Күдікшілдік және таным философиясы
Әл-Ғазалидің философиялық көзқарасы
Мазмұны
Кіріспе............................................................................................................... 3
І-арау. Ислам философиясы және Әл-Ғазали........................................... 6
І.1 Ислам философиясының пайда болуы және қалыптасуы......................9
І.2 Әл-Ғазалиге дейінгі және кейінгі мұсылман философтары.................14
І.3 Әл-Ғазалидің мұсылман аристотелизміне
философиялық сыни позициясы..............................................................25
ІІ-тарау. Әл-Ғазалидің философиялық көзқарасы................................37
ІІ.1 Әл-Ғазалидің күдікшілдік және таным философиясы.........................37
ІІ.2 Әл-Ғазалидің этикалық философиясы...................................................47
ІІ.3 Әл-Ғазалидің кәләм іліміндегі тұжырымдары......................................62
Қорытынды...................................................................................................72
Пайдаланған әдебиеттер тізімі....................................................................88
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Әлем жұртшылығына белгілі Әбу Хамид Әл-Ғазали бүкіл
Иә, бай тарихы бар Ислам мәдениетінің өркендеген сонау ҮІІІ-ХІІІ
Cондай-ақ, Әл-Фарабимен Ибн Синаның жасап кеткен шындық іздеу жолын
Зерттеу барысында оның өміріне арнайы тоқтамағандықтан осы кіріспеде оның
Әл-Ғазали Низамия медресесінде ұстаз, қазіргі тілмен айтсақ мәртебелі ректор
Әл-Ғазалидің Ислам философиясының дамуына қосқан үлесі қандай болса, сопылық
Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы алар орнына қысқаша тоқталар болсам. Оның
Әл-Ғазалидің философиясы-күдікшілдік философиясы ретінде танылып, күдіктен арылу арқылы иманға
Әл-Ғазали философтарды үш топқа бөлген:
Дехриун: (Материалистер) «Бұлар, әлем бұрыннан бар, оны ешкім жаратқан
Табиғиун: (Табиғатшылар) Бір құдыретке сенеді. Бірақ, жанның бар екендігін
Иләһиун: (Теологтар) Ғазали. Бұл топқа Платон, Аристотель сияқты грек
Философияның атақты тұлғалары Платон, Аристотель және солардың соңынан ерген
Философияны екі жыл ішінде меңгерген Әл-Ғазали, оны сынға ала
Әл-Ғазалидің Батыс пәлсапасына ықпалы жайында нақты дәйектер мол екенін
Жоғарыда айтқанымыздай, Әл-Ғазали философтарды сынға алғанда философияның негізгі
Зерттеудің мақсат-міндеті: Жұмысқа кірісер алдында мына жайларды ескерген
Әл-Ғазалидің көзқарасын, философиялық, этикалық,педогогикалық тұрғыдан талдау;
Әл-Ғазали мұсылман фиолософы болғандықтан оның фиолософиясын Ислами тұрғыдан қарастыру;
Әл-Ғазалидің Исламның ойшылдық тарихындағы орнын, оның логика ғылымына, кәләм
Қолданған әдебиеттердің көпшілігін Әл-Ғазалидің өз қаламынан туған негізгі еңбектер
Әл-Ғазалидің санғасыр өтседе өзектілігін жоймаған еңбектеріндегі көзқарасын көрсету.
Қысқаша айтар болсақ Әл-Ғазали сан-саланы меңгерген жан-жақты философ. Сондықтан
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:Әл-Ғазалидің әлем философиясына және ислам философиясына қосқан
Зерттеудің құрылымы: Зерттеудің әдеттегідей кіріспеден, бірінші тарау үш
І тарау. Ислам философиясы және Әл-Ғазали.
І.1 Ислам философиясының пайда болуы және қалыптасуы.
Ислам тарихында, Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін саяси-әлеуметтік жағдайлардың
Тіпті, сонау пайғамбардың заманында Құран мен хадистердегі тарихи жағдайларға,
Алайда, енді бірлігі бекіп, аяққа тұрып келе жатқан мұсылман
Сондай-ақ, халифа Османның өлтірілуінен кейін халифалық үшін болған саяси
ҮІІІ, ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра қаласы, Куфа қаласы, Бағдат
Түйіндеп айтар болсақ, ҮІІІ, ІХ-ғасырларда мұсылмандар арасында кәләм,сопылық
Ислам фәлсафасының анықтамасына тоқталар болсам. Ислам фәлсафасы деп, тар
Философия тарихында кезкелген бір философияның аты аталып, түрі түстелген
Кейде «Ислам философиясы» деген атауды қате түсініп, «Қалайша иламда
Ислам философиясының пайда болып, оның қалыптасуына ықпал еткен элементтерге
Ішкі әдебиеттер деп Құран мен пайғамбардың хадистерін айтамыз. Мұсылман
Шындығында мұсылман философтардың еңбектерін осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, сопыларға
Демек, Құран аятына көз жүгірткен адам, Құраннан адамды терең
Басқа философтарға қарайтын болсақ,мысалы: Ибн Мискеуйһ «Китаб-фаузул акбар» атты
Құран мен хадистің ислам философиясының негізгі көзі болғанына тағы
Сыртқы әдебиеттердің негізін,Ислам философиясының қалыптасуына ықпалы болған, басқа
Тарихта, Ислам діні аз уақыт ішінде Арабстанның айналасын қоршаған
Мұсылмандардың бөтен философтардан әсерленуіне ең басты себеб – аударма
Ислам философиясының ерекшелігі неде? деген сұраққа жауапты Мұсылман
Ислам философиясы материалистік философия емес. Мәселе түсінікті болуы үшін;
І. 2 Әл-Ғазалиге дейінгі және кейінгі Мұсылман
Бұл бөлімді Әл-Ғазалиге дейінгі және кейінгі мұсылман философтары деп
Иә, «даналыққа махаббат», «ғылымға ғашықтық» деген мағынаға келетін философия
Бұл жерде «Ислам философиясы» деген ұғымның Ислам қоғамындағы алатын
Мешшай(Аристотизм) философиясы.
Яхиа б Маскауайх (өн 243/857), Хунейн б Исхақ (өн263/876),
Мешшай(Аристотизм) философиясының өкілдері:
Кинди.Мешшай философиясының ең атақты өкілдерінің бірі Әбул Хукема және
Әл-Фараби.(870-950) Киндиден кейінгі келген шығыс-мұсылман философтарының бірі. Кинди толығымен
Музика туралы еңбек жазған Фарабидің көзқарасында сопылықты теориялық ғылым
Фараби пайғамбарлықты философиялық тұрғыда түсіндіріп, пайғамбарлықтың шарттарын былайша тізбектейді.
1) Рухани айнасын тат баспағаны үшін ешкімнен ештеңе
2) Белгілі бір періштелерді( нұрды) көріп, олардан Аллаһтың сөзін
3) Табиғат заңдарынан тыс таңғажайып (муғжизалар) нәрселер көрсету.
Адамның денесін рух басқарып тұрғанындай, мына әлемді де пайғамбарлардың
Фарабидің пікірінше Құранда кездесетін бұйрықпен тиымдардың және жәннатпен тозақтың
Ибн Сина (980-1037). Ол, шығыс-мұсылман әлемінің ең үлкен ақиқатшы
Ибн Синаның дін философиясымен қатысы бар еңбектері мыналар: «Рисала
Ибн Сина өзінің «Хай бин Якзан» атты философиялық
Шығыс Ислам әлемінен шыққан үш үлкен философ Кинди,
Ибн Бажже(1070-1138) мықты дәрігер, қабілетті әдебиетші және ұста болған.
Ибн Туфейл(1106-1185).Ол өзінің атақты еңбегі «Хай бин Яқзанда» үш
1) Адам рухын және белсенді ақылдың байланысымен және қауышуын
2) Таза ақиқатты түсіну, аз болған күшті және рухтың
3) Философиямен шариғатты біріктіре жазу. Олардың араларындағы қайшылықтарды
Бұл романда, ешкім жоқ жалғыс бір аралда туып өскен
Ибн Рушд(1126-1198) Батыстағы Ислам әлемінің ең үлкен философтарынан болып
Ең негізгі Аристотелші философтар және олардың дінмен байланысты көзқарастары
Пайғамбарлардың үйретіп, жеткізген діни және иләһи(құдайы) ақиқаттарымен Мешшайи философиясының
Ишрақи(Жаңаплатоншылдық) философиясының өкілдері:
Ишраки философиялық ағымға келетін болсақ, Платоннан кейін Александрияда Платинустың
Мешшай философиясы барлық нәрсені ақылмен шешуге болатынын айтса, Ишрақи
Ишрақи философиясын дамытқан Жамидің еңбегінде: «Машшай мен Ишракиде данышпандылық
«Шейхул-ишрақи» және «хикматул ширақ» деген атпен танылған Сухрауарди
Ишрақилікті Сухрауардиден кейін Ибн Себин(өл 1270), Садруддин Ширази(өл 1640),
Бұл дүниелерді төрт негізге байланыстыра түсініндірген дұрыс болар:
Таза, теориялық ақыл бүкіл мәселелерді шешуге қабылетті. Адамзат тура
Ақыл негізге алынып, бірақ белгілі бір өлшемдерде Құранмен хадистің
Кәшф(Аллаһтың көкірекке құйған нұры) пен илхам(аян) барлық нәрсені танып,
Кәшф пен илхам негізге алына отырып, негізгі өлшемде Құран-хадиске
Кәләмның мешшай философиясына, сопылықтың ишрақи философиясына болған жақындығының түп
Ишарақилікте Сопылықтың да негізге алғандары кәшфпен илхам жолы болып
Сопылық дүние танымының биік шыңы саналатын Ибн Арабидің философиясын
Ол, нағыз хәкімдер (философтар) Аллаһты білетін, Аллаһты қабыл еткен
Хикмет - пайғамбарлықты білу. Дәуіт(с.ғ) жайында «Аллаһ оған мүлік
Философ сөзі даналықты сүйуші кісіге айтылады. Ақылы толық кез-келген
Ибн Араби философиялық көзқарастар жайында; «Бір философтың көзқарасын терістегенде
Ибн Араби: Әй достым! Осы секілді нәрселерді естігенде қарсылық
Ей, бауыр! Философ және Мутазила ғалымының сөзін ал. Оның
Философтар, философ болғаны үшін жамандалмақ емес. Дінге қатысты
Философтың діні жоқ дегенге келетін болсақ, философтың дінінің болмауы
Ислам ойшылдары арасында ең көп әсерлі болған Мешшай философиясымен
Табиғат (натурализм) философиясының өкілдері:
Барлық нәсенің бастауын табиғат деп білетін философтардың Ислам әлеміндегі
Ислам әлемінің ең атақты дәрігері аталған Разидің философиялық көзқарасы,
Материялистік(дехриун, дінсіздік) философияның өкілдері:
Ислам тарихында материялистік философиясының ең ірі өкілі Ибн Рауанди(өл
Ибн Рауанди «әт-Таж» атты еңбегінде әлемнің, материяның мәңгілігін айтады.
Рауандидің бұндай пікірлері Ислам әлемінде ортаға шыққан әртүрлі ағымдардың
Ислам ойшылдар тарихында материялистік көзқарастан шығатын материялистік уахдетул ужуд
Ихуану-Сафа (Энциклепедист)ағымы:
Ихуану-Сафа, шамамен 970 жылдары пайда болған, жас еркін ойшылдар
Олардың мақсаты ғылыммен өмірді, философиялық көзқарастармен діни сенімдерді
Ихуану-Сафалардың пікірінше дін, аңызбен теріс пікірлердің араласуынан ақылдан
Ихуану-Сафалардың пікірінше Исламның түсіндіргеніндей Құдай- мейірімі, жарылқауы өте
Ихуану-Сафа білім теориясы жайында мистикалық көзқарасты ұстанған, нұр, шағылыс
Тарихи әлеуметтік философияының өкілі:
Тарих философиясы мен әлеуметтік философияның Исламдағы жалғыз өкілі Ибн
І.3 Әл-Ғазалидің Мұсылман аристотизміне философиялық сыни позициясы
Исламның дүние танымдық тарихында Фәлсафашылармен кәләмшылар арасындағы пікірталастың басы,
Алайда түрлі ағымдардың көзқарастарымен ұстанымдарын, олардың өздерінің әдіс-тәсілдерімен үйренбесең
Әл-Ғазали ұстазы Әл-Жүвайниден сабақ алған кездерінде философияның бір
Кейіннен ол философия жайында оның обьективтік анықтамасы ретінде
Әл-Ғазали өзінің «Мақасидуль-фаласифа» атты еңбегінде айтқанындай, осы еңбегінің артынан
1. Философтардың, «Ғаламның (әзәли) бастауы мен(қадим) соңы жоқ»- деп
2. Философтардың, «Аллаһ ұсақ-түйек нәрселерді(жүззият) егжей-тегжейлі емес, жалпылама түрде
3. «Хашир (өлгеннен кейін қайта тірілу) материялды түрде емес,
4. Философтардың, «Аллаһ (мүжибун биззат) не қаласаң соны орындаушы,
5. Философтардың, Ғаламның мәңгі екендігін білдіретін көзқарастары шындыққа жанаспайды.
6. Философтардың, «Аллаһ әлемнің жасаушысы, мынау ғаламшар оның өнерінің
7. Философтар, Әлемнің саниғын (жасаушысын) және жаратушысын дәлелдеуге дәрменсіз.
8. Аллаһтың бірлігі жайында философтардың дәлелдері жоқ. Бұл тақырыпта
9.Философтардың, Аллаһтың сипаттарын қабылдамаулары да дұрыс емес, хақиқатқа еш
10. Философтардың, «Заты-Әууәл» (Аллаһ), жинс (дене, тән,) және фасылға
11. Философтардың, «Әууәл (алғашқы), маһиетсіз (мәнсіз) саф вужуд (дене)»
12. Философтар, Аллаһтың материя болғандығы туралы ойларын дәлелдей алмайды
13. Философтардың көзқарастарының нәтижесі, Аллаһты жоққа шығаруға әкеп соғады
14. Философтар, Аллаһтың өзі-өзін білетіндігін нақты дәлелдей алмайды.
15. Аллаһтың өзінен басқаларды білетіндігін дәлелдеуге философтардың шамалары жетпейді.
16. Философтардың «Сәмә (ғарыш) өз ирадасымен ( қалауымен )
17. Философтардың «Аспанның өз қалауымен әрекет етуінің бір мұраты,
18. «Сәмәуй (ғарыштың) тіршілік иелері мына әлемдегі барлық нәрселерді
19. Философтардың, таңғажайып жағдайларды, яғни муғжиза мен кереметтерді қабылдамаулары
20. «Адам, өзінен өзі (нәпси) пайда болған бір субстанция
21. Философтардың, «Адам мен рухтардың пәнилігі мүмкіндік сыртында» деген
Әл-Ғазали, осы жиырма бір мәселенің алғашқы үшеуін қабылдаған философтарды
Әрине, бұл жерде Әл-Ғазалидің Ислам философы екендігін ұмытпауымыз керек.
Бір ғажабы, Әл-Ғазалидің «Мизану-л ағмал»(іс-әрекет өлшемі)атты еңбегіне кіріспе жазған
Қандай болғанда да Әл-Ғазали «Таһафатуль-фаласифа» және «Әл-Мунқиз» кітабында Ислам
XII ғасырдағы мұсылмандардың әлеуметтік тұрмыс тіршілігі реформаға мұқтаж екеніне
Әл-Ғазали Ислам қоғамын наным-сенімде, итағат-құлшылықта жеке және жалпы этикада,
Осы себепті өзінің ерекше ескерткеніндей «Таһафатуль - Фаласифа»да фәлсәфышылардың
Барлық пайғамбарлардың ортақ үйреткені Аллаһқа, ахирет күніне сенім
Әл-Ғазалидің философияға жасаған сыни философияның сол кезеңдегі тәртібі жағынан
1) Логика және математика дін тұрғысынан толығымен бейтарап және
Тегінде, бұл білімдер нақты дәлелдерге сүйенгендіктен, дінді қуатттандыру мақсатымен
Cонымен қатар Әл-Ғазали философтардың дін тұрғысынан зиянсыз болған білімдердегі
2)Табиғат білімдерінде (жаратылыстану) медецина,химия, астрономия, метеорология, зология, өсімдіктану секілді
Себеп-салдар(иллат маьлүл) қатынасы және сондай-ақ мұғжиза мәселесі, жан мен
Әл-Ғазалидің түп мақсаты, қорғаушысы Низамул Мүліктің, міндеттеген Әшғариликті қуаттандырумен
Әсіресе, филорсофтарды өздерінің жасаған дәлелдеу әдістемелері логика, математика сияқты
Қандай болған күйде де, алғашқыда оның осы айтқандарынан фәлсәфашыларды,
«Таһафатул-фәлсафа» еңбегінің негізі ұстанымы дінге қатысты мәселені шешуге келгенде
Әл-Ғазали өз ойын түйіндей келіп, барлық, бұл көзқарастың
Әл-Ғазали, философтардың Аллаһтың барлығы, бірлігі,дене еместігі, нәпсінің рухани субстанция
Айрықша айта кететін мәселе, оның, «Таһафат фәлсафа» дағы түрлі
Қандай болмасын, Құрандағы дінге қатысты түсіндірулердің ақылға теріс
Осылайша зауықтың көзбен көріп қолмен ұстағандай нақты білімнің кілті
Осы сияқты Әл-Ғазалидің көзін көрген Әбу Бәкір Ибнул Арабидің
Бір жағынан Әл-Ғазалидің тасаууф ойшылдығына қосқан үлесі,оны, Ибн Таймияның
Әл-Ғазлидің ең бірінші «Ихия» болып еңбектерінің ауқымды бөліктерінде жиі-жиі,айтуға
Аллаһ тағаланы аспан мен жердің нұры ретінде танытқан аталмыш
Бұнда да мұқият әдіс тәсіл қолдана отырып жиі-жиі «Ихия-у-ғулумуддин»
Алғашқыда «уахдатуль вужуд» ты еске түсірген бұл түсініктемелерді
Әл-Ғазали «Мишқатул-Әнуар» еңбегінде айтылатын жетпіс перде, нұр, майшам, шағылысу,
Бұл айтылғаннан, «Мишқатул әнуар» да ашып айтқанындай Аллаһтан басқа
Осылайша шындықтың өзінде шағылыс тапқан жүректе(болмыс) жаратылыс қандай болса
ІІ тарау Әл-Ғазалидің философиясы
ІІ. 1 Күдікшілдік және таным философиясы
Әл-Ғазали жайлы жазылған бұрынғы және кейінгі еңбектердің барлығы
Әл-Ғазалидің осынау жан-жақтылығы, ғалымдығы, жоғары қабілеттілігі, бір нәрсені оңай
Әл-Ғазали «Мизанул ағмал» еңбегінің соңында еркін ойшылдықпен шындыққа жетуде
Мінеки көріп отырғанымыздай Әл-Ғазалидің ойынша шындыққа жетудің бірден бір
Әл--Ғазадиң атақты еңбегі Мунқиздің айтуына қарағанда,оның жүйелі түрдегі
Мінеки сондықтан осы жағдайға байланысты сұрақтарына әртүрлі жауап тауып,
Осылайша, Әл-Ғазали, өз-дүние танымында сенімділігіне нақты көзі жетпеген, кез-келген
Ол кездерде сезімдерден секем алып күдігі күшейе түседі.
Әл-Ғазалиді априорлық және аксиомалық білімдердің сенімділігін зерттеуге итермелеген, оның
Әл-Ғазали өзінің «науқастық», «сафсата» деп атаған күдікшілдік жарақаты екі
Ақылдың сенімділігіне қайтадан оралғанын нақты көрсетіп тұрған мына сөйлемдерге
Негізінен Әл-Ғазали өзінің күдікшілдігін түсіндіру мақсатында , іздеуге болмайтын
Бұл айтылғандар, Фарабидің алғашқы ойлау, алғашқы мойындауға қатысты айтқан
Әсіресе оның ақылдың анықтығына берген маңызы, философтарды сынға
Негізінен Әл-Ғазали ақылдың логикамен математикадағы, тіпті табиғаттану ғылымдарының сынақ
Әсілінде, Әл-Ғазалидің ақылға қатысты білдірген көзқарасын анықтау үшін, ол
Оның көптеген еңбектерінде «ақыл» ұғымы әртүрлі көптеген анықтамалар,классификациялар жасалған.
«Ақылдың қасиеті, ақиқаты және түрлері» деген тақырыпқа арнайы орын
1)«Ақыл»—Адамның өзге жануарлардан айырмашылығы, теориялық білім жинауға деген қабілеті.
2)«Ақыл»—адамның ес жия бастағаннан бастап пайда болып, мүмкін болатын
3)«Ақыл»—Өмір бойғы тәжірибелер нәтижесіндегі жинаған білімдердің барлығы жатады.
4)«Ақыл»—таным қабілетінің, әртүрлі жағдайдың келешекте әкелетін нәтижелерінің алдын алу
Әл-Ғазалидің аталмыш ақылдардың арасында үшінші ақылдың кезкелген адамда бір
Қорытыңқырап айтар болсақ Әл-Ғазалидің танымда қарастырғаны, білімнің ақылдың табиғатында
Әл-Ғазали, бейне бір діни сенімдерінің нәтижесі ретінде, болмыс пен
Шын мәнісінде бұл шешімнің тек діни болуы оның философиялық
Құранның бір аятынa «нұр» деп ат қойып білімнің
Әл-Ғазалидің таным жайында сопылармен сопы еместердің арасындағаы айырмашылыққа айтқан
Сопылық жолы теоретик ғалымдардың жолдарынан мүлдем басқа. Олар шындығында
Пайғамбарлармен әулиелерге сырлар баян болған: олардың рухтары жоғарлауға жетерлік
Мен осы жолға түспекші болып жүргенімде сопылардың арасындағы ықыласты
Бұдан кейін жалғыздыққа бүркеніп, өзіңді толығымен тағат-ғибадатқа бересің. Сол
Жалпы теоретик ғалымдар бұл жолдың барын жоққа шығармайды. Ол
Осы арада Әл-Ғазали, бұл ақли шындықтардың санаға ұғынықтырақ болуы
Енді ойлап көріңіз, жан Құдай ғылымың сурет болып салынатын
Әл-Ғазалидің осы екі жолдың қайсысыныың жақсы екендігіне берген жауабына
Бұдан мынадай қорытынды шығарамыз, адамдардың көпшілігі үшін, ең тәуірі
1) Жасында ғылым үйренудің қажеттілігін жете түсінген, ғылым үйренуге
2) Ал, енді бір жас, ғылым үрену арқылы жетіле
Бұл жолдағы кедергілердің көпшілігі алғашқылардан қалған: бұл кісі барлық
ІІ. 2 Әл-Ғазалидің ахлақ(этика) философиясы
Әл-Ғазалидің жан-жақты тұлғасының маңызды, ықпалды жетістіктерінің бірі, этика
Әл-Ғазалидің еңбектерінің арасынан; фықыһ(шариғат) методологиясы саналатын «Әлмустасфа мин
Әл-Ғазалиді Құран мен хадиске сүйенген ахлақпен, философиялық және сопылық
Әл-Ғазалидің ахлақтағы қолданған негізгі әдеби қайнар көзі Құран мен
Сондай-ақ Әл-Ғазали рух, ақыл, бақыттылық,саясат, әсіресе ізгілік теориясында Платон,
Философ, сопы,кәләмшы, этик ретінде адамның құндылығы мен мәніне қатысты
Ұлы жаратушы Аллаһ таға адамзат баласына білу,сену секілді екі
Мағынасындағы аятпен адамның жаратылуына қатысты басқа аяттар да бар,Хз
Адамның өзін-өзін тану дегеніміз, тәніміздің арғы жағын яғни рухты,
Әл-Ғазали адамның мәні түсініктірек болу үшін рух ұғымының мағынасын,
Сондай-ақ Әл-Ғазалидің мезгіл-мезгіл рухтың орнына басқа ұғымдарды да қолданғандығы
Әл-Ғазали, «Аллаһ адамды өз суретінде жаратты» мағынасындағы хадистің байланысымен
Әл-Ғазали рух пен бірге денені де адамның болмыс бітімінің
Әл-Ғазали, Ислам философиясымен тасаууфында қабылданған және негізі Платонға сүйенген,
Дүниетаным тарихының ең маңызды метафизикалық мәселелерінің бірі – ерік,еркіндік
Бұдан шығатын ой, ерікті іс-әрекеттердің идеялдық қалаумен таңдалып
Бұл түсініктемелерге қарайтын болсақ, Әл-Ғазали нағыз мағынасында ерікті бір
Белгілі бір өлшем шеңберінде еркін ойшылдығымен бірге Әл-Ғазалидің Әшғария
Еріктің антропологиялық шындық екендігін мойындаған Әл-Ғазали, оған былайша анықтама
Ал, бұл болатын болса, Әл-Фарабидің ерік жайындағы көзқарасымен бірдей.
Ақылға жасаған анықтамаларының бірінде, Әл-Ғазали бұл қабілетті, іс-әрекеттердің нәтижелерін
Бірақта бұндай этикалық ықпалға ие болу үшін мықты ерік
Әл-Ғазали әсіресе фықыхшы, кәләмші ойшыл ретінде басқа философ этика
Бұлардың алғашқысы саналатын Батинилер болып табылады. Әл-Ғазалидің айтуынша Батинилер
Міндеткерліктің анықтамаларын дәлелдей келе, Әл-Ғазалидің сынға алған шектен шыққан
Әл-Ғазали, ахлақи міндеткерліктің алдында қауіпті деп тапқан ағым, Жәбрие
Адам ақылында жауапкерлік және құндылықтарды анықтау қуаты бар ма,
Беделдің міндеттілігі, міндеткерліктің арғы жағында адамнан жоғары бір беделдің
Әл-Ғазали, шүбәсіз, ақылдың тапсырма жауапкершілігі танымымен қатар, бұл танымға
Барлық Әһлі-Сүннет ғалымдары сияқты Әл-Ғазалидің ахлақ түсінігі антиуталитаристік,(пайда көздемейтін)
Әл-Ғазали кейіннен Канттың зерттеген түйінді мәселесінің, яғни толығымен нормативтік
Бірақта бұл зияндардың қайсысының аз немесе өте көп болғанының
Бұл жағдайда рұхсаттың шеңберінен шықпау және орынды шешім беру,
Мұсылман философтары әдетте жақсы мен жаманның ұғымы ретінде қолданған
Әл-Ғазали Муғтазиланың «Этикалық құндылықтар іс-әрекеттің негізгі сипаттары және де
Әл-Ғазали, ахлақи құндылықтардың іс-әрекеттердің өзгермейтін сипаттары болып, болмағандығын «жалғандық»
Оның ойынша жамандықпен жақсылық іс-әрекеттің өзінде емес, алған бағыт
Өйткені, өлімнен кейінгі өмір жайында біздер пайғамбарлармен
Алайда, аталмыш теориялардыңдың діннен шыққанын мойындайды, пайғамбарлармен сопылардың сөздерін
Әл-Ғазали ізгілік ұғымында болсын, негізгі қайырымдылық тақырыбында болсын дәстүрлі
Әл-Ғазалидің Ихия еңбегінің үшінші кітабында толығымен этикалық принциптермен
Еңбектің ІҮ-ші томы сопылық этикалық ізгіліктерге толы. Әл-Ғазали «Рубғул
Әрине бұл тақырыптарды ең алғаш қаламға алған тек Әл-Ғазали
Бұдан кейін жүректің науқастары болып саналатын жамандықтар кеңінен айтылады.Бұл
Барынша педагогикалық зерттеу анализдер жасап, бұл науқастардың психологиялық және
Әл-Ғазали, адамдарға қатысты, адам үшін құнды болып табылатын
Сондықтанда мақтаумен даттау, қорқу мен үміт,жанұялықпен бойдақтық, байлық пен
Әл-Ғазали антиуталитарист ахлақ түсінігін ұнатпаумен қатар, ахлақтың кескінді түріне
Айрықша, шынайы кәмілдіктің шарттарын өзгермейтін мәңгілік болмыспен табиғат заңдары
Сондай-ақ Әл-Ғазали, бұл кәмілдік түсінігін Ислами элементтермен толықтырып, байытуымен
Бұл жерде әртүрлі материялдық, физиологиялық, психологиялық, социологиялық, мүмкіндікпен шарттардың
Әл-Ғазалидің бақыттылық философиясын қарастыру барысында қолға алған, пайда, ләззат,
Бұл жөнінде Батыстың ғалымы Carre de Vaux: «Этика философиясында
ІІ.3 Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы көзқарасы
Кәләм ғылымындағы көз қарсы: Әл-Ғазалидің өмір сүрген ХІ-ші ғасыр
Әл-Ғазалиден бұрынырақта, географиялық орталықтан шалғай жатқан Ибн Хазым бұл
Логикалық қағида құралдардың арасында терістеуге болатын нәрсенің болмағандығын, логиканың
Әл-Ғазали Кәләм ғылымын үйрену фарыз кифая екендігін айтады. Барлық
Сыртқы әсерлерден жараланбаған топтар үшін арнап жазған « Қауайдул-
Әл-Ғазалидің барлық еңбегі зерттелетін болса, оның бастан бастап кәләмды
Кейінгі еңбектерінде халықтың жаппай кәләмды үйренуіне қарсы көзқарасын Әл-Ғазали,
Бірақта күдіктері енді сейілмейтін жандардың, сенім мәселесінде күдіктерін
1)Маңдай терін тек ғылымға арнап, барлық жан тәнімен еңбекқор
2) Ақылды, терең түсінікті шешендік өнеріне жетік болуы керек.
3) Мінез құлықы жақсы, діндар, тақуа болуы,нәпсінің бос қалауларынан
Өмірінің ақырғы кезінде жазған «Әл-Имла фи ишкәләтил ихия» да
Әл-Ғазали ғылыми пікір-таластың халыққа жайылмауы үшін мұқияттылық танытып жатса
Әл-Ғазалидің жиі-жиі кәләм ғылымына қарсы қатаң пікірлер білдіруінің маңызды
Диалектика қалыптаспаған ортада халықты бидғаттан аз уақыт ішінде, оңай
Әл-Ғзали кәләмшылардың үлкен кемшіліктерін жасырмаған. Пайғамбар ғасырынан кейін
Әл-Ғазали көбінесе бұл сөздерімен өзінің жеке жағдайын көрсеткенін ерекше
Негізгі тақырыптардағы көзқарастары
Ең біріншіден Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы көзқарасын анықтамас бұрын, бұны
Тәңір жайындағы көзқарасы: Бүкіл ғылым атаулының ұлысы, ең абыройлысы
Аллаһтың өзіне жету, ойлау, ол жайында сөз қозғау ең
Сипаттар басқалармен салыстырғанда жеңіл ұғынылғандықтан бірқатар аят; ғылым, құдырет,
Әл-Ғазали, Аллаһтың барлығын дәлелдеу үшін классикалық «худус» дәлеліне сүйене
Құран Кәрімде Аллаһтың барлығы жайында 500-ге жақын жерде
Әл-Ғазали Ихияның «Китабул фикр»(пайым кітабы) атты бөлімінде, сондай-ақ «Әл-Хикмат
Настардағы (құранмен хадис) кездесетін Аллаһқа қатысты, ташбиһ(ұқсату) түріндегі теңеулердің,
Наспен нақтыланған кезкелген мәселенің ақылдың назарында қате болмайтынын айтқан
Әл-Ғазали, ерекшеліктерін жеті бөлікке бөлген Салаф жолын, әркімге емес,
Әсіресе Әл-Ғазалидің жасаған көптеген ескертулерінен, барлық діни мәселелердіің арасында
Жаратылыстану философиясын қалыптастыру үшін білінуі керек Аллаһтың субути сипаттарын,
Кәләм сипаты, Аллаһты көру секілді даулы мәселеде Әл-ғазали,
Тауил (жорамал жасау)жайындағы көзқарасы: Әл-Ғазалидің сипаттарға қатысты көзқарасын анықтау
Бірінші топтағылардың көбіне кереғарлыққа, ал екінші топтың ланкестікке, қалған
Оның Кейбіреудің сыртқы мағынаны толығымен немесе үлкен өзгеріс берерліктей
Тәуилді қолданғандары үшін мұсылмандарды күпірлікпен кінәлауға болмайтынын, тәуилде мұқият
Қарапайым адамдардың арасынан өз бетімен жорамал жасамақшы болуын,
Пайғамбарлық жайындағы көзқарасы: Әл-Ғазали, пайғамбарлықты және соның негізінде кейбір
Әл-Ғазали Пайғамбарлық жөнінде дұрыс білімді үйрену үшін, ең әуелі
Әсіресе, сезімге жақын мұғжизалармен үйретілсе иман әлсіз болуы мүмкін.Бұнымен
Демек, Х.з.Мұхаммедтың пайғамбарлығының ең үлкен айғағы Құранның мұғжизалығы болмақ.Оның
Қорытынды
Қазақта тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні болады демекші, көп
Әл-Ғазалидің Ислам философиясындағы рөлін анықтау үшін әрине оған дейінгі
Яғни,ҮІІІ, ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра қаласы, Куфа қаласы, Бағдат
Философия тарихында кезкелген бір философияның аты аталып, түрі түстелген
Кейде, «Ислам философиясы» деген атауды қате түсініп, «Қалайша иламда
Ислам философиясының пайда болып, оның қалыптасуына ықпал еткен элементтерге
Ішкі әдебиеттер деп Құран мен пайғамбардың хадистерін айтамыз. Мұсылман
Шындығында мұсылман философтардың еңбектерін осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, сопыларға
Демек, Құран аятына көз жүгірткен адам, Құраннан адамды терең
Мұсылмандардың бөтен философтардан әсерленуіне ең басты себеб – аударма
Ислам философиясының ерекшелігі неде? деген сұраққа жауапты Мұсылман
Ислам философиясы материалистік философия емес. Мәселе түсінікті болуы үшін;
Исламның дүние танымдық тарихында Фәлсафашылармен кәләмшылар арасындағы пікірталастың басы,
Кейіннен ол философия жайында оның обьективтік анықтамасы ретінде
Әл-Ғазали өзінің «Мақасидуль-фаласифа» атты еңбегінде айтқанындай, осы еңбегінің артынан
Әрине, бұл жерде Әл-Ғазалидің Ислам философы екендігін ұмытпауымыз керек.
Бір ғажабы,Әл-Ғазалидің «Мизану-л ағмал»(іс-әрекет өлшемі)атты еңбегіне кіріспе жазған Сүлеймен
Қандай болғанда да Әл-Ғазали «Таһафатуль-фаласифа» және «Әл-Мунқиз» кітабында Ислам
XII ғасырдағы мұсылмандардың әлеуметтік тұрмыс тіршілігі реформаға мұқтаж екеніне
Әл-Ғазали Ислам қоғамын наным-сенімде, итағат-құлшылықта жеке және жалпы этикада,
Әл-Ғазалидің түп мақсаты, қорғаушысы Низамул Мүліктің, міндеттеген Әшғариликті қуаттандырумен
Әсіресе, филорсофтарды өздерінің жасаған дәлелдеу әдістемелері логика, математика сияқты
«Таһафатул-фәлсафа» еңбегінің негізі ұстанымы дінге қатысты мәселені шешуге келгенде
Әл-Ғазали өз ойын түйіндей келіп, барлық, бұл көзқарастың
Қандай болмасын, Құрандағы дінге қатысты түсіндірулердің ақылға теріс
Осы сияқты Әл-Ғазалидің көзін көрген Әбу Бәкір Ибнул Арабидің
Әл-Ғазалидің осынау жан-жақтылығы, ғалымдығы, жоғары қабілеттілігі, бір нәрсені оңай
Әл-Ғазали «Мизанул ағмал» еңбегінің соңында еркін ойшылдықпен шындыққа жетуде
Мінеки көріп отырғанымыздай Әл-Ғазалидің ойынша шындыққа жетудің бірден бір
Әл-Ғазалидің өзінің «науқастық», «сафсата» деп атаған күдікшілдік жарақаты екі
Әсіресе оның ақылдың анықтығына берген маңызы, философтарды сынға
Қорытыңқырап айтар болсақ Әл-Ғазалидің танымда қарастырғаны, білімнің ақылдың табиғатында
Әл-Ғазалидің жан-жақты тұлғасының маңызды, ықпалды жетістіктерінің бірі, этика
Әл-Ғазалиді Құран мен хадиске сүйенген ахлақпен, философиялық және сопылық
Сондай-ақ Әл-Ғазали рух, ақыл, бақыттылық,саясат, әсіресе ізгілік теориясында Платон,
Мағынасындағы аятпен адамның жаратылуына қатысты басқа аяттар да бар,Хз
Дүниетаным тарихының ең маңызды метафизикалық мәселелерінің бірі – ерік,еркіндік
Еріктің антропологиялық шындық екендігін мойындаған Әл-Ғазали, оған былайша анықтама
Адам ақылында жауапкерлік және құндылықтарды анықтау қуаты бар ма,
Әл-Ғазали Муғтазиланың «Этикалық құндылықтар іс-әрекеттің негізгі сипаттары және де
Әл-Ғазали ізгілік ұғымында болсын, негізгі қайырымдылық тақырыбында болсын дәстүрлі
Әл-Ғазалидің Ихия еңбегінің үшінші кітабында толығымен этикалық принциптермен
Әрине бұл тақырыптарды ең алғаш қаламға алған тек Әл-Ғазали
Кәләм ғылымындағы көз қарсы: Әл-Ғазалидің өмір сүрген ХІ-ші ғасыр
Логика ғылымы Әл-Ғазалидің арқасында еркін жайылды. Әл-Ғазалидің логикаға көңіл
Логикалық қағида құралдардың арасында терістеуге болатын нәрсенің болмағандығын, логиканың
Ең біріншіден Әл-Ғазалидің Кәләм ғылымындағы көзқарасын анықтамас бұрын, бұны
Тәңір жайындағы көзқарасы: Бүкіл ғылым атаулының ұлысы, ең абыройлысы
Әл-Ғазали, Аллаһтың барлығын дәлелдеу үшін классикалық «худус» дәлеліне сүйене
Құран Кәрімде Аллаһтың барлығы жайында 500-ге жақын жерде
Кәләм сипаты, Аллаһты көру секілді даулы мәселеде Әл-ғазали,
Пайғамбарлық жайындағы көзқарасы: Әл-Ғазали, пайғамбарлықты және оның негізінде кейбір
Әл-Ғазали Пайғамбарлық жөнінде дұрыс білімді үйрену үшін, ең әуелі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Құран кәрім.Қазақша түсінігі.Халифа Алтай.
1. Prof.dr.Mehmet, Bairaktar. İslamFelsefesıne ğiriş, Ankara 1997,s71-75.
2. Dr.Prof.Hilmi Ziya Ulken.Islam,Dusuncesi.Istandul-2000,s161-261.
3 . Ғарифолла Есім. Фалсафа тарихы.Алматы 2000.s.б.11-12.
4. Ülken;veBursalı;Farabi,Ankara kütüphanesi,хххvııı,Türk.İslam.Filozoflar,ııı,Kanat Kitapevı,s.29.
5. Hilmi.Ziya,Islаm dusuncesi. s.б.11-12.
6. C.Sunar:Islam Felsefesı Derslerı,Ankara,1967,s.171.
7. Prof.Macit Fahri.İslam Felsefesi.Tarıhı.çev:KasımTurhan.Istanbul.1992.s.243.
8. Prof.Şerefeddin Gölcük.Kelam Tarıhı.İstanbul.2000.s167.
9. Ibn.Haldun:Mukaddıme,çev:Z.V.Togan,Istanbul,1954,c.I.s.5.
10. Gazzali.eL-Münkız-mined-delal.Dimaşk1990.s16.
11. Sulaiman Uludag.İslamDüşünncesınınYapısı.İstanbul.s.217.
12. Ақжан Машани.Фараби және Абай.Алматы.1994,б.88-89.
13. Gazzali.Tehafatül-Felasife.Beyrut.1990.s.37-39,40,43,50,134.
14. Gazzali.Miyarul-İlm.Beyrut. 1990 s.27.
15. İbnTeymiye.Nakzul-mantık,Kahira,1951.s56.
16. Gazzali.Mişketul-Envar.Kahira.1964.s57,60.
17. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.c.III,s407
18. A.J .Wensinck,La Pensee de Ghazali,Paris.1940.s 111.
19. İlcamul-Avam-an-İlmil-Kelam.Beyrut1985.s48-49
20. Gazzali.El-Mustafa.Dımaşk.1990.cI.s88.
21. Еш-Шемеретул марзия,б.56
22. Prof.ErolGüngor.IslamTasaufun .meselesı.Istanbul1993.s258.
23. Ibn.Haldun:Mukaddıme,çev:Z.V.Togan,Istanbul,1954,c.III.s1099-1100
24. Gazzali.El-İktisad-filİtikad,Dımaşk.1990.s23
25. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin ІҮ.б,30.Мағрифату-н Нәфси
26. Gazzali.Mizanul-Amel,Kahira.1990s21-22
27. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.cIV,s307.Мүснед,ІІ.б.244, 251, 315;Бухари, «Истизан»,І.б,1;Мүслим, «Бирр»,115
28. Bekir.Topaloglu,Kelam.ilmine.giriş:İstanbul.1991.s28-29.
29. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.cI,s.81,47
30. Әр-Рисалатул уазғия,Бейрут. 1986.том ІҮ б.54).
31. Әл-Ғазали. Файсалул Тефриқа,Дамаска,1986 б.100).
32. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.cV.s41-42
33. Әл-Ғазали.Қыстасул-Мустақим.Байруит.1986.б,86,91
34. Gazzali.Cevahirul-Kuran.Beyrut.1990.s10-11
36. Şibli enNumani.Islamın.FikirKılıcı.İstanbul.1972.s144
Ф-ОБ-001/033
3
Ф-ОБ-001/033
Ислам философиясы және Әл-Ғазали
Ислам философиясының пайда болуы және қалыптасуы
«Әл-Ғазалидің діни философиялық көзқарастары»
ДІНИ ФИЛОСОФИЯ пәнінің ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ
Ежелгі римнің философиясы
Темперамент типн және адамның мінездік ерекшелігі
Мінез және адам қылықтарының мотивациясы
Темперамент және мінез туралы теориялар
Мінез жөнінде түсінік
Ұйымдық және корпоративтік мәдениет мәселесі