Неологизмдерді аудару әдістері

Титул парағы
Тақырып: Неологизмдерді аудару жолдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І Бөлім Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері 8
1.1 “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұны 8
1.2 Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері 10
1.3 Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістері 19
1.4 Неологизмдерді аудару әдістері 30
І Бөлім Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық
2.1 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдердің
2.2 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдерді
2.2.1. Функионалды алмастыру әдісі 38
2.2.2 Калькалау әдісі 45
2.2.3 Транслитерация әдісі 48
2.2.4 Аралас аудару әдісі 49
2.2.5 Аудармашылық окказионализмдер 51
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Сөздіктер тізімі 60
Тәжірибелік материалдар әдебиетінің тізімі 61
Кіріспе
Аудару адамның рухани әрекетінің бір түрі ретінде, өте ерте
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір
Аударма-комплексті үдеріс. Түпнұсқаны дұрыс, әрі нақты жеткізу үшін, ауарма
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап
Зерттеудің өзектілігі отандық әдебиеттерде неологизмдерді аудару әдістерінің аз
Дипломдық жұмыс жаңадан пайда болған сөздерді, әдеби шығармада
Дипломдық жұмыстың мақсаты неологизмдерді теориялық тұрғыдан зерттеп, қазіргі ағылшын
“Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұнын анықтау;
Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістерін қарастыру;
Неологизмдерді аудару әдістерін көрсету;
- Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдерге
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Джон Рональд Руэл Толкиеннің
Неолгизмдерді талдау барысында 43 мысал қарастырылған.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуіміздің негізгі дереккөздеріне ең алдымен лингвистикалық деректемелерді
Зерттеу әдістері. Неологизмдердің табиғаты, заңдылықтары мен ерекшеліктерін, қалыптасу және
Зерттеудің теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында неологизмдердің қазақ тіл
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер жөнінде жаңа пайымдаулар
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге
Диломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан пайдаланылған
Кріспеде диломдық жұмыстың мақсаты, өзектілігі, міндеттер қарастырылған. Бірінші бөлімде
I Бөлім
Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері
1.1 “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұны
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі
Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор қолданысындағы
"Негізін сап, қызыл сарай
Жүрміз міне қаласып", - деген өлең қатарындағът жаңа. қоғамды
Мұхтар Әуезов шығармаларында да қарсыласу, миландыру сияқты жаңа сөздер
Сонымен неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір сөздік
«Неологизм» түсінігін тереңірек қарастырған А.З.Қазанбаева болып табылады. «Неологизм» түсінігін
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны белгілейтін
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына, қолдану жиілігіне
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер объективті анықтай
Енді ыңғайлы болу үшін «неологизм» термині ретінде лексикалық жаңа
1.2 Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз
- аз өнімді аффикстер;
- «абсолюттік өнімділік» бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері
Сөзқұру негізіндегі «өнімділік» синонимдік термин екенін атап өту
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын,
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың және дыбысқа
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде
Ytch немесе yuck – қатты жиіркенішті білдіретін
Wow – таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops – адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жібері.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер [16-99б]
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық – саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады – олар жаңашылдықпен
в) Үшінші топқа – ксенизмдер жатады. Бұлар
Kung – fu (кунг –фу)
Ninjia – ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және
4. Төртінші топты – калька құрайды (басқа тілдің
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман, фотосуреттерден тұратын диалог
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша барлық
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі,
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті.
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Earthday – жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін ұстану.
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі. Қанша
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас жағдайының шеңберімен
Warm –up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей бірлік
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
Abbr+N->N, мысалы:
T-shirt – тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball- волейбол,
N+Numeral->N
Cats 22 – a directive that is impossible to
Participle +N->A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle ->A
Hands –on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N->N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N->V
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған неологизмге сияқты
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының барлық пунктерін
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N->V және
Prefix-> N or A
Huper – ашулы,
Maxi – үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr -> V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)->V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты. Қысқартылу соңғы
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
R/E.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер –аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің акоп
Doc -> Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің ішінде
Work+ alchoholic-> workajolic
Addi + Dasster->Adidas
Europe+television-> Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және жарнамаларда
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі амалдарын қарастырдық.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін, оқырманмен кейіптік
1.3 Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістері
«Неологизм» терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында неологизмдерді
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын анықтау. Негізінен
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір неологизмдер арнайы сөздіктерде тіркеледі. Олардың
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
«Неологизм» терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш рет тап
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай шешуші ролді
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст (микроконтекст) және
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп ажыратуға
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем қолданылатын синтаксистік
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса неологизмнің қай сөз
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде «атау», «шақырту», «шақыру»,
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және грамматикалық
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше
dividend-right certieicate-«дивиденд алуға құқық беретін сертификат».
dear-money policy -«пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені шектеу».
fill-or-kill order -« клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін жағдайда
net + etiquette = netiquette «Интернетке мағлұмат таратудың жалды
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын ескеруіміз
Some sections of the American press are upping the
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал «кибер-зорлау» сөзін пайдалану арқылы
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер байқалатынын
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле талдау
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports
Графитті жарылғыш заттармен жару кезінде жарықпен қамтамасыз ету линиясы
О. Д. Мешков айтып өткендей, күрделі неологизмдер екі жолмен
- Жаңа күрделі сөз ешқандай дайындықсыз, шын мәнінде
- Күрделі сөздер қолданыстағы сөздің құрамдас бөліктерінің алмастырылуымен жасалса.
Айтылған екі әдісті толығырақ қарастырайық:
Сөз тіркестерінен күрделі сөздің жасалуы. Мұндай жолмен жасалған неологизмдерді
Leg-locker (curse) (бұғау лағнеті) күрделі сөзі leg – «аяқ»,
How he had managed to climb through the portrait
Суреттің артындағы тесікке қалай кіріп кеткені жұмбақ болып қалды,
Үлгі бойынша күрделі сөздердің жасалуын төмендегідей қарастыруға болады:
а) Ақиқат әрекет бойынша анықталған жаңа күрделі сөздердің жасалуы.
Ashwinder неологизмі үш құрамдас бөліктен жасалған: ash (күл, қалдық
A thin, pale-grey serpent with glowing red eyes, it
Бұл жіңішке сұп- сұр жылан өзінің жалындаған, жалынды
б) Құрамдас бөліктерінің алмастырылуы бойынша неолгизмдердің жасалуы. deathday party
Авторлық неологизмді аудару үшін функционалды алмастыру әдісі қолданылды.
“A deathday?” said Hermione… “I bet there aren't many
«Өлім мүшелтойы ма?» – деп айқайлап жіберді Гермиона «–Ант
3. Неологизмдердің жасалуының аффиксті әдісі
Бұл жол арқылы құрастырылған неологизмдерді дұрыс түсіну үшін аудармашы
kiteflyer -«жалған вексель арқылы ақша алушы, жалған вексельді қолданушы».
Көбіне осы жолмен қалыптасқан неологизмдер сатирикалық сипатқа ие, әсіресе
...that they taste the same in Peking as they
Бұл жағдайда мақаланың иесі өзінің заңы, тәртібі бар және
... бұл тағамдардың дәмі Лондон немесе Нью-Йорктегі сияқты Пекинде
Бұл жағдайда мақала иесі «Макдональс» жүйелі мейрамханаларының едәуір тез
4. Конверсия.
Конверсия дегеніміз сөздің бір сөйлем мүшесінен екіншісіне өтуін, яғни
5. Басқа тілден енген кірме сөздер.
Кірме сөздер дегеніміз - өзіндік сөзжасам тəсілімен емес, басқа
Тілдерге кірме сөздердің ену сипаты түрліше болады. Бір тілден
Тіл-тілдің лексикасында ауызша енген кірме сөздер де, жазбаша енген
Ауызша кірме сөздерге өте-мөте тəн ерекшелік сол – олар
Шет тілден сөз қабылданғанда, сөздің (оның) ішкі формасы, дəлелдемесі
Then his telefonino rang, or rather squeaked piercingly... It
Кейіннен қоңырау шалынды немесе оның шағын-сымтетігі шырылдады. Италияның қай
The Soviets had Sputnik, but the Americans had their
-кері деривация.
Кері деривация дегеніміз бастауыштардан суффикстердің қысқарту жолымен етістіктің пайда
6. Бітіп тұтасу.
Бітіп тұтасу – бір сөздің кескін түбірі мен екінші
forex reserve (forex = foreign + exchange) –«шетел
impex transactions (impex = import + export) -
7. Аббревиация;
Аббревиация – бірнеше сөзден құрастырылған зат есім жасалуының бір
Сөз қалыптастыру әдістерінің ішіндегі бұл әдіс құрамдас бөлік элементтерін
1.4 Неологизмдерді аудару әдістері
Тіларалық байланыстар барысында неологизмдерді жеткізудің бірнеше жолдары ойлап табылды.
Неологизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі. Бұлай аталудың себебі бұл әдісті
Транслитерация әдісі бойынша ағылшын сөздерінің қазақ тілі әріптерімен жазылуын
Қазіргі таңда аударма тәжірибесінде көп тараған әдістердің бірі -
1-кесте
Халықаралық фонетикалық транскрипциядағы ағылшын дыбыстары Қазақша әріптер
Қазақша әріптер
Дауысты монофтонгтар
Дауыссыздар
I
и (ий) N
f н, ң
ф
i и v в
e э (е) T с, т
1 э D з, д
@: а c с
%, O о z з
0 а S ш (щ)
u: у Z ж
F: е, (э) h х (г)
дифтонгоидтер
p
b
t п
б
т
eI эй (ей) d д
aI ай k к
au ау g г
OI ой 7 ч
ou оу (о) 8 дж
IF и l л
EF э (эй) r р
OF о j й
uF у w
m
n
у (в)
м
н
1-кестеге ескерту
1. Барлық редукцияланған дауыстылар орфографиялық жолмен беріледі, сондай-ақ Dorset
2. екі еселенген дауыссыздар былайша беріледі:
дауыстылар арасында: Bonners Ferry — Боннерс Ферри; дауыссыздан кейін,
3 k әрпінің алдындағы дыбысталмайтын l әрпі, сол
Ал басқа тілсіз әріптер айтылмайды: Knoxville — Ноксвилл
Барлық ұяң дауыссыздар орфографиялық жолмен қазақша қатаңданатын жағдайда беріледі.
Тыныс белгілері әдісін қолдануда транслитерация элементтерінің әрдайым кездесетіндігін есте
-айтылмайтын дыбыстардың транслитерациясын;
-ашық дауыстылардың транслитерациясы;
-жұп дауыссыздардың берілуі;
- сөздің айтылуының бірнеше нұсқасы болғанда, графикке жақын нұсқасының
- калькалау
Аудару әдістерінің ішінде өзінше орны бөлек калькалау әдісін айтуға
Калькалау баламаны құраушы әдіс ретінде дәлме-дәл аударумен туыстас, бүтін
Калькалау әдісінің артықшылығы болып оның көмегімен алынған баламаның қарапайым
Сипаттамалық баламалар неологизмдерді жеткізудің калькаланбайтын әдістеріне жатады, калькадан айырмашылығы,
Сипаттамалық аударма әр-түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жасалады. Екі жағдайды қарастырайық.
1. open outcry терминін калькалауды қолданып, «ашық айқай» ретінде
Көрсетілген мысалдағы сипаттамалық аударманы біз түсініктемелік деп қарастырамыз, себебі
Сонда да түсіндірмелік баламаны ұтымды пайдаланғанның өзінде өзіне тән
Басқаша айтқанда ағылшын тіліндегі бейнелі аудару, түсіндірудің көмегімен жүзеге
2. Сипаттамалық аударма әдісті басқа тәсілмен де іске асыруға
Мағынасының толық көлемі бойынша сәйкес келуі - өте сирек
Келтірмелі аудармада ығыспалы мағыналы баламалар жиі кезедседі, бұл келтірілу
Сонымен неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздерін қорытындылай келе
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі
Неологизм сөзін грек тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа
Ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар,
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
Морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді
Аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырдық: неологизмнің
Тіларалық байланыстар барысында неологизмдерді жеткізудің бірнеше жолдары айтылды: квазиаударымсыз
II Бөлім
Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдер
Бұл бөлімде авторлық неологизмдерді қолдану жолдарына қарай сөздің жасалу
2.1 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдердің
Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында неологизмнің пайда болуына әсер ететін
Сөз қосу әдісі арқылы жасалуы.
Мысалы, Snowmane сөзі - snow және mane екі
Аффиксті әдісі.
Толкиеннің «The Lord of the Rings» трилогиясында неологизм
Семантикалық неологизмдердің қалыптасуы.
Жоғарыда аталғандай, семантикалық неологизмдер- бұл барлық сөздіктерде мағынасы айтылған
2.2 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдерді
Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында авторлық неологизмдерді жеткізудің ең тиімді
2.2.1. Функионалды алмастыру әдісі
Whitfoot – Таптатабан сөзі екі негізден құралған, whit –
They took old Will Whitfoot the Mayor, first, and
Бірінші біздің басшымызды, қария Вил Таптатабанды алды, сондай-ақ топтап
Wormtongue-Шіріксөз неологизмін алайық, бұл сатқын, оңбаған, ұрланған байлықты өзіне
Think you that Wormtongue had poison only for Theoden’s
Сенің ойыңша Шіріксөз Теоденнің тек естуін ғана улады ма?
Saruman turned to go, and Wormtongue shuffled after him.
Шіріксөз Саруманның артынан шапты. [33-957б]
Sandyman -Құмтық сөзі екі негізден құралған, sand-құм, қиыршық тас
But see here, Master Sandyman, I have a score
Құмтық мырза бірақ сіз есте сақтаңыз, мен сізбен есеп
Wilderland -Түкпір неологизмі екі негізден құралған. Мүкін бірінші сөздің
Every Elf in Wilderland has sung songs of the
Түкпірдегі кез-келген Эльф онодримдік айырылысу туралы жанашырлық өлеңді естіген
Bracegirdle - Месқарын кейіпкерлердің бірінің есімі, екі негіз сөзден
For the collection of Hugo Bracegirdle, from a contributor;
«Толықтырушыдан Гуго Месқарынның кітапханасын толықтыру үшін» - кітап сөресі
Quickbeam - Шапшаңбек неологизмі жүріп, сөйлей алатын таңғажайып, ірі
Quickbeam bowed like a tree bending in the wind
Жел үстіндегі ағаш іспеттес Шапшаңбек иілді де, Арагорнға темір
Crickhollow сөзі – Кролдар үңгірі (аталған шығармадағы халықтың (елдің)
Аудармашылар аталған сөзді аударудың бұдан басқа дұрыс жолын байқамайды,
They had not made any definite plans, but had
Олардің арнайы жоспары жоқ еді, бірақ Кролдар үңгірі
Flourdumpling - Бауырсақ неологизмі кейіпкерлердің біреуінің есімі, екі негізден
They took old Flourdumpling… [32-340б]
Қария бауырсақты алды. [33-939б]
Lockholes - Түзетапан неологизмі сөзқұрау әдісі арқылы, екі негіздің
Old Will Whitfoot had been in the Lockholes longer
Вил Таптатабан қария Түзетапан жерінде барлығынан да көп отырды.
Skinbark-Белтамыр неологизмі ғажайып кейіпкер –ағаштың есімі. Сөз екі негізден
Skinbark lived on the mountain-slopes west of Isengard. That
Белтамыр Изенгардтан батысқа қарай тау шатқалдарымен сүйсінді, айту керек,
Bywater-Жағалау сөзі шығармадағы жергілікті жердің атауы. Бұл неологизм
But I would dearly like to see Bywater again,…
Жалғыз өкініштісі, мен енді Жағалауды көре алмаймын... [4-872б]
Halfling -Кішкентай неологизмі хоббитттер арасындағы кейіпкерлерді атаған Хоббиттер-аталған шығарма
Аталған неологизм сөз қосудың аффиксті тәсілімен жасалынған.
ling -жұрнағы ағылшын тілінде кішкентай жәндік дегенді білдіреді.
half -сөзі –бір нәрсенің жартысы деген мән береді.
Аудармашылар аталған сөзді аудару барысында функционалды алмастыруды қолданған, «Невысоклик»
And what of the king’s esquire? The Halfling? [32-165б]
Анау кішкентайға, патша эксвайрына не болды? [33-816б]
Easterlings-Шығыстықтар аталған шығармадағы басты қаһарман кейіпкерлердің қарсыласы шығыста мекендейтін
east-шығыс сөзінен шығуы мүмкін, себебі Easter-сөзі Пасха мәтініне тура
The host of Easterlings had turned back out of
Шығыстықтар Анориэннен шабуыл жасай бастады.... [33-829б]
Underhill-Беласу неологизмі кейіпкердің есімі, сөз қосудың аффиксті әдісімен жасалған.
I will give you a traveling name now. When
Қарашы, мен саған басқа есім ойлап табайын. Сен Беласу
Семантикалық неологизм - Men - Басшылар. Ағылшын тілінің кез-келген
The Chief doesn’t hold with beer. Leastways that is
Генералиссимус сыра ішпейді, басқаларға да ішкізбейді. Сол себептен сияқты.
Семантикалық неологизм Hill - Жарқабақ, шығармадағы жергілікті жердің атауы.
…new holes were dug in the southward face, back
Жарқабақтың оңтүстік бөлігінде жаңа үңгірлерді қазып алды және оларды
Bag End-Дорба семантикалық неологизмі-Хоббиттер мекендейтін ел Хоббитанияның бір бөлігінің
…before even the removal of the new mill, was
Жаңа диірменді сүруге үлгірмей тұрып, Жарқабақ пен Дорбаны тазалауға
Shire -Хоббитания сөзі Хоббиттер мекендейтін елдің екінші атауы. Мюллердің
May the Shire live for ever unwithered! [32-167б]
Хоббитания ғасырдан ғасырға гүлдене берсін! [33-817б]
2.2.2 Калькалау әдісі
Watchwood - Барлаушы орман сөзі екі негізден құралған: watch
The Watchwood we will call it. Not a squirrel
Олар Барлаушы орман болып аталады. Тап болған әрбір тиынды
Snowmane -Ақжал сөзі -өте көркем аңның атауы. Сөз екі
Suddenly the king cried to Snowmane and the horse
Бірде патша Ақжалға айқайлады және содан соң ол орнынан
Treebeard- Қарт ағаш сөзі таңғажайып халықтың басшысы, көсемі-басты ағаштың
Treebeard repeated the words thoughtfully. [31-75б]
Қарт ағаш ұсынылған сөздерді асықпай ой елегінен өткізді. [33-431б]
Treebeard fell silent, striding along, and yet making hardly
Қарт ағаш үндемей қалып, адымды және дыбыссыз аттай басып,
Leaflock -Жапырақша неологизмі бұл да ағаштың атауы. Сөз екі
Leaflock has grown sleepy, almost tree-ish, you might say:
Жапырақша ұйықтап қалды, қатып қалды деп айту мүлдем мүмкiн
Wandlimb-Шыбықша неологизмі, кейіпкер есімі сөз екі негізден құралған: wand
…ah! The loveliness of Fimbrethil, of Wandlimb the lightfooted,
Біздің жастық шағымызда жеңілаяқты Шыбықша сияқты, менің Фимбретилиім секілді
Smalborrow- Үңгіршік неологизмі кейіпкердің есімі, екі негізден құралған; small
«Hey, come here Smallborrow!» he called. «I want a
«Ей, Үңгіршік, мұнда келші»-деп шақырды ол. -«Менің саған әңгімем
Frogmorton-Бақашық неологизмі жергілікті жердің атауы. Осы сөзді аударуда калькалау
As evening fell they were drawing neat to Frogmorton,
Кешке таман алыстан көпірден жиырма екі милл қашықта жол
2.2.3 Транслитерация әдісі
Транскрипция дегеніміз сөз мазмұнында дыбыстардың берілуін айтамыз. Біз бұл
Толкиеннің неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында транслитерацияның бірнеше мысалы анықталды.
Hobbiton-Хоббитания –Хоббиттер мекендейтін мемлекет. Осы сөзге аудармашылар транслитерация
One of the first things done in Hobbiton,… [32-366б].
Хоббитанияда жасалынған алғашқылардың бірі... [33-960б].
mumakil -мумактар сөзі әріптік берілулер арқылы аударылған халықтың атауы.
…the mumakil of the Harad dragging through the lanes
...бұл хородримдік мумактар отты алаңдарда алып қамалдар мен қабырғалы
Gorgun -горгундар, бұл да ертегі халықтың атауы.
Kill gorgun in woods,... You hate gorgun too. [18,
Біз ормандағы горгундарды атамыз. Саған да горгундар жау. [33,
Pukelmen-Пукколдар, бұл сөздің аудармасында функционалды алмастыру мен транслитерация әдістерінің
…and suddenly he remembered the Pukelmen. [32, 116б.]
...бір кезде оның есіне Пукколдар түсті. [33, 781б.]
Orcs -Оркилер, халықтың атауы.
…and spread stamping ruin among the orcs innumerable that
...сансыз топырлаған оркилер... [33, 778б.]
Жоғарыда аталған халықтардың барлығы басты қаһармандық жауы болған. Келесі
Galenas -галенас, шығармада қолданылған емдік шөптің атауы, күш берумен
…and galenas by the noble, and other names in
...ғалым галенас және басқа атаулар ең сирек кездесетін тілерде...
Rimmon -Римон және Druadan -Друадан екеуі де жергілікті жердің
They went through Druadan to Rimmon with great wains.
Друадан мен Римонға көптеген керуендер жүрді. [33, 782б.].
2.2.4 Аралас аудару әдісі
Windlord- Желаяқ шығармадағы көптеген батырлықтарға дайын кейіпкер. Неологизм екі
The came Gwaihir the Windlord,… who built his eyries
Аяқ жетпейтін Шеткі таулардағы ұяларды бұзған Гвангир Желаяғы, Жер
Brandybuck-Брендиқоян неологизмі кейіпкердің тегі, екі негізден құралған, brandy -бренди,
As a matter or fact I’m a Brandybuck… [31,
Егер соған тоқталсақ менің есімім Брендиқоян... [33, 430б.]
Longbottom Leaf -Ұзынқұйрықты неологизмі. Толкиеннің «The Lord of the
And anyway I have some stuff of my own.
Менде қазір дәрі-дәрмектер жеткілікті. Ал! Ұзынқұйрықтан әкелінгендердің өзі. [33,
Mirkwood- Ызалы орман шығармадағы қараңғы және қорқынышты мекеннің атауы.
There was songs about the hunt … sung among
Ол туралы көптеген өлеңдер бар: Ызалы орманнан Гонодорға дейін
2.2.5 Аудармашылық окказионализмдер
Толкиеннің авторлық неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында қазақ тілі сөзінің
Shadowfax - Ақсұңқар неологизмі желден ұшқыр және өзінің көркемдігімен
Over the plains Shadowfax was flying, needing no urging
Ақсұңқар қараңғы далалы өлкелерден тездетіп шапты. Оны түртудің де,
Landroval -Оққанат кейіпкердің есімі сөз аударымдағы сөзге сәйкес келмейді.
…and Landroval, the greatest of the Eagles of the
«Оққанат да солтүстік өлкенің ұлы сұңқарлары....» [33, 885б.].
Noakes- Керемен неологизмі кейіпкердің есімі. Сөзді мұқият қарайтын болсақ
Жалқы есім жасау мақсатында аудармашылар «Керемен» деп аударған шығар.
«But what about this Frodo that lives with him?»
«Інде Бильбодан басқа, қалай еді өзі Фродо да барма?»-деді
Bree – Таулық түрлі халық орналасқан зұлым тауларға алып
«Go at ones! Ever since that night at Bree
Біз тағы да сенің басыңа Таулықта тап болдық қой.
Took -Қоян неологизмі кіші бойлы, аяғы мен қолы түкті
We Tooks, we can’t live long on the
Сонда да бізге Қояндарға бұл биіктіктерде өмір сүру дәстүрлі
Сонымен, Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдерді
Бұл бөлімде авторлық неологизмдерді қолдану жолдарына қарай сөздің жасалу
Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында неологизмнің пайда болуына әсер ететін
Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында авторлық неологизмдерді жеткізудің ең тиімді
Аудару барысында жиі қолданылғаны – функционалды алмастыру әдісі (Burrows),
Толкиеннің неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында транслитерацияның бірнеше мысалы анықталды.
Толкиеннің авторлық неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында қазақ тілі сөзінің
Қорытынды
«Неологизмдерді аудару жолдары» тақырыбы тіл ғылымында, аударма ісінде
Зерттеу жұмысымызды қорытындылай келе, төмендегідей түйіндер жасауға болады:
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі
«Неологизм» түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі түрлі көзқарастарды
Неологизм сөзін грек тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау; б
ұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп ажыратуға
Ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар,
- жаңа сөзөнімділігі;
- сөзқұрау;
-конверсиялық (өзгерту),
- қысқарту,
- адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы) кері
- лексико- семантикалық тәсіл;
- дыбыстардың кезектесуі;
- сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсәл) және т.б.жатады.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
Морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру;
Сөздердің бірігу жолымен жасалуы;
Неологизмдердің жасалуының аффиксті әдісі;
Басқа тілден енген кірме сөздер;
Бітіп тұтасу;
Аббревиация.
Ағылшан тілінде сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер келесі топтарға
а) жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын,
ә) шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер: өз еркімен шеттен алу,
б) тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған
в) қысқа неологизмдер
Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық қағидалары ерекше маңызды. Бұл
Аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырдық:
- неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану;
- неологизмнің мағынасын контекстен анықтау;
- неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
Сондай-ақ неологизмдерді аударудың бірнеше әдіс-тәсілдерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
Неологизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі;
Транслитерация әдісі;
Транскрибирлеу әдісі;
Калькалау әдісі;
Сипаттамалық баламалар әдісі;
Келтірмелі аударма әдісі;
Сипаттамалық баламалар неологизмдерді жеткізудің калькаланбайтын әдістеріне жатады, калькадан айырмашылығы,
Келтірмелі аудармада ығыспалы мағыналы баламалар жиі кезедседі, бұл келтірілу
Ал дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Д. Р. Толкиеннің “Сақина
Авторлық неологизм күнделікті тілдік құбылыс ретінде қабылдануы тиіс. Бұл
Сонымен ағылшын тілінен қазақ тіліне неологизмдерді аудару процессі екі
1. Неологизмнің мағынасын анықтау (аудармашы соңғы баспамен шығарылған ағылшын
2. Қазақ тілі құралдарымен жеке аудару (жеткізу), әсіресе: транскрипция,
Джон Рональд Толкиеннің сиқырлы әлеміндегі ойдан құрастырылған объектілер мен
Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында неологизмнің пайда болуына әсер ететін
Толкиеннің авторлық неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында қазақ тілі сөзінің
Аудару барысында жиі қолданылғаны – функционалды алмастыру әдісі (Burrows),
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы,
Құрманбаев Ш., Сыбанбаева А. Қазақ тілі. Жоғары оқу орындары
А.З.Қазанбаева. Қазақ тілі (экономика факультетінің студенттеріне
Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. - Астана, Елорда, 2000
Хасенов Ә. Тіл білімі. - А., 1996, 2002
Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. – Алматы:
Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004.
Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна
Әлісжанов С. Қ. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Астана,
Қайдар Ә. Терминнің үш тұғыры // Қазақ терминографиясының
Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық
Ілеспе аударма [Мәтін]. Алматы: «Ғылым» баспасы, 2007 ж.
Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма психологиясы және мәдениеті. Алматы: «Қазақ
Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма әлемі Алматы: «Қазақ университеті» баспасы
Иманасова Ж. Аударма - астарлы өнер немесе қос тілді
Королева Н.Н. Лингвопереводческий анализ Англоязычнях неологизмов. Алматы: 2002 ж.
Исследование неологизмов современного английского языка в лингвокультурологическом аспекте //
К проблеме перевода неологизмов в области экономики (на материале
Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте.
Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте.
Заботкина Б.Н. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 1998
Кабакчи В.В Английский язык межкультурного общения, М., 1993
Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. –
Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. –
Сөздіктер тізімі
Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік (неологизмдер) 25-том . Алматы: «Рауан»,
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: «Ғылым», 2002.
Ағылшынша-қазақша, қазақша-ағылшынша терминдер мен атаулар сөздігі / Мемтерминком бекіткен
Longman. Dictionary of contemporary English.
Russian dictionary; Oxford, 2000
Тәжірибелік материалдар әдебиетінің тізімі:
J. R. R. Tolkien The Lord of the Rings,
J. R. R. Tolkien The lord of the rings,
J. R. R. Tolkien The lord of the rings,
Джон Рональд Руэл Толкиен Властелин колец, «Яуза» «Эксмо», 2004
4




Ұқсас жұмыстар

---

Неологизмдердің жасалуы және оның аудару жолдары

---

Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері

---

Ағылшын тіліндегі неологизмдердің аудармада берілуі (техникалық лексиканың негізінде)

---

Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері

---

Аудару барысында сөздік реттің өзгеру мәселесі

---

Компьютерлік неологизмдер

---

Drug Trafficking Offences Act - барлық бөліктері зат есім

---

Қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлі

---

Қазақ бөлiмiнде оқитын студенттердiң тiлдiк санасындағы неологизмдердiң идентификациясы (психолингвистикалық талдау).

---

Жалпы неологизмдердің ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу

---