Несиелік тәуекел
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ........................................................................3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелдердің мәні, түрлері және жіктелуі....................................5
1.2 Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері ..................................7
1.3 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРЫЛЫУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыру........................................................16
2.2 Несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару жолдары.............................18
2.3 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне талдау....................................................................20
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктің несие тәуекелдігін бағалаудың әдістемелік және практикалық негіздерін
3.2 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі............27
3.3 Несиелік тәуекелді басқарудың шетелдік заманауи тәсілдерінің жетілу жолдары...........................................................32
ҚОРЫТЫНДЫ..................................................39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР...........................................41
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық құрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер
Тәуекел қаржылық операциялардың кез – келген жағдайында пайда болуы
Тәуекел – деп белгілі бір қаржылық операцияларды жүргізу нәтижесінде
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез
Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдің деңгейін төмендету бойынша мақсатты
Несие тәуекелдігі – сыртқы және ішкі орта факторлары әсерінен
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез
Курстық жұмыстың мақсаты – банк секторындағы несиелік тәуекелді басқарды
Курстық жұмыстың қойылған мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
несиелік тәуекел ұғымын, экономикалық мазмұны мен мәнін қарастыру;
несиелік тәуекелді басқару мен бағалау әдістері;
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау
Қазақстан Республикасында несиелік тәуекелді басқару жүйесін ұйымдастыруды қарастыру;
несиелік тәуекелді бағалау және басқару жолдары;
тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне талдау;
нарықтық эконмика жағдайында несиелік тәуекелді басқару әдістерін жетілдіруді қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – Қазақстан Республикасының банк секторындағы
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған
Курстық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізіне отандық және шетел
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекелдердің мәні, түрлері және жіктелуі
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
1 - кесте
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару жүйесі екі субжүйеден тұрады
Басқаратын субъекті
Басқарылатын объекті
Басқару субъекті – бұл арнайы еңбек, ақпарат,материалдық және қаржылық
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік тәуекелді басқару субъектілеріне мыналарды жатқызуға
- Директорлар кеңесі;
- Басқарма;
- Несиелік комитет;
- Активтерді және пассивтерді басқару жөніндегі комитет;
- Тәуекел басқармасы;
- Шағын және орта бизнесті несиелеу департаменті;
- ипотекалық несиелеу басқармасы;
- Проблемалық несиелер басқармасы;
- несиелік бөлімдер;
- Несиелік менеджер;
- Несиелік-тәуекел менеджері.
Басқарылатын объектіге банктің берген несиелері және олармен байланысты несиелік
Несиелік тәуекелден туындайтын зияндар банктің несиелеу және өзге де
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
- берілген және алынған несиелер;
- есепке алынған вексельдер;
- факторинг;
- форфейтинг;
- лизинг;
- төленген аккредитив бойынша төлеушіге қоятын банктің талаптары;
- кепілхат бойынша банктің талаптары.
Несиелік тәуекелден туындайтын шығындарды екіге тікелей және жанама деп
Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі мынадай факторларға тәуелді:
- елдегі және өңірдегі экономикалық және саяси жағдайлар;
- банктердің жекелеген экономика салаларына несие беруі;
- қарыз алушылардың несиелік қабілеті мен беделіне;
- қарыз алушының банкроттығына;
- қаржылық қиындықтарға ұшыраған клиенттерге берілген несиелер үлесінің жоғары
- жаңа, таныс емес компанияларға берілген несиелерге;
- жақын арада тартылған немесе жаңа клиенттерге берілген несиелер
- қарыз алушының тарапынан болатын алдамшылық әрекеттерге;
- қиын іске асырылатын немесе тез құнсыздануға икемді кепіл
- несиелік қоржынның диверсификациялану деңгейіне;
- инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық негіздемесінің туралығына;
- несиені беру және қоржынды қалыптастыруға байланысты несиелік саясатқа
- берілетін несиелердің түрлеріне, мөлшеріне және нысандарына, сондай-ақ қамтамасыз
Сыртқы факторлар тобына мыналар жатады:
- елдің экономикасының даму жағдайы мен болашағы;
- елдегі саяси жағдайлар;
- құқықтық өзгерістер;
- мемлекттік ақша-несие саясаты;
- инфляция деңгейі;
- әлеуметтік факторлар.
Ішкі факторлар банктің несиелеу қызметіне және қарыз алушының қызметіне
Сонымен сыртқы факторлары банк қызметіне байланыссыз босла, ал ішкі
Жоғарыда аталған несиелік тәуекелдің факторлары несиелік тәуекелді жіктеуде басты
Факторлардың әрекет ету саласына қарай:
- Ішкі несиелік тәуекелдер;
- Сыртқы несиелік тәуекелдер;
Факторлардың банк қызметіне байланысына қарай:
- банк қызметіне байланысты несиелік тәуекелдер;
- банк қызметіне байланыссыз несиелік тәуекелдер;
Банк қызметіне әкелетін зияндылық дәрежесіне қарай:
- тікелей несиелік тәуекел;
- жанама несиелік тәуекел;
Несиелік операциялардың есеп алыну сипатына қарай:
- баланстық несиелік тәуекелдер;
- баланстан тыс несиелік тәуекелдер;
Пайда болу ауқымына қарай:
- іргетастық несиелік тәуекелдер, яғни активті және пассивті басқарумен
- коммерциялық несиелік тәуекелдер, яғни банк клиенттерін несиелеу саясатына
- жекеше несиелік тәуекелдер, яғни несиелік өнім, қызмет, операцияларға,
Басқару сипатына қарай:
тікелей несиелік тәуекел, яғни қарыз алушыға қатысты несиелік қоржынның
1.2 Несиелік тәуекелдерді басқару әдістері
Нарықтық құрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер маңызды орынға ие. Олардың
Қазіргі уақытта банктік нарықты тәуекелдің болмауы мүмкін емес. Ол
Банк ісіндегі тәуекел – бұл банктік шығындарға және банкроттылыққа
Несиелік тәуекел - қандайда бір банкпен жұмыс жасауды шешім
Мұндай тәсіл қателесу мүмкіндігін төмендетіп, өз қаражатын сақтап қалуы
Басқару концепциясы көбінесе банктердің қаржылық тәуекел қызметін минимизациялау және
Қарама қайшы жағдайда тәуекелдің төмендеу мақсаты операция көлемінің рентабельділігі
Банктің практикада қорларды баланстың басқару әдістерін қолдану тәуекел проблемасына
Несиелік тәуекел несие беру процесінде ескерілуі қажет.
Анализ және қарыз портфелін бағалау және банктің несиелік қызметі
Сондықтанда несиелеу функциясы және осымен байланысты операциялар банктің басқа
Несиелік тәуекелді бағалау және анализдеу – тәуекелді анлмздеудің алғы
Тәуекелдердің көлемін анықтау – тәуекелдерді теңестіру проблемасы әдістерді өлшеумен
1 – сурет
Тәуекелді ескере отырып несие бағасын анықтау*
Тәуекел бағасы (%)
Рд Д
Рс
С
Рв
В
Ра А
ТӘУЕКЕЛ РЕЙТИНГІ
* Көзі: Управление Банковскими Рисками,Алматы.:2002г, стр – 34.
Мысалы: В клиентке қарағанда А клинттінің жақсы рейтингі
Сондықтан жалпы мұндай компаниялар немесе несиелік серіктестіктер несиені көбірек
3)Несиелік тәуекелді басқару – тиісті тәуекелді басқару және оның
2 – сурет
Несиелік тәуекелді басқару ұйымы мен әдістері*
Банк стратегиясы
*Көзі:Банктік тәуекелді басқару, Алматы.:2002, 25 – бет.
3) Несиелік тәуекелді басқаруда бақылау эффектілігі – несиелік тәуекелді
Егер табыстылық деңгейі жоғарыламаса немесе қабылданған шешімдер еш нәтиже
Банктің аты нашарлайды, көптеген ұзартылған және төленбеген несиелер үшін
Табыстылықтың азаю салдарынан жоғары мамандандырылған кадрлардың кету қаупі туады;
Қарызгердің банкке қарсы талап қаупі туу.
Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып несиелік тәуекелді басқару әдісін
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас бөлігі ретінде
Жалпы несиелік тәуекелді басқаруға екі тұрғыдан келу қажет:
- нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару;
- несиелік қоржынның тәуекелін басқару.
Осы екі түрлі несиелік тәуекелдерді басқарудың өзіндік ерекшеліктері болады.
- қарыз алушының несиелік тәуекелін басқарудың мақсаты несиені қайтармаған
- несиелік қоржынның тәуекелін басқарудың мақсаты банктің несиелік операцияларын
Қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару банктегі несиелік үдерісті ұйымдастыру
Несиелік тәуекелді басқару үдерісі мынадай кезеңдерді қамтиды:
Тәуекелді бірдейлендіру (идентификациялау);
Тәуекелдің деңгейін өлшеу және бағалау ;
Тәуекелді азайтуға байланысты шараларды іске асыру;
тәуекелдің деңгейіне бақылау және мониторинг жасау.
Несиелік тәуекелді басқарудың үдерісінде қарастырылған кезеңдері несиелік тәуекелді жекелеген
Ең бірінші қарыз алушының бірдейлендіру несиелік тәуекелін басқару үдерісінің
Бірінші кезең – бірдейлендіру кезеңі. Несиелік тәуекелді идентификациялау бұл
Несиелік тәуекелді бірдейлендірудің мақсаты қарыз алушының келісімшартта көзделген міндеттемелерді
Несиелік тәуекелді бірдейлендіруге қажетті ақпарат көздеріне мыналар жатуы мүмкін:
қарыз алушының банкке несие алу үшін берген ақпараттары;
несиелік бюроның беретін ақпараттары;
өзге ақпараттар.
Ең бастысы қаржыландыру шартын жасау барысында қаржыландырудың ең қолайлы
Несиелік тәуекелді төмендетудің негізгі тәсілдерінің біріне клиенттің банк алдындағы
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
Несиелік тәуекелді басқарудың келесі бір әдісіне несиелерді сақтандыру жатады.
Несие беруге байланысты тәуекелді сақтандырудың үш түрі қолданылады:
қарыз алушының берілген несиеге кепілге қойған мүлкін сақтандыру;
қарыз алушының еңбекке қабілеттілігін сақтандыру;
қарыз алушының өмірін сақтандыру.
Сақтандырудың ерекшелігі қарыз алушының мүддесін қорғай отырып, бір мезетте
Қарыз алушының өмірін сақтандыруда несие шарты бойынша міндеттемені орындау
Қарызды синдинцирлеу қарыз алушының несиелік тәуекелін төмендетудің мағызды әдістерінің
Синдинцирленген несиелерді беру бұл несиелік тәуекелдің бірнеше банктер арасында
Синдинцирлеуге негізгі және айналым құралдарын сатып алуға арналған нестелер,
1.3 Несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін
Алдынғы бөлімшеде несиелеумен байланысты тәуекелдерді басқарудағы елеулі кемшіліктердің банк
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы тәуекелділікті төмендету
экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға банктің несиелік
қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын несиелер мен басқа
жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу деңгейін;
несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру бойынша саясатқа
жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол түрін
тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға әкелетін кемшіліктер деп
несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар дайындалуы;
несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен деорталықтандырылуы;
несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
қарыз алушыны үстіртін талдау;
кепілзатының асыра бағалануы;
клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе тіптен жүргізілмеуі;
құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң қадағаланбауы;
несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық тексеруге ұсынбау және
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген элементтер ғана қызмет
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл кредитордың
Несие тәуекелділігін талдаудағы басты міндеттер болып, кредитордың жеткілікті мөлшерде
2-кесте
Ұқсас клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Клиент Қарыз алушы тұлға-1 Қарыз алушы тұлға-2
Несие қабілеттілігін анықтау жолдары Несие қабілеттілік бір әдіспен анықталды
Жұмыс өтелі Бұрыннан келе жатқан фирма Жаңадан қызмет жасап
Персоналдарды басқару менеджменті Жақсы дайындалған қызметкерлері бар Жалғыз кәсіпкер
Өнімдер нарығы Кеңейтілген нарық (азық-түлік саудасы) Маманданған нарық (компьютерлік
Негізгі клиенттері мен жабдықтаушылары Қазақстандықтар Қазақстан және шетелдіктер
Банкпен анықталған тәуекелділік деңгейі Төмен Жоғары
Ескерту - Зерттеу материалдары негізінде автормен құрастырылды.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
Бүгінгі таңда, банк жүйесі үшін клиенттің несие қабілеттілігін анықтаудағы
2 БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру
Банктік тәуекелді басқару жүйесі – басқарушылық шешім қабылдауда банктік
Тәуекелді басқару жүйесі келесі элементтерден тұрады:
айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі;
тәуекелді бақылау жүйесі,
тәуекел мониторингі.
Айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі – тәуекелді басқару нақты
Тәуекелді бақылау жүйесі немесе Банк ішілік бақылау жүйесі. Банк
Банк ішілік бақылау жүйесі күнделікті қызметінің бөлігі болып
Тәуекел мониторингі – бұл банктік тәуекелді бақылау және үнемі
Банктік тәуекелді басқару жүйесінің ұйымдық құрылымы төмендегі деңгейде ұсынылады:
Бірінші деңгей (жоғары) Банктің Директорлар Кеңесімен ұсынылады. Банктің барлық
Директорлар Кеңесінің ерекше өкілеттілік құрамына кіретіндер:
Банктің ұйымдық құрылымы мен банк басқармасының жетік құрамының
Банктің ұзақ мерзімді мақсаттарын бекіту;
Саясатпен тәуекелді басқару процедурасын мерзімділік бір жылдан кем емес
Банктік қызметті бақылау мен мониторингті жүзеге асыру;
Тиісті бақылау принципіне негізделген тәуелсіз корпоративті қарым – қатынасты
Банк қызметін бақылау және мониторингтің міндетті ісін тиісті құрылған
Мұндай комитеттерінің бірі – Банк активтері мен пассивтерін басқару
Бұл комитет функциясында методикамен регламентті өңдеу, банктің актив және
Банк активтері мен пассивтерін басқару Комитеті төмендегілерге жауапты:
қаржылық тәуекелді басқаруда қатысты ереже мен методиканы өңдеу;
банктің аналмзбен мониторингтің тиімді жұмыс істеуі, оның рентабельділігі;
анализбен мониторингке байланысты қысқа мерзімдік және стратегиялық жоспар құруды
несие мен депозитке ақы төлеуді белгілеу;
ішкі нормативтер мен лимитті белгілеумен өңдеу;
қолданылған қаражаттармен қысқамерзімді және ұзақ мерзімді анализді нұсқаулар бойынша
Екінші деңгей – банк басқармасы деңгейіндетәуекелді бақылау мен басқару.
банктік бекітілген стратегиялық дамуын жүзеге асыру;
банктің стратегиялық мақсатымен байланысты мүмкін болатын тәуекелді анықтайтын
Бөлімшелермен анықталған белгілі бір функционалдық тиісті орындалуын ай сайын
Үшінші деңгей – банк құрылымдық деңгейде және өзара әрекеттестік
Банк бөлімшелерімен тәуекелді басқару банктің жалпы саясаты активтер мен
Банктің құрылымдық бөлімшелері белгіленген уақытта тиісті есепті тәуекел менеджеріне
2.2 Несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару жолдары
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де ҚР
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде жиі
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен түсіндіріледі:
- несиелік тәуекел;
- портфелді топтау;
- ағымдық тәуекел (операциондық);
- бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық басқару; тәуекелдерді басқару
Тәуекелдерді стратегиялық басқаруға жауапкершіліктің біртұтас жүиесіне тәуекелдері анықтау және
Осындай тәуекелді болдырмау үшін пайда мен шығынға шек қою
Техникамен байланысты тәуекелдер «Рейтер», «Телерейт» сияқты димененттік жүйе және
Бұл қағидаларға сәйкес, банктерде тәуекелдерді күнделікті өлшеу, басқару мен
Бір реттен жоғары мерзімге ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
3) Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін
Қазақсатн Республикасының екінші деңгейдегі банктердің 2005 жылдағы берген несиелері
4 – кесте Екінші деңгейлі банктердің 2005 жылы құрған
Несиелердің
Жіктелуі Нақты
қарыз Нақты
құрылған
провизиялар Нақты
Қарыз Нақты
құрылған
апровизиялар Нақты
қарыз
Нақты
Қарыз
провизиялар
Барлығы 01.05 01.05 03.05 03.05 06.05 06.05
7444432 43079 738053 41490 827117 43569
1.Стандартты
үлесі,
% 531013
71,3 1868
4,3 524580
71,1 1860
4,5 56756
68,6 182
0,4
2. Күмәнді үлесі,
% 200278
26,9 26554
61,7 201510
27,3 26217
63,2 241934
29,2 25555
58,7
1категория үлесі,
% 122286
61,0 6252
23,5 123344
61,2 6328
24,1 155117
64,1 7760
30,4
2катнгория үлесі,
% 21188
10,6 2137
8,1 24798
12,3 2498
9,5 31065
12,8 3107
12,2
3категория үлесі,
% 31994
16,0 6847
25,8 25470
12,7 5556
21,2 32858
13,6 6571
25,7
4категория үлесі,
% 7766
3,9 1971
7,4 11116
5,5 2872
11,0 23326
5,5 3332
13,0
5категория үлесі,
% 17044
8,5 9346
35,2 16.81
8,3 8962
34,2 9569
4,0 4786
18,7
3. Үмітсіз үлес,
% 13140
1,8 14658
34,0 11963
1,6 13413
32,3 17826
2,2 17831
40,9
*ҚРҰБ – ң статистикалық бюллетені. 25 – бет.
2.3 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесіне талдау
Банктердің несие портфельдеріне байланысты тәуекелдерді тежеу үшін өткен жылы
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын қаржыландыратын ЕДБ–ң соңғы
3-кестеде келтірілген деректерге сүйенетін болсақ, несиелеудің жоғары қарқыны 2008-2009
3-кесте
Банктік сектордағы несие портфелінің көлемі және өсімі, 2007-2012 жж.
Атауы 01.01.07
жыл 01.01.08
Жыл 01.01.09
жыл 01.01.10
жыл 01.01.11
жыл 01.01.12
жыл
Несие портфелі, млрд теңге 1 813,4 3 062,0 5
Өсім, өткен кезеңге %-бен (оң жақ шкала) 66,8 68,9
Ескерту - ҚҚА сайты деректері негізінде есептелді.
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
2007-2012 жылдар аралығында жылдан-жылға артып келе жатқан ЕДБ несиелері
4-кесте
ЕДБ несиелері бойынша мерзімі өткен берешектер, млн теңге
Барлығы Ұлттық валюта
дағы несие Шетел валюта
ында
ғы несие Қысқа мерзімді
Несие Ұзақ мерзімді
несие Банктік емес заңды тұлға несиесі Жеке тұлға
несиесі
01.01.07 ж. 30043 16412 13631 17796 12247 27796 2247
01.01.08 ж. 33135 15147 17988 17323 15811 28612 4523
01.01.09 ж. 77859 30583 47276 53486 24373 69608 8251
01.01.10 ж. 121395 74143 47252 58897 62498 91397 29998
01.01.11 ж. 318120 203910 114210 89623 228498 228324 89787
01.01.12 ж. 1048130 515835 532295 585154 765976 449583 82713
Ескерту - ҚР ҰБ статистикалық деректері негізінде.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау барысында, «Қазақстан халық банкі»
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы қазіргі
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық маңыздылығының ЕДБ
Несиелер бойынша мөлшерлеме белгілеу кейбір базалық мөлшерлеменің немесе несие
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нс + Қмот
мұнда,
Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нс – мерзімге байланысты сыйақы;
Қмот – қарызшының міндеттеме орындамау тәуекелі бойынша сыйақы;
Ош – операциялық шығындар;
Пм – пайда маржасы.
Осы үлгіні ЕДБ қалауы бойынша түрлендіруге болады, біз несие
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нстқ (2)
Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нстқ – несие саясатындағы тәуекелдер құны.
Тартылған қаражаттың құны (Тққ) несиелік ресурстың банк үшін арзан
ҚР Ұлттық банк және ҚР ҚҚА қолданатын соңғы 2009-2011
Нәтижелерді сондай-ақ респонденттердің пікірін көрсететін біріктірілген көрсеткіш болып табылатын
Индекс арналған деректер мынадай формула бойынша есептеледі:
«Диффузия индексі» = («айтарлықтай қатайған» деп жауап берген респонденттердің
ҚР Ұлттық Банкі жүргізген 2012 жылғы қаңтарда «Несие нарығының
5-кесте
Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы
Зерттеудің мақсаты Сапалық параметрлер негізінде: несиелік ресурстар сұранысының және
Зерттеу әдісі Сауалнама жүргізу арқылы тұтас әдіс (екінші деңгейдегі
Мақсатты топ (респонденттер) Сауалнама банктің жалпы несие саясатын қалыптастыруға
Зерттеу жүргізу жиілігі Тоқсандық - жылына 4 рет (қаңтар,
Сауалнаманың құрылымы Сауалнама 3 бөлімнен тұрады (толтыру бойынша барынша
банктік несиелеу нарығы;
тәуекелдерді бағалау картасы;
тәуекелдер мен үрдістерді сапалық бағалауға арналған деректер және ақпарат.
«Банктік несиелеу нарығы» «корпоративтік сектор»
«жеке тұлғалар»
«несие портфелінің сапасы»
Сұрақтар секциялары Корпоративтік сектор: несиелік ресурстарға сұраныс, несиелік ресурстарға
Жеке тұлғалар: тұтыну және ипотекалық несиелеу бойынша сұрақтар
Зерттеу нәтижелері «ұлғайту» («жұмсарту») параметрлерін белгілеген респонденттер үлестерінің және
Зерттеу жүргізіліп отырған кезеңде қаржылық емес ұйымдар тарапынан несиелік
ҚР Ұлттық банкпен қолданылған «Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
зерттеудің дәлділік қағидасы, бұл зерттеу барысында қойылатын сұрақтардың көптігі
зерттеудің нақтылылық қағидасы, әр тоқсанның соңғы есептік күніндегі қауырт
зерттеудің шынайылық қағидасы, бұл мүлікке қатысты құқықтық және кепілзаттық
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктің несие тәуекелділігін бағалаудың әдістемелік және практикалық
Тәуекелдерді басқару әлуетті қолайсыз факторлардың алдында банктің қаржылық әлсіз
Қарыз алушысының несие қабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру бойынша жалпы
Несие тәуекелділігін басқару жүйесі бірнеше элементтерден тұрады және стратегиялық
Банктің несие тәуекелділігін басқару жүйесігдегі қарыз қабілеттілігін анықтауға және
3.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін
6 – кесте
Несиелердің барлығы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар*
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22% Компанияның банкроттығы 12%
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену
барысында ақпаратты дұрыс бағалау 21% Кредиторлық қарызды
қайтаруын талап ету 11%
Алдын ала ескерту белгісіне кеш көңіл бөлуі
және операциялық бақылаудың әлсіздігі 18% Жұмыссыздық/Жанұя
мәселелері 6%
Қамтамасыз етілудің сапасының нашарлығы 5% Ұрлық/Алдау 4%
*Көзі: ҚазҰУ хабаршысы №4 (44) 2011, 74 – бет.
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
Несиелердің қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың дұрыстығына байланысты
ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
шектеулі тәуекелі бар несиелер;
ережеден шығу барысында берілген несиелер (стандартты емес несиелер).
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін, өтелмеген несиелердің өзіндік
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне – потенциалды қарыз
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау
Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен
PARSER:
P – Person – потенциалды қарыз алушу туралы ақпарат,
A – Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
S – Security – қамтамасыз ету құралы;
E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;
R - Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің
CAMPARI:
C – Character – қарыз алушының беделі;
A – Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;
M – Means – ссудаға деген қажеттілігін талдау;
P – Purpous – несиенің мақсаты;
A – Amount – несие сомасының негізделуі;
R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
I – Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс таңдай білуде
character (қарыз алушының сипаты);
capacity (қаржылық мүмкіндігі);
cash (ақшалай қаражаты);
collateral (қамтамасыз етуі);
conditions (жалпы экономикалық жағдай);
control (бақылау).
Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін, қарызды
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несие қайтару қабілетін сипаттайды.
Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруын үш
Нақты ақшалар тасқыны;
Активтерді сату;
Қаржыларды тарту.
Көрсетілген көздердің кез келген несиені қайтаруға арналған қаражаттың қалдық
Нақты ақшалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлығын сипаттайтын
Нақты ақшалар тасқыны мынадай түрде анықталады:
Нақты ақшалар тасқыны = Таза пайда + Амортизация +
Қамтамасыз етуі. Сондай – ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі
Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы
Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға бақылау
1.
Тәуекелге, шағылған
маржа
Тәуекелге шағылған маржа (RAM – risk adjusted margin), -
Таза пайыздық маржа
(NIM)
Жалпы пайыздық
маржа (GIM)
2. Проблемалық несиелер / Несилердің жалпы сомасы.
3. Бір қарыз алушыға келетін несие / Банктің
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін несиенің
4. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын, директорларын
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:
Несиелік қызметті ұйымдастыру;
Лиметтер белгілеу;
Несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
Несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және белгіленген
Несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
Несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзыретті бөлу – несиелерді авторизациялау;
Несиелік мониторинг;
Несиелік портфельді басқару;
Проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:
Қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
Несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы – материалды бағалылар қорына
Маржа деңгейіне;
Несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім дәрежесіне;
Банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
Несиелік портфельді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына жататындар:
нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың тәуекел деңгейін
әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимеиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау жасауда
несиелік келісім – шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген
сақтандыру, кепіл – хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
несиелерге есептелінетін пайыздың несиелік келісім – шартта көрсетілген күннен
Сондай – ақ проблемелық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
қарыз алушының қызметін қайтару;
несиені қайтару кестесін өзгерту,
пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.
3.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың заманауи тәсілдерінің
жетілу жолдары
Қазақстанда заңды және жеке тұлғаларды несиелеудің дамуына байланысты банктерге
Несиелік бюро – бұл несие берушілерге келісім – шарт
Әлемнің көптеген елдерінде несие берушілер (несие беретін банктер, қаржылық
Сонымен қатар, несие берушілер ссуда алғаннан кейінгі қарыз алушылардың
Қаржылық емес секторда жалпы жағдайдың төмендеуі кезінде тәуекелді бағалау
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бұл мәселені тек несие берушілер арасында
Несиелік бюролар мынадай қызмет атқарады:
а) экономикалық дамуды тікелей ынталандырады;
б) қарыз алушылардың несие алу мүмкіндігін арттырады;
в) банктердегі тәуекелді басқару жүйесін жақсартады.
Несиелік бюролар орта таптың мүмкіндіктерін кеңейтеді, несиелеу барысында халыққа
Ағымдағы міндеттемелердің көлемі туралы ақпарат;
Клиенттің өткен уақыттағы міндеттемелері туралы ақпарат;
Клиенттің несиелік мүмкіндігін арттыратын қосымша активтердің болуы туралы ақпарат.
Несиелік бюролар несие берушілермен құрылған және олардың меншігі ретінде
3 – сурет
Несиелік бюродағы ақпараттар ағымы*
*Көзі:ҚР индустриалды – инноваиялық даму стратегиясы, Алматы.:2003, 52 –
Несиелік бюролар қарыз алушының несиелік операциялары туралы есептің әр
Қазіргі кезде әртүрлі құрылымдық формада несиелік бюролар әлемнің барлық
7 – кесте
Несиелеу мен ақпарат алмасудың байланысы*
Көрсеткіш Ақпаратпен алмасу
Жоқ Тек қана «қара» «қара» және «ақ»
Банктік несиелер / ЖІӨ % 31,1 67,57 66,42
Ссудалар бойынша шығындарға резервтер / несиелердің жалпы көлемі (%)
1,31
0,86
0,81
Несиелік тәуекел (%) 15,2 5,11 7,14
*Көзі:Centre for Studies in Economics and Finance (CSEF) “Information
Ақпарат алмасу ЖІӨ - ге қатысты банктік несиелеуді шамамен
Әлемдік тәжірибеде бюроларды құрудың әртүрлі құрылымдық формаларды қолданылған. Әр
Дамыған елдердегі несиелік бюролардың мәліметтер базасы ондағы жылдар бойы
Несие берушілер жүйелер арқылы көлемі айтарлықтай үлкен. Мысалы: Германияда,
1998 жылдары несиелік бюролардың қызмет аясында халықаралық деңгейге шығу
Көптеген елдерде несиелік бюролар алдында қарыз алушылардың жеке ақпаратын
Стандартты несиелік есеп берулерден басқа несиелік бюролар рейтингтік агенттіктердің
Несиелік бюролар өздерінің қызметі барысында мынадай қағидаларға сүйенеді:
өзара байланыс, өзара айырбас қағидасы, яғни ақпарат несиелік бюроға
нақтылық және сенімділік қағидасы, яғни несиелік бюроға ақпарат беруші
бейтараптылық қағидасы, яғни коммерциялық құпия болып табылатын ақпарат жарияланбайды;
ең жоғарғы қауіпсіздік қағидасы, яғни несиелік бюро және банк
Несиелік бюролардың ақпараттарды алу көздеріне мыналар жатады:
тұтынушылардың өздерінен, несие алу кезінде толтырылатын сұрақ парағы негізінде;
жариялық актілерден, банкроттылық туралы және соттың қаулылары;
несие берушілерден және борыштық міндеттемелерді талап ету агенттіктерінен.
Польшадағы несиелік бюролардың қызмет ету барысында бірқатар кемшіліктер анықталды.
Несиелік бюроның қызметі үшін банктердің төлейтін төлемдері айтарлықтай жоғары,
Несиелік бюролар банктермен берілетін ақпараттың белгілі формада және құрымда
Несиелік бюроны құруды банктер үшін алатын артықшылықтары:
Банктер клиент туралы несиелік бюрода бар барлық ақпаратты қысқа
Несиелік бюро тек теріс ақпарат беріп қана қоймай, сонымен
Клиент туралы ақпаратты өтінішті берген күні несиелік бюроға хабарлауы
Сондай – ақ, банктің тәртіпті клиенттері үшін де несиелік
Шетелдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстанды несиелік бюроны құру барысында
Несиелік бюро Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің қатысуымен құрылғаны тиімді,
Несиелік бюро потенциалды қарыз алушылар жайлы «ақ» және «қара»
Заңды және жеке тұлғаларды несиелеуге қатысатын барлық банк аясында
Ақпараттарды басқа мақсаттарда пайдаланудаг сақтау үшін несиелік бюро қызметін
Потенциалды қарыз алушылардың өз міндеттемелерін уақытылы және толық орындауын
Несиелік тапсырылған ақпараттардың бекітілген формасы болуы тиіс;
Несиелік бюро потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабілетін анықтауға қажетті
ҚОРЫТЫНДЫ
Несиелік тәуекел - қандайда бір банкпен жұмыс жасауды шешім
Несиелік тәуекелді басқару банктің активін басқарудың құрамдас бөлігі ретінде
Іске асырылған курстық жұмыс мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік береді:
Әр елдің және әр банктің несие қатынастарын реттейтін несиелеу
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқару ұғымымен қатар, несие тәуекелділігі жүйесіндегі
Банк қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқарудың толық жүйесіне әлі қол жеткізілген
Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау мен бағалау үлкен шеберлікті
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мен бағалаудың отандық және шетел
Несие портфелін талдай отырып, несие портфелінің сапасы төмендей бастаған
Тартылған қаражаттың құны (Тққ) несиелік ресурстың банк үшін арзан
ҚР Ұлттық банкпен ҚҚА қолданған «Несие нарығының жағдайы және
Болашақта ең алдымен ішкі қаржыландыруға, оның ішінде шетел валютасында
Курстық жұмыста қарастырылған шаралар мен ұсыныстар кешені несиелік тәуекелді
Еліміздің банк қызметін дамыту арқылы экономикамыздың өрлеуіне
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ақша. Несие. Банк Ғ.С.Сейітқасымов. //Алматы. Экономика 2001.
Ақша. Несие. Банк Ғ.С.Сейітқасымов. //Алматы Экономика 2003
Ақша. Несие. Банктер Б.Г.Көшенова. // Алматы 2000
Ақша айналысы және несие С.Б.Мақыш. //Алматы 2004
Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер Оқу құралы.-Аматы экономика және
Деньги. Кредиты. Банки Учебник/ под.ред.Г.С.Сейткасымова – изд.2-е перераб.и доп.-Аматы:
Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер Валюта. Оқу құралы-Алматы, Экономика.
Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру: оқу құралы. -Алматы:
Депозиттер нарығы және жетілдіру жолдары: ТМД елдеріндегі банк жылы:
Қазақстан Республикасының экономикасын валюталық реттеудегі халықаралық ұйымдардың рөлі: Қазақстанның
«Екінші деңгейлі банктердің тәуекелді басқару жүйесінің дамуы» ҚазҰУ хабаршы.
Зиябекев Б. «Кредитное бюро – инструмент выявления рисков» Банки
«Система Кредитного Бюро В Казахстане» Банки Казахстана №9 2003;
Банк жүйесіндегі менеджмент // Халықаралық ғылыми форум «ІІІ Рысқұлов
Коммерциялық банктерді басқару жүйесіндегі қарыз операцияларын бақылау // ҚазЭУ
Қарыз қабілеттілікті бағалау әдістерінің ерекшеліктері мен жалпы сипаты //
Скорингтің қарыз қабілеттілікті анықтау әдісі ретінде пайда болуы және
Банктік сектордағы несиелік тәуекелдерді талдау // «Тұран» университетінің хабаршысы.
Несиелік тәуекелдер: олардың туындауы, әсер етуші факторлар және төмендету
Мақыш С.Б. Банк ісі: оқулық. Алматы, 2009 жыл –
Ғ.С. Сейітқасымов, Банк ісі: оқулық. Астана – ҚазЭҚХСУ, 2009
«Ақша, несие, банктер». Ғ.С. Сейітқасымов. Жалпы редак. Алматы. Экономика.2004
Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә.Банк ісі: Оқу құралы. Алматы.
Хамитов Н.Н. Банк ісі, оқулық. Алматы, экономика, 2006 жыл,
www.nationalbank.kz/
www.afn.kz/
Банктік шолу (2012 жыл наурыз-сәуір)
Банктік шолу (2012 жыл масым-шілде)
www.tsb.kz
Бохаев Дәуренбек Тастаевич, «Коммерциялық банктердің несие ресуртарын құрудағы депозиттер:
«Коммерциялық банктерде пайыздық тәуекелді басқарудағы әдістер» №1, 2006;
Зиябекев Б. «Кредитное бюро – инструмент выявления рисков» Банки
«Коммерциялық банктерде пайыздық тәуекелді басқарудағы әдістер» №1, 2006;
«Система Кредитного Бюро В Казахстане» Банки Казахстана №9 2003;
2
Пассивтік операциялар
Тәуекелді басқару
Белсенді операция
Баланстан тыс операциялар
Өтелмеген несиелік тәуе-
кел өтімділігі
Несиелік тәуекелді басқару
Қаматамасыз ету тәуекелі
Несиелік тәуекел
Несиелік тәуе
келді басқару құралдары
Несиелік тәуе
келді басқару ұйымы
Жоғарға және жергілікті басқару органдары.
Ақпарат
тық нақтылығын тексеру
Несиелік мекемелер
Несиелік бюро
Несие алушылар (заңды және жеке тұлғалар)
Қаржы компаниялар
Ақпаратпен алмасу
Несиелік тәуекел
Несиелік тәуекел факторлары
Несиелік тәуекелді басқару саясаты
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
Банктің несиелік тәуекелінің теориялық аспектілері мен құрылымы
Банктік тәуекелдердің экономикалық мазмұны
Қаржылық тәуекелдерді басқару
Банктік тәуекелдерді басқару туралы ақпарат
Несиелік тәуекелдер
Қаржы тәуекелі және оны басқару