Табиғат қорғау және өндірістік обьектілердің байланыстары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 Өнеркәсіп жүйелері аймағында су ресурстарының жағдайы 7
1.1 Судың ластануы мен ауыз су проблемасы 7
1.2 Алматы облысындағы су ресурстарын пайдаланудың қазіргі жай-күйін талдау
2 Су қорларын қорғау 20
2.1 Су қорларын тиiмдi пайдалану мәселелерiн шешудің негiзгi жолдары
2.2 Өндірістік өнеркәсіптің даму барысындағы су қорларын
2.3 Ақаба суларды тазартуға арналған озонды қондырғыны жасау 25
3 Тазарту құрылыстарының жалпы сипаттамасы 30
3.1 Суды зарарсыздандырудың химиялық, физикалық, физика-химиялық әдістері 30
3.2 Құбырлар мен сыйымды құрылыстарды дезинфекциялау әдістері және ол
3.3 Зарарсыздандырудың тиімділігін өндірістік бақылау және санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау 54
4 Су қорғау шараларына экологиялық-экономикалық баға беру 63
4.1 Су қорларын экономикалық бағалаудың ерекшеліктері және әдістері
4.2 Су ластануынан болатын зиянның экономикалық
4.3 Өнеркәсіп өндірісі дамуының өзара экологиялық және экономикалық зардаптарының
4.4 Экологиялық тепе-тендіктің бұзылуы кезіндегі экономикалық зақымды модельдеу көмегімен
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 82
Қосымша А 84
Қосымша Ә 85
Қосымша Б 88
Қосымша В 89
кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Соңғы жылдары қоршаған ортаға деген жасанды ықпал
Су – маңызды табиғи ресурс. Ол өмірдің негізін құраушы
Қазақстан Республикасы өзен су ресурстарын басқару дағдарысы су ресурстарын
Соңғы жылдары әлемдегі су проблемаларының өршуіне байланысты мемлекеттерді тұрақты
Қазақстан Республикасының Үкiметiмен мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгі
Су ресурстарын қорғау, сонымен бiрге су қатынастарының заңға сүйеніп
Өндірістік қызмет нәтижесінде барлық мүмкін болатын қалдықтар жиынтығы түзіледі,
Өскемен қаласының су ресурстары өнеркәсіптік кәсіпорындардың токсіндік компоненттерімен ластануы
Мұндай орналасу мынаған ықпал етеді яғни барлық газ тектес
Ғылыми зерттеу объектісі: Қаладағы су объектілері болып табылады, ал
Жұмыстың мақсаты: Өндірістік аймақтардағы су көздерінің ластанунын теориялық, тәжірибелік
Міндеттері:
1. Су объектілерінің осы заманғы жағдайын, табиғи сулардың ластау
2. Су ресурстарын басқаруды теориялық негіздеу және
3. Су ресурстарын пайдалану тұрғысынан қаладағы су шаруашылығының даму
4. Талдықорған қаласындағы су қорларының пайдалануда өндірістік аймақтарда ластану
5. Талдықорған қаласындағы су объектілерінің экологиялық жағдайын жақсарту бойынша
6. Талдықорған қаласының су объектілерін жақсарту үшін ластандырушы көздерден
Зерттеу әдістері: салыстыру, статистикалық, эколого-экономикалық, аналитикалық-зертханалық әдістері.
Ғылыми жаналығы: Осы заманғы су объектілерінің жағдайына сипаттама берілген,
Су объектілерін қорғаудың негізгі шаралар ретінде өнеркәсіптік кәсіпорындарда ағынсу
Жұмыстың практикалық маңызы. Осы берілген дипломдық жұмысының мәліметтерін қаланың
Жұмыс көлемі және құрылымы. Ұсынылған дипломдық жұмыс кіріспеден, 4
1 Өнеркәсіп жүйелер аймағында су ресурстарының жағдайы
1.1 Судың ластануы мен ауыз су проблемасы
Судың, әсіресе ауыз судың сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды
Барлық сулардың құрамында еріген заттар болады. Судағы көп кездесетін
Сулардың ластануы ең бірінші рет су қоймаларына әр түрлі
Ластаушы заттардың басым бөлігін атмосфералық жауын-шашын әкеледі. Сулардың канализация
Шайынды сулар – адамның тұрмыстық не өндірістік қызметінде қолданылғаннан
Жер асты суларының ластану көздеріне жататындар:
- өнеркәсіп қалдықтарын сақтайтын орындар мен оларды көлікпен тасымалдау;
- коммуналдық және тұрмыстық қалдықтар аккумуляциялану орындары;
- пестицидтермен және минералдық тыңайтқыштармен өңделетін ауылшаруашылық жерлер;
- өнеркәсіп алаңшалар, сүзу өрістері, бұрғылау ұңғылары, тау-кендік жыныстық
Өндірістік шайынды сулар технологиялық үрдістерде суды қолданғаннан кейін әртүрлі
Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі. Су қоймалары үшін целлюлоза-қағаз өнеркәсібінің жуынды сулары
Жылу энергетикасы. ЖЭО жуынды сулары су қоймалары суларынан 8-100С
Қара металлургия. Қара металлургияның жуынды сулары металды майсыздандырудан және
Түсті металлургия. Түсті металлургия өндірістерінің жуынды сулары қатты минерал
Машина жасау. Машина жасаудың жуынды сулары әртүрлі машиналар мен
Көмір өнеркәсібі. Көмірлік қиылыстардың жуынды суларының сапалық құрамы орташа
Судың радиоактивтік ластануы. Су қоймалары мен адамдар денсаулығына ең
Тұрмыстық жуынды сулар. Тұрмыстық жуынды сулар жоғары емес органикалық
Ауылшаруашылық жуынды сулар. Су қоймаларының экологиялық тепе-теңдігіне ауыл шаруашылығының
Жаңбырлық және нөсерлік ағынды сулар. Жаңбырлық сулар атмосфералық жауын-шашын
Судың өздігінен тазалануы. Өздігінен тазару дегеніміз табиғи физикалық, химиялық
Биологиялық фактормен қатар су қоймаларының өздігінен тазалануына физикалық және
Өздігінен тазалану процесіне ықпал жасайтын химиялық факторлардың ішінде органикалық
Таза ауыз су проблемасы.
Таза және қауіпсіз ауыз суға деген мүмкіншілік адамның негізгі
Адамның денсаулығы судың тазалығы мен оның санитарлық жағдайларды жақсартудағы
Қазіргі уақытта шамамен 2 млрд. адам канализациясы бар жағдайға
Қаладағы су құбырларынан басқа сулар табиғи ресурстарға жатады және
Жыл сайын әр түрлі өнімдермен ластанған және арнайы тазартусыз
БҰҰ деректері бойынша елдің суға деген сұранысы су қорының
Таза суға деген жетіспеушілік пен оның ұқыпты түрде қолдану
Судың жетіспеуінің алдын алуға бағытталған іс-шараларға ең алдымен суды
1) суды тиімді пайдалану технологияларын қолдану;
2) өндірісте суды бірнеше рет қайталап пайдалану;
3) ауыз су мақсатында берілетін суды өндірістік процестерде
4) ауыз суды тамаққа, тұрмыстық мақсатта пайдаланатын судан
5) суға экономикалық тұрғыдан негізделген баға қою. Нақты
Судың ластануын кеміту шаралары ең алдымен суды пайдалану, тазалау
Қазіргі кезде халықтың өсуіне байланысты және оның ірі қалаларына
Оңтүстік Шығыс Қазақстандағы Қаратал өзенінің суында сынап өте көп.
Қоршаған ортаны қорғаудың тиімділігін жоғарылаудың ең басты жолы -
Қазір ауыз суға деген сұраныс күн санап өсуде. Судың,
Тағы бір айта келетін жай – ағын суларды су
Біздің Қазақстанда минералды (құрамында 1-6 г/л тұзы бар) су
1.2 Алматы облысындағы су ресурстарын пайдаланудың қазіргі
жай-күйін талдау
2010 жылғы 24 сәуірдегі халық санағына сәйкес облыста 1
Облыстың 836 елді-мекендерінің 373-і орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету жүйесімен
450 елді мекен тұрғындары суды жергілікті қайнарлардан, құдықтардан, құбырлық
Сумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйесімен қамтылған 373 елді мекендердің ішінде
Қалған ауылды елді мекендерде жойылып кеткен ауыл шаруашылық кәсіпорындардың
Ауылды, кенттерді орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету жүйесі қамту локалді
Көптеген су құбырлары 20-25 жыл бұрын пайдалануға берілген немесе
2005 жылы облыс тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ету деңгейі
Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің орташа көрсеткіштерінің жылдық төмендеуі
Облыстағы көптеген жұмыс істеп тұрған су құбырлары ұзақ мерзімдер
2005 жылы облыс бойынша әрбір тұрғынға шаққандағы шаруашылық-ауыз су
Облыс бойынша тұрғындардың орташа сумен қамтылуы (нормативтіден %) 92
Түрлі себептер салдарынан тұрғындарға берілген әрбір 1 м 3
Жекелеген аудандарда жіберілетін 1 м 3 судың нақтылы өзіндік
Орталықтандырылған және де орталықсыздандырылған қайнарлардан тұрғындардың ішу мақсатында пайдаланатын
Алматы облысының шеңберінде 52 жер асты суларының көздері зерттелінген,
2012 ж 1 қаңтарға қарағанда қалпына сай А+В+С 1
Облыста жер асты суларын 0,8 млн.м 3 /тәул. (795,5
Жер асты тұщы су көздерінің ең үлкен ауыртпалығын Алматы,
Облыс тұрғындарын 2005 жылы ауыз сумен қамтамасыз ету деңгейі
Шығарылатын су көлемінің төмендеуі, су тұтынушыларының жер беті суларын
Қазіргі уақытта жер асты суларын пайдалануының өсуінен қиын жағдай
Облыс жұқпалы ішек аурулары бойынша эпидемиологиялық қиын жағдайда. Ауырған
Вирустық гепатитпен ауруды талдау және облыстағы эпидемиялық процесінің өсу
Бүгінгі күнге облыс бойынша су құбырларының жағдайы өзекті мәселе
Сумен жабдықтаудың ашық қоймалары болып табылатын 39 су құбырынан,
Ағымдағы жылдың 8 айында микробиологиялық көрсеткіштерге 6133 орталықтандырылған сумен
Балқаш ауданында, 14 жастағы балалар арасында вирустық гепатитпен ауру
Қапшағай қаласының Заречный ауылы іш сүзегімен ауруы бойынша қолайсыз
Стандартты емес сынамаларының жоғары пайызы Көксу ауданында (6,7 %)
Қалыптасқан ахуал су қайнарларының үдемелі ластануының, су құбырларының құрылыстары
Халықтың ауыз суды пайдалану мұқтаждығы тұтынатын судың сапасының және
су көздерінің, әсіресе жер үсті суларының өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық-тұрмыстық
су құбырларының және кәріз желілері мен құрылыстарының суды тиісінше
ауыз су үшін төлем жөніндегі баға саясатының, тарифтер тетігінің
халықтың төлем қабілетінің және сапалы ауыз суға қолайлығының төмендігі;
сумен жабдықтаудың жаңа жүйелерін салуға, қазіргі жүйелерді жөндеу-қалпына келтіру
шаруашылық ауыз сумен жабдықтау үшін арнайы барланған жер асты
Халық тұтынатын ауыз судың сапасын және қолайлылығын қамтамасыз етумен
облыс тұрғындары денсаулығының нашарлауы;
аудандарда медициналық-экологиялық ортаның нашарлауына байланысты халықтың бей-берекет көшіп-қонуы;
коммуналдық сектор кәсіпорындарында ескірген өндірістік қорлар көлемінің өсуі;
пайдалану шығындарының өсуімен қатар коммуналдық қызметтерді ұсыну сапасының және
жер асты сулары көздері мен ашық су қоймаларын ауыз
суды тазалау және суды дайындауға кететін шығындардың артуы.
2 СУ ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ
2.1 Су қорларын тиiмдi пайдалану мәселелерiн шешудің негiзгi жолдары
Су ресурстарын қорғау, сонымен бiрге су қатынастарының заңға сүйеніп
Ирригация мен гидроэнергетика аралығында ұтымды балансты iздестiру, өлкенiң мемлекеттерi
Халықаралық тәжiрибенi есепке ала отырып ұлттық және аймақтық деңгейлерде
Қолданыстағы су қорларынның ұлғайтылуы оның тиiмдi пайдалануына, сонымен бiрге
• әлеуметтік және экономикалық салалар бойынша басты мәселелерді шешу;
• су көздерінің күйін және оған қатысты экологиялық жағдайды
• өндiріс күштердi орналастыруға және дамытуға талдау жасау, шаруашылық
• сумен жабдықтау саласында жаңа су көздерін іздестіру және
• су қорларының сапасы және сандық жүдеуiн сақтап қалу
• өнеркәсiптегi суды қайтадан және бiрнеше рет қолдануының енгiзілуi,
• су қорларын басқарудың мемлекеттiк жүйесiн, олардың пайдалануын реттеу,
• су сақтаудың мәселелерiн кезеңдi, бiртiндеп және шешiмiне барлық
• тиiмдi су ресурстарын пайдалануды, оның ластануын сақтап қалуға
• суды нормативтен тыс пайдалануды болдыртпау. Су пайдаланудың шарттары
• сарқынды суларды тазартуынан және суды үнемдеуден түскен барлық
• су үнемдейтін шарушылық жабдықтарға және экологиялық таза
• су қорларының жағдайы және су сақтау туралы ақпараттық
• iрi су шарушылық ұйымдарда су саясатының іс-шараларын
Келешекте су қорларының ұлғаюы елдегі су шарушылық объекттерiнде жоғалтатын
2.2 Талдықорған қаласының өндірістік өнеркәсіптің даму барысындағы су ресурстарын
Экология мәселелерінің, экологиялық процесстердің экологиялық және әлеуметтік-экономикалық салдар құрылымдарының
Қазіргі уақытта жүйелі зерттеулерге негіздеу мен оларды қолдану мәселесі
Зерттеуші порцестер мен объектілерді бағалау және құрылымдаудың әдістемелік принциптері
Жүйелі талдау кезінде анализ және синтез процедуралары қатар пайдаланады.
Күрделі мәселелерге жүйелі қараудың қажеттілігін қолдану экология мәселелері болып
Қазіргі экология ғылымының дамуы табиғат, жер атмосфера және тағы
Берілген еңбекте Талдықорған қаласының талаптарына сай өнеркәсіптік кәсіпорындарынан шығатын
Өндіріс дамуының табиғатты қорғау компоненттерін жасаудың иерархиялықи құрылымын құру
Өндірістің табиғатты қорғау қызметі компоненттерін жүйелеп тиімді топтастыруды
Объект-топтар Талдықорған қаласының су басейінін ластаушы көздердің негізгілері болып
Бұл объектілердегі өндірістің өндірістік және табиғатты қорғаушы қызметі жоспарлау-есептеу
Талдықорған қаласы бойынша су ресурстарын ластаушы топтастырылған объектілер өндірістердің
Өндіріс қызметінің табиғатқорғаушы компоненттерінің жүйелі топтастыруды иеархиялық көпдеңгейлі құрылымдау,
Табиғатқорғау компоненттердің қызмет ету процесі сипаты жағынан белгісі экологиялық
Өндіріс қызметінің табиғатқорғау компоненттеріне жүйелі көпдеңгейлі классификациялық екі иерархиялық
Жүйе элементтері иерархиясының үш деңгейі бойынша құрылымданған төменгі деңгейдің
2.3 Ақаба суларды тазартуға арналған озонды қондырғыны жасау
Судың өздігінен тазарту процесі дұрыс жүруі үшін суқоймада еріген
Уақытына байланысты АБҚ – ны былай ажыратады. АБҚ 5
Барлық су ағыстары мен су қоймалары 2 – ге
Бірінші категориядағы су қоймаларында АБҚ көрсеткіші норма бойынша 3мг
Суқоймасындағы зиянды заттардың құрамын нормалау үшін зиянды әрекеттің 3
Балық аулауға арналған судың сапа белгісі болып судағы кәсіпшілік
келетін зиянды әсер көрсеткіштерімен (санитарлы – токсикологты, жалпы санитарлы,
Бұл көрсеткіш ластаушы заттардың кіші концентрациясының мүмкін болатын әсерін
көрсеткіштің сенімді қорын туғызады. Қалдық сулармен бірге суқоймаға көбінесе
«Беттік суларды ластаудан қорғау ережелері» сәйкес қалдық сулардың суқоймаға
Өндіріс орындары жұмыстарының қарқындап өсуі нəтижесінде ақаба сулардың да
Дүниежүзілік су қорларының ластануы, бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр.
беретіндер:
- өнеркəсіп орындары;
- ауылшаруашылығын химияландыру;
- тұрғын үй коммуналдық шаруашылықтар, т.б. салалар.
Су айдындары Талдықорған өнеркəсіп орындары есебінен күннен-күнге ластануда. АО
Талдықорған кенорнында жүргізілген экологиялық мониторингтен ауқымды мəлімет алынды жəне
5-20 см-лік екі топырақ қабаты мен суда жүргізілді.
Жүргізілген жұмыс нəтижелеріне талдау жасау негізінде, кəсіпорындағы табиғат қорғау
(2.1)
мұндағы А и в – коэффициенттер, х- табиғат қорғау
Келтірілген (2.1) – формуланы логарифмдеп, ең кіші
құрғақ қалдықтар үшін y= 146042e-0.1964x
хлоридтер үшін y= 69375e-0.2034x
сульфаттар үшін y= 382.31e0.1605x
Кəсіпорында табиғат қорғау саласында жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан, ақаба
уНП = 4,7825е 0,1845х
Осыған орай, ақаба суларды тазалаудың экологиялық тиімді тəсілдері
Бұл тəсілдің басқаларға қарағанда өнімділігі өте жоғары, құрылысы
3 сурет. Ақаба суларды тазартудың технолгиялық схемасы
1-жинағыш; 2-насос; 3- центрифуга; 4- сорбенттеу; 5-озонды
Озондау тəсілі – озонның жоғары дəрежеде тотықтырғштық, яғни ақаба
Cу жинағыштағы (1) ластанған су насос (2) арқылы қатты
Жасалынған қондырғы АО «Қайнар» зауыты өндірістік сынақтан өтті, озондамай
4 кесте: Ақаба суларды тазалау нəтижесі
Кестеден озонның судағы барлық қосындыларға 50% деңгейде əсер ететіндігін
3 ТАЗАРТУ ҚҰРЫЛЫСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
3.1 Суды зарарсыздандырудың химиялық, физикалық, физика-химиялық әдістері
Суды хлорлау. Суды зарарсыздандырудың химиялық әдістерінің арасында қазіргі уақытта
Хлор суда еріген кезде тез ыдырайтын хлор қышқылы пайда
Cl2 + H2O ( HOCl + HCl.
Ыдырау барысында хлор қышқылы HOCl ( H+ + OCl-
OCl- ыдырау барысында одан әрі бөлінетін атомарлы оттегі ең
Суды ClO2 хлор диоксидімен өңдеу кезінде қалған бактериялардың өмір
Патогендік бактерияларға қатысты жоғары тиімділікке, өңдеуден кейін осы бактериялардың
Хлорлауды қолдану судың бактериалды ластануын азайтады, бірақ вирастардың жұғу
Хлорлаудың теріс қасиеті хлорорганикалық қосылыстар: тригалогенметандардың, хлорфенолдардың, п-нитрохлорбензолдардың, хлораминдердің,
Хлорлау үшін хлордың жұмыс мөлшерін белгілеу үшін тәжірибелі жолмен
Кейбір бұлақтардың, көбінесе ашық бұлақтардың суын хлорлау кезінде зарарсыздандырудың
а) екі рет хлорлау, яғни хлорды тазарту құрылыстарына дейін
б) преаммонизациялау арқылы хлорлау, яғни хлорды жіберудің алдында тікелей
в) аса хлорлау, яғни артық хлорды кейіннен байланыстыра отырып,
г) кейін бөліну мөлшермен хлорлау, яғни қалдық хлордың қисық
д) хлордың екі тотығын пайдалану да зарарсыздандыру тиімділігін арттыру
Ауыз судың нормативтік талаптарға толық сәйкес келуіне кепілдік беретін
Шаруашылық-ауыз су мұқтаждары үшін су құбыры арқылы жіберілетін суды
Суды хлорлау жұмыстарын орындаған кезде қауіпсіздік техникасы шаралары сақталады.
МСЭҚ органдары су құбырларын жоспарлы зерттеу кезінде, сондай-ақ бекітілген
Белгілі дезинфектанттардың (хлор, хлор диоксиді, озон) ең жақсы қаситтерін
Уытты хлорды тасымалдау, сақтау және дайындау қиынған соғатын су
Электрохимиялық жандандыру жүйесінің негізгі элементі электрохимиялық реактор (ЭХР) болып
Анодтық камерадағы суда тиімділігі жоғары тотықтырғыштар көбейеді. Органикалық заттардың
Анодта пайда болатын және тотығу реакциясына қатысатын анодты судың
Суды озонмен тазарту. Оттегінің қосылыстарын пайдалана отырып, суды зарарсыздандырудың
Сонымен қатар, суды дайындау және суды тазартудың үлкен станцияларында
Суды зарарсыздандырудың басқа химиялық әдістері. Сарқынды суларды зарарсыздандыру тәжірибесінде
Қазіргі уақытта сарқынды суларды және сондай-ақ ауыз суларды өңдеген
Сілтілі реагенттерден сарқынды суларды зарарсыздандыру үшін әк шектеулі қолданылып
Аз таралған реагент сірке (пероксисірке, перусірке) қышқылы болып табылады.
Тағы бір реагент «Дезавид-СТОК» болып табылады, қалалық, өнеркәсіптік, сарқынды
Ұсынылған мөлшер (1,5-8 мг/л) зарарсыздандырылатын сулардың құрамына және
хлор, альдегидтер, фенолдар сияқты және басқа уытты құрамдас бөліктер
рН - 6±1;
өңделетін бетке микроорганизмдердің қайта жұғуынан ұзақ мерзімге қорғауды қамтамасыз
тазарту құрылыстарының қосымша жабдығын және суды зарарсыздандыру технологиясын өзгертуді
өңделетін су ластанудың және сапаның кез келген деңгейінде тиімді;
суды дайындау, су құбыры жүйелерінің және жабдықтың биоқаптап өсуін
су объектілері суларының табиғи өздігінен тазару процесінің (биосүзгілер, септиктер,
уытты канцерогендерді болдырмайды;
қатты флокулятивті әсері бар;
аз мөлшерде жұмсалады;
адамдарға арнайы дайындықсыз жеке қорғау құралдарынсыз олармен жұмыс істеуге
ұзақ сақтау мерзімімен;
күтіп-ұстауға және сақтауға шығындар аз кетеді, өндіру үшін мамандандырылған
пайдалануда, сақтауда және тасымалдауда жеңіл және қауіпсіз;
адам, флора, фауна және қоршаған орта үшін қауіпсіз.
Соңғы жылдары биоцидті жоғары молекулярлық полимерлі қосылыстар негізінде қышқылданбайтын
Жабдықтың айналу жүйелеріндегі балдырлар клеткаларының тіршілік етуі 0,2-1,0 мг/л
Зарарсыздандырудың химиялық әдісіне ең бастысы күміс және мыс иондарының
Суды зарарсыздандырудың физикалық әдістері
Ультракүлгін сәулелеу. Зарарсыздандырудың физикалық әдістерінен өңдеудің ультракүлгін әдісі ең
УК сәулелер суға түскенде оларды судың өзі де және
судағы әр түрлі микроорганизмдерге әсер етудің әмбебаптылығы және тиімділігі;
адамның өмірі мен денсаулығы үшін экологиялығы, қауіпсіздігі;
төмен пайдалану шығыстары;
қондырғыларға қызмет көрсетудің қарапайымдылығы.
Суды зарарсыздандырудың УК-қондырғылары мыналармен жинақталуы тиіс: зарарсыздандыру камерасындағы УК-сәулелеу
Суды ультрасүзгілеу және зарарсыздандырудың басқа физикалық әдістері.
Суды ультрасүзгілеу – суды тазарту тәсілі, онда су қысыммен
1-2 атм. төмен жұмыс қысымы кезінде суды тиімді ультражіңішке
тазартылған ауыз суының тұратын құнынан 5 есе азаюы;
алынған алаңның 3 есе азаюы;
пайдаланылатын реагенттердің 10 еседен артық азаюы;
тұтынылатын су шығыстарының 2 есе азаюы;
энергия шығыстарын 2 есе азайту;
қарапайым автоматизация;
өлшенген заттардың толық жойылуы;
дезинфекция (бактериялар и вирустардың 99,99% жою);
суды тазарту (судың бұлдырлығы пен түсін азайту);
суды темір мен марганецтен тазартудың жоғары дәрежесі;
коллоидті кремний мен органикалық заттарды тиімді жою;
суды ультражіңішке тазалау (сүзгілеу дәрежесі 0,01 микрон);
ультрасүзгілеу табиғи судың тұздық құрамын сақтауға мүмкіндік береді;
жаңа жабдықты орналастыру үшін ғимарат салуға көптеген шығындар азаяды.
Суды дезинфекциялау кезінде ультрасүзгілеудің қалыпты модулдері осы әдістің жоғары
Ультрасүзгілеу бірмезгілде тазарту үшін және зарарсыздандыру үшін де қолданылады.
Соңғы жылдар ішінде сұйықтықтарды зарарсыздандырудың электр импульсті әдістерін әзірленіп
Суды жедел электрлі зарядтармен, қуаты аз электрлі разрядтармен, ауыспалы
Суды зарарсыздандырудың физика-химиялық әдістері
Қазіргі уақытта перспективалы деп саналатын тотықтырғыш технологиялар әзірленіп жатыр,
3.2 Құбырлар мен сыйымды құрылыстарды дезинфекциялау әдістері және
Дезинфекциялау құбырлар мен сыйымды құрылыстарды міндетті түрде алдын ала
Құбырларды дезинфекциялау мынадай жағдайларда жүргізіледі:
- құбырды ашуға байланысты жеке учаскелерді немесе оларда орнатылған
- судың қанағаттанарлықсыз бактериалді көрсеткіштері кезінде жуғаннан кейін;
- жеке учаскелерде немесе аудандарда судың бактериалді көрсеткіштерінің нашарлауы
- қайта салынған құбырларды пайдалануға берген кезде.
Тұйық учаскелер жергілікті жағдайларға (жөндеуден, су сапасының төмендеуінен кейін
Ескертпе: «зарарсыздандыру» термині суды өндеу, ал «дезинфекциялау» термині су
Құбырларды дезинфекциялау үшін еріген ерітінді түріндегі хлор, хлорлы әк
Құбырларды сұйық хлормен дезинфекциялау тікелей хлорлы баллондардан жүргізілуі мүмкін,
Далалық жағдайларда құбырларды сұйық хлормен дезинфекциялау мынадай схемалар бойынша
Құбырды хлорлы сумен толтыру шамасымен белсенді хлордың болуын бақылау
Құбырды дезинфекциялау үшін қажетті хлордың шығынын жеткілікті түрде белсенді
Жөндеуден кейін құбырларды дезинфекциялауды дайындалған хлорлы суды гидрант немесе
Хлорлы суды жіберумен бірге жіберу орнында құбырдағы ысырма суды
Жаңа су құбыры желілерін жуу және дезинфекциялау. Шаруашылық-ауыз сумен
Дезинфекция аяқталғаннан кейін құбырдан төгілетін хлорлы су белсенді хлордың
Құбырды дезинфекциялау және жуу пайдаланатын қызметтің және МСЭҚ органдарының
Хлорлы әкпен, кальций немесе натрий гипохлоритімен дезинфекциялау. Ерітіндідегі белсенді
Хлормен дезинфекциялау кезінде жұмыстарды жүргізу бойынша іс-шаралар. Хлормен дезинфекциялау
Баллонды ашық отпен (дәнекерлейтін шамдар және басқа) жылытуға, сондай-ақ
Хлорлайтын қондырғыларға қызмет көрсету үшін медициналық куәландырылған оқытылған және
Хлорды қорын сақтау шарттары жабдықтарды жобалау және қатты әсер
Құрылыстар мен желілерді хлорлауды ұйымдастыру алаңдарында арнайы киім мен
Жылжымалы хлораторлы қондырғы жылдың жылы мезгілінде су құбыры мен
Хлораторлы мынадай технологиялық жабдықпен жарақтандырылады:
- 20,5 кг/сағатқа дейін жұмсалатын хлораторлар (негізгі және резервті);
- сыйымдылығы 30 л аралық баллон (лайлы);
- хлоры бар баллондар (жұмыс және резервті);
Хлоры бар баллонның авариялық жағдайында хлораторлы еденнің астына 1,8
Хлораторлыны желдету оның жұмыс кезінде – фрамуг және есіктерді
Хлораторлыда қауіпсіздік техникасының ережесіне сәйкес хлораторлы қондырғыны дұрыс және
Хлораторлы қондырғыны орнату және жабдықты монтаждау су құбыры-кәріз шаруашылығындағы
Су құбырларының құрылыстарын салған және пайдаланған кезде оларды дезинфекциялау.
Су құбырларының құрылыстарын дезинфекциялау алдында барлық жағдайларда олар міндетті
Артезианды ұңғымаларды дезинфекциялау оларды пайдалануға берер алдында дезинфекциялау мынадай
Ескертпе: хлорлы ерітіндінің есептік көлемі ұңғыманың көлемінен көбірек (биіктігі
Сыйымдылығы үлкен резервуарларды дезинфекциялау суару арқылы жүргізеді. Белсенді хлордың
Сыйымдылығы аз қысымды бактерді белсенді хлордың 75-100 мг/л шоғырлануы
Құрылыстарды дезинфекциялағаннан кейін бақылау бактериологиялық талдау сынамалар алудың арасында
Су құбыры желісінің құбырларын дезинфекциялау белсенді хлордың 75-100 мг/л
Ескертпе: Желіні зарарсыздандыру үшін хлорлы ерітіндінің есептік көлемі 3-5
Су құбырының құрылыстары мен желілерін жуу және дезинфекциялау санитарлық-эпидемиологиялық
3.3 Зарарсыздандырудың тиімділігін өндірістік бақылау және санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау
Зарарсыздандыру тиімділігіне өндірістік бақылау жүргізу. Сарқынды сулар қоршаған орта
- шаруашылық-тұрмыстық сарқынды сулар;
- қалалық аралас (өнеркәсіптік-тұрмыстық) сарқынды сулар;
- мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы нысандарынан, мал шаруашылығы
- індетті ауруханалардың сарқынды сулары;
- шахталық және кәрерлік сулар;
- сусіңгіш сулар;
- үстіңгі қабаттық-нөсерлік сарқынды сулар.
Шаруашылық-тұрмыстық сарқынды сулар үшін салыстырмалы түрдегі тұрақты сапа тән
Індетті ауруханалар мен бөлімшелердің сарқынды сулары азғантай мөлшерімен, қалыптасуының
Зарарсыздандырылмаған сарқынды суларды ағызған кезде су айдындарындағы ішек індеттерінің
Зарарсыздандырудың кез-келген тәсілі кезінде микроағзалардың тұрақтылығы көп жағдайда зарарсыздандырғыштарды
Хлордың тотықтырушы бактерицидтік әрекетінің механизмі жасушалық қабықтың зақымдалуымен, бактериялардың
Эксперименттік зерттеулер кезінде алынған сарқынды сулардың құрамында болатын индикаторлық
Сарқынды суларды зарарсыздандыру тәсілін таңдаған кезде бактерицидтік және вирулицидтік
- зарарсыздандыруға келіп түсетін сарқынды судың сапасы;
- сарқынды суларды зарарсыздандырудың тиімділігі;
- техникалық шарттарда тағайындалған технологиялық ережелерді, зарарсыздандыру тәртіптерін сақтау;
- қызметкерлер құрамының еңбек қауіпсіздігін қамтамасыздандыру шараларын сақтау.
Қолданыстағы заңнама бойынша сарқынды суларды зарарсыздандырудың тиімділігін тазартқыш құрылғылары
Зарарсыздандырылған сарқынды суларды ағызып жіберудің су айдынындағы судың сапасына
Өндірістік бақылау кезінде зарарсыздандырудың эксплуатациялық тәртібінің технологиялық карталарда белгіленген
Сарқынды суларды зарарсыздандыруды гигиеналық бағалау. Сарқынды суларды зарарсыздандырудың негізгі
Сарқынды суларды зарарсыздандырудың тиімділігін бағалау кезінде сарқынды суды ағызу
Өнеркәсіптік сумен жабдықтау кезінде және ауыл шаруашылық жерлерін суару
Сулардың індеттік қауіпсіздігінің негізгі критерийі болып оларда патогендік микроағзалардың
- сарқынды сулардың фекальды ластану деңгейін және бактериялық ішек
- шаруашылық-тұрмыстық сарқынды сулардың вирустық ластану индикаторлары ретінде колифагтар.
Индикаторлық микроағзалар ретінде бірқатар елдерде термотолеранттық (фекальды) колиформдық бактерияларды,
Микробиологиялық көрсеткіштермен бірге хлормен және озонмен зарарсыздандырылған сарқынды суларды
Зарарсыздандыру тиімділігін санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау. «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау
Сарқынды суларды зарарсыздандыру тиімділігінің МСЭҚ мыналардан тұрады:
- сарқынды суларды ағызып жіберу және пайдалану шарттарын келісу;
- сарқынды суларды зарарсыздандыру технологиясын, өндірістік бақылау бағдарламаларын (көрсеткіштер,
- өндірістік бақылау кезінде алынған нәтижелерді жүйелі түрде талдау;
- зарарсыздандырылған сарқынды суды ағызып жіберу шарттарын өзгерту туралы
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарының індеттік қолайсыздықтардың туындауы немесе
-үстіңгі қабаттағы суларды ластанудан қорғау жөніндегі санитарлық ережелердің талаптарына
Сарқынды суларды зарарсыздандыру технологиясын келіскен кезде мыналар ұсынылады:
- тазарту және соңына дейін тазарту сатыларында сарқынды суларды
- зарарсыздандыруға келіп түсетін сулардың санитарлық-микробиологиялық және санитарлық-химиялық сипаттамалары;
- зарарсыздандыру параметрлері (реагент үлесі, әсерлесу уақыты және т.б.);
- эксперименттік (жаңа тәсілдерге) және тәжірибелік-өнеркәсіптік сынаулардың нәтижелері;
- гигиеналық қорытындылар және технология мен жабдықтың сәйкестік сертификаттары.
Зарарсыздандырудың жаңа тәсілдеріне санитарлық-эпидемиологиялық қорытындылар беру үшін ұсынылған эксперименттік
Тәжірибелік-өнеркәсіптік сынаулар кезінде тазартқыш құрылғыларында ұқсас зерттеулер жүргізілу керек,
Тәжірибелік-өнеркәсіптік сынаулар нәтижелерін бағалау кезінде зарарсыздандырудың тиімділігі мынадай жағдайларда
- 10 бірізді іріктеп алынған сынамалар топтамасының әрқайсысы бойынша
- іріктеп алынған кез-келген сынаманың 1 л суындағы патогендік
Өндірістік зертханалардан және МСЭҚ аймақтық органдарынан алынған деректерді талдау
- табылған шамалардың нормативтік талаптарға сәйкестігіне;
- өндірістік зертханалар мен МСЭҚ зертханаларының талдау нәтижелерінің қарама-қайшылығына;
- индикаторлық микроағзалар бойынша зарарсыздандырылған сарқынды сулардың ластану деңгейлеріне,
Елді мекендер аймақтарында МСЭҚ аймақтық органдарының індеттік аурушаңдыққа жүргізетін
4 Су қорғау шараларына экологиялық -экономикалық баға беру
4.1 Су қорларын экономикалық бағалаудың ерекшеліктері және әдістері
Су көздерінің латануына байланысты, жоғалтылған өнімді қайта өндіру шараларын
Су көздерінің ластануынан келетін зардаптар деп халық шаруашылығындағы шығындарды,
( Коммуналды және өндірістік сумен жабдыөтауда табиғи сулардың нашарлауы
( Ауыл шаруашылығында алдын ала тазартылмаған ластанған су көздерінен
Барлық шаруашылығында су көздерінің ластануынан балықтар өледі. Тағамдық азық
Шығындардың орнын толтыруға жұмсалған қаражаттар бір жылғы салымдарда,
3i = Ci + EнKi
Мұндағы Kі– i –ші нұсқа бойынша капиталды
Cі–сол нұсқаға сәйкес ағымдық шығындар ( өзіндік құн );
Eн–капиталды салымдардың эффектілігін салалық нормативті коэффициенті.
Су қоймалары экономикалық бағалау сұрақтарын талқылау барысында екі концепция
Су қорларын шығындар бойынша бағалаған кезде су шаруашылық жүйелердің
Суды үнемді тұтыну жөніндегі әрекеттердің эффектілігін мысал түрінде суреттеп
5 кесте: Есептеулер келтірілген шығындар бойынша жүргізіледі (С+ЕК)
Экономикалық көрсетікштер Нұсқаулар
1 2 3 4
1м3 судың үнемдеуін қамтамасыз ететін шығындар 4,0 5,0 8,5
Жоғары аудандағы суға шығындар 9,5 9,5 9,5 9,5
Төменгі аудандағы тұйықтауыш шығындар 6,0 6,0 6,0 6,0
Бұл мысалда бірінші ауданға арналған суды тұтынуды үнемдеу шараларынан
Бұл байланыста ренттік концепцияны өңдеу кезінде үш эффектті ажырата
Дифференциялды эффект қоғамдық қажет шығындар индивидуалды шығындардан асуы шығындарды
Эффект сөз табиғат қорлары туралы жүргізілсе мүлде өзгеше сипатталады.
Сонымен қатар табиғатта пайдалану саласындағы эффекттердің барлығы рентаға айналып
4.2 Су ресурстарының ластануынан болатын зиянның микроэкономикалық
Қоршаған ортаның ластануынан болатын зиян экономикалық, экологиялық және
Уақытша типтік әдіспен экономикалық зиянның экономикалық тиімділігін анықтауда осы
Н.Н.Федоренко, К.Г.Гофманның пікірлері бойынша ластаушылар әрекеттерінің
Ал мемлекет алынбаған өнімдер мен ысыраптардың орнын толтыру үшін
Кейбір зерттеушілердің пікірлері бойынша экономикалық тұрғыдағы
Уыстан шығарылған пайданы ластанудың нәтижесінде кәдімгі игіліктердің
Су ресурстарының ластануынан болатын шығындар (зиян)
Су ресурстарының ластануынан болатын экологиялық зиянның құрамына су
Су ресурстарының кейбір көрсеткіштері жайлы
Су қорына шығарындының зиянын бағалау үшін осы әдістеме бойынша
Сонымен f коэффициенті туралы да осыны
γ – коэффициенті келтірілген шығарындыдан болған
Жоғарыда баяндалған су ресурстарынң ластануынан болған
Су қорының ластануынан болған экономикалық
Бірақта, барлық факторлардың ықпал - әсерін
Тұтастай алғанда осы әдістеме бірінші
Су ресурстанының ластануынан болған экономикалық зиянды анықтаудың
Жоғарыда келтірілген “Су қорын қорғау
Ластаушы заттектердің түрлі объектілерге (шығындарға)
Су ресурстарының ластануынан болатын зиянды
Сонымен, ластанғаны үшін бар төлемдердің орнын тек
Су ресурстарын қорғау жүйесін тиімді жүргізу
Салық;
Демеуқаржы және жеңілдік несиені;
Су қорын қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық қорларды;
Ластаушы құқықты сату;
Айыптарды;
Ластау және қалдықтарды орналастыру үшін
Су қорын қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың
Еңбекақы;
Сыйлықтар;
Материалдық жауапкершілік шаралары;
Кәсіпорындар деңгейінде – баға, табыс, материалдық ынталандыру
Су ресурстарын қорғауда экономикалық ынталандырудың қазіргі
Су қорын қорғаудағы ынталандырудың жүйесінде
Нарықтық экономика жағдайында су қорын
Су ресурстарын қорғау қоғамдық өндірістің табиғи
Су қорын қорғау шаралары – алғашқы тиімділік
4.3 Өнеркәсіп өндірісі дамуының өзара экологиялық және экономикалық зардаптарының
Жалпы қабылданған түсінік бойынша экологиялық зардаптар адамзат қоғамындағы тірі
Су бассейні ластануының әлеуметтік-экономикалық залаладары түріндегі эжкологиялық зардаптардың қалыптасу
Республика бойынша қоршаған ортаны қорғауға берілген барлық қаражаттың 10
Экологиялық залалдарға аумақтық-өндірістік өзара әлеуметтік және экологиялық тепе-теңдікті ұстау
Экономикалық орта – экономикалық есептеулердің қорытындылары аса басымы маңызды
Әрекет құрылымы жағынан зардап тура және жанама болып топтастырылады.
Су қорының ластануында болған әлеуметтік – экономикалық зардаптар қалыптасуының
Су қоры ластануынан болған әлеуметтік-экономикалық залалдар қалыптасуының жүйелі құрылымын
Экологиялық – экономикалық жүйелер жататын күрделі иерархиялық жүйелердің негізі
4 сурет. Су қорларын қорғау процесстерінің басқа процесстермен өзара
Кеңістіктің құрылым жүйе компоненттеріндегі өзара байланыстардың карталары және статистикалық
Өнеркәсіптерден шығатын зиянды шығарылымдардың таралуын төмендету жолымен су қорлары
Күкірт қышқылы кәсіпорындары, қарапайым күкірт цехтары, басқа да металлдар
Қазіргі уақытта жалпы әдістемелік көзқарас, су ресурстарын қорғау қорларының
Шығындардың дұрыс мақсатты жасалу критерийінің отандық тәжірибеде пайдалану кезінде,
Өндіріс әрекеттерін қызмет көрсету жүйесі екі түрлі көрсеткіштерді: кіріс
Жалпы өндірістің сапасы экологиялық режимдердің айтарлықтай дәрежеден тиімділігін анықтайды.
Су ресурстары ластануының экологиялық-экономикалық салдары және қоршаған ортаны қорғау
Кәсіпорынның су қорын қорғау қызметі және негізгі өнімді өндіру
Бұл белсенді кіріс және тежеуіш шығыс процесстері тұтас тұйықталған
Объектілердің көпмақсатты талаптарындағы өндірістік-технологиялық нәтижелерінің өзара әсерінің жалпы моделдеу
(4.2)
(4.3)
мұндағы K1, K2, K’, K’’, K’’’ – шартты бірліктерге
Мұнда су ресурстарын игеру және су қорын қорғау шығындарының
(4.4)
Су ресурстарын игеруде аударудан пайда болған қалдықтар зиянды заттар
(4.5)
Түрлі техногендік қалдықтарды шығарудағы шығын – көлемдер минимумы -
4.4 Экологиялық тепе-тендіктің бұзылуы кезіндегі экономикалық зақымды модельдеу көмегімен
Қазіргі заманда математикалық модельдеудің жолы заттық модельдеуге қарағанда жалпыланған.
Математикалық модельдеу көп жағдайларда компьютер қолдауын қажет етпейді. Математикалық
Берілген жұмыста компьютерде орындалатын сандық әдістер басым. Бұл жерде
математикалық модельдеу кезінде компьютер сандық есептеулер ғана емес, сонымен
математикалық модельдің аналитикалық зерттеулер нәтижесі көп жағдайда өте қиын
Бұл формуланы графикалық түрде көрсету, динамикада суреттеу, кейде тіпті
Бұнда біз модельмен бірге сандық тәжірибені қамтитын компьютерлік математикалық
Бірінші кезең – модельдеу мақсатын анықтау. Модель
нақты объекттің қалай ұйымдастырылғанын, оның құрылымы, негізгі қасиеті, даму
объект басқаруды және берілген мақсат пен критерийлер кезінде басқарудың
берілген әдістерде тура және жанама нәтижелерді әске асыруды және
5 сурет. Компьютерлік математикалық модельдеу процессінің жалпы схемасы
Экологиядағы математикалық модель осы ғылым пайда болғаннан бері қолдануда.
Компьютерде қолдану экологиялық процесстерді модельдеу шекрасын кеңейтті. Бір жағынан,
Берілген жұмыста біз экологияның кейбір классикалық модельдерімен шектелеміз. Біріншіден,
Осы жұмыста і-ші элементке тигізетін экономикалық зақымдылықты анықтаймыз. Атмосфера
Атмосферана ластаушы N элементі үшін жалпы экономикалық зақымдылық:
(4.6)
Ал і-ші элементке тигізетін жалпы түрдегі экономикалық зақымдылық мын
(4.7)
Мұндағы - өңірлі-салалық түзету коэффициенті;
- j – ші қоспа шығарылымының жылдық массасы, т/жылына;
- j – ші қоспаның і-ші элементі үшін салыстырмалық
- j – ші қоспаның су құбырларын ластаушы зонасындағы
n – шығарылған қоспалардың сандық түрі.
(4.7) формула үшін Паскаль тілінде экономикалық зақымдылықты і-ші элементпен
Program Progect1;
Function CalcYi(ji: Real; yi: Real: N:Integer): Real;
Var
Res, Sum, M, A, Nj: Real;
Idx: Integer;
Begin
Res: = ji * yi;
Sum: = 0;
For Idx: = 1 to N do
Begin
Write (‘M’, Idx, ‘=’);
Readln (M);
Write (‘A’, Idx, ‘=’);
Readln (A);
Write (‘N’, Idx, ‘=’);
Readln (Nj);
Sum: = Sum + M * A * Nj;
End;
Res: = Ras * Sum;
CalcYi: = Res;
End;
Var
Total: Real;
N1, N, Idx: Integer;
Ji, yi: Real;
Begin
Total: = 0;
Write (‘N элементтерінің саны:’);
Readln (N1);
For Idx: = 1 to N1 do
Begin
Write (‘ji енгізіңіз:’);
Readln (ji);
Write (‘yi енгізіңіз:’);
Readln (yi);
Write (‘N енгізіңіз:’);
Readln (N);
Total: = Total + CalcYi(ki, yi, N);
End;
Writeln (‘Жалпы зақым =’, Total);
Readln;
End.
ҚОРЫТЫНДЫ
Су байлықтарын сақтау- бүкілхалықтың іс екенін ұмытпауымыз керек. Себебі,
Қоршаған табиғи ортаны қорғау
Су қорын қорғау – бұл табиғаттың өзіндік
Су қорын қорғауға байланысты қоғамдақ қатынасты реттейтін құқықтық
Экологиялық қауіпсіздіктен қорғаудың тиімді жүйесі
Бүгінде экологиялық дағдарыстың қауіп
Өз кезегінде, экономиканы өзгерту, ғылыми
Орталық Азияның басқа елдерімен қатар Қазақстан үшін де су
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әлімбетов Қ.Ә. Табиғатты пайдалану және қорғау негіздері. Алматы, 2008
Кенжебаев С. Табиғат қорғау. Алматы, 2002
Баешов А. Экология негіздері. Түркістан, 2007
Баешов А.Б. Экология және таза су проблемалары.-Алматы, 2004
Экологиялық мәдениет және табиғатты көркейту. Ақиқат. 2001 ж.
Бейсенова Ә., Самақова А. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Қазақстан Республикасының Су кодексі. 2003ж.
Тусупов А.А. и др. Комплексная программа улучшения экологического состояния
Мынбаева Б.Н. Мониторинг загрязнения рек г. Талдыкорган тяжелыми металлами
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007.
Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. -М.:
Ищенко Н.И., Жуланов А.А. Система экологического мониторинга города //Новые
Нурпеисова М.Б., Бекбасаров Ш.Ш. Экологические проблемы освоения недр. //Вестник
Нурпеисова М.Б., Боканова А.А., Мырзабекова А.М. Сорбционно-озонная технология очистки
Предпатент РК №14490. Способ очистки сточных вод //Нурпеисова М.Б.,
Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов.-М.,2002.
Рациональная схема освоения природных ресурсов.-Алматы,2003.
Русанов Д.К. Экономическая оценка минеральных ресурсов.-М.,2007.
Карамурзаев Т.К. Теория и методика экономической оценки подземных вод.-Алматы,1991.
Мамыров Н.Қ. “Табиғатты пайдалану экономикасы”. Алматы, 2005. 367бет.
Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. “Табиғатты пайдалану экономикасы”. Алматы, 2009.
Герасимович В.Н., Голуб А.А. Методология экономической оценки
природных ресурсов.- М.,2008.
Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов.-М.,2002
Карамурзаев Т.К. Теория и методика экономической оценки подземных вод.-
Методические указания для проведения практических занятий по экономике природопользования.-Алматы,
Экология и экономика природопользования. / под.ред. Э.В.Гирусова.-М.: ЮНИТИ,2008.
Полетаев П. Развитие экономики и экологии. - М.: План.хозяйство,
Методика определения экономической эффективности осуществления природоохранных мероприятий и оценки
Воротилов В.А. Эффективн. производства в регионе //Методология
Белов Н.С. Экология и рыночные отношения //Экология при разработке
Охрана природы РК 2003, №10 - С.175.
Мамин Р. Методы совершенствования механизма охраны окружающей среды. -
Мухаев С., Амирханова М. Курс эколого-экономической эффективности Казахстана: Экономика
Полищук Ю.М. и др. Региональные экологические информационно-моделирующие системы. -
Потравный И.М. Экономическое регулирование загрязнения водных ресурсов. //Охрана атмосферы
Тайкенова А.К. Социально-экономические проблемы охраны окружающей среды: //Диссертация к.э.н.
Тихонов А. Эколого-экономические вопросы при переходе к рыночным отношениям.
Сауранбаев Б.О. Системность форматирования взаимосвязи экологических последствий и технолого-экономических
Шор Я.Б. Статистические методы анализа и контроля качества и
Курмонкожаев А.К. Вероятностные модели распределения признаков полезных ископаемых. -
Кочура Е.В., Марюта А.Н. Статистические критерии активного контроля качества
Сауранбаев Б.О., Курманкожаев А.К. Метод активного контроля экосостояния города.
ҚОСЫМША А
Қоршаған орта күйін болжаудың компьютердегі математикалық моделінің блок-схема түріндегі
ҚОСЫМША Ә
«Халыққа арналған ауызсудың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламенті
1. Қолданылу аясы
1. Осы «Халыққа арналған ауызсудың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық
2. Осы Техникалық регламент «Ыдыстарға құйылған ауызсудың қауіпсіздігіне қойылатын
3. Ауызсудың микробиологиялық және химиялық ластануына байланысты қауіп-қатерлер қауіп-қатердің
4. Халықты ауызсумен жабдықтаумен етумен және суды дайындаумен айналысатын
1) ауызсуды өндіру, сақтау жөніндегі объектілердегі және су беру
2) ауызсудың қауіпсіздігіне байланысты қауіп-қатер туындауы мүмкін бақылау нүктелерін
3) бақылау нүктелерінде тексеру және реттеу рәсімдерінің тиімділігін айқындайды;
4) ауызсудың, бақылау нүктелерінің қауіпсіздігіне байланысты қауіп-қатерлердің, тексеру мен
5) бақылау нүктелерін сәйкестендіру жөнінде шешімдер қабылдайды.
5. Суды пайдаланушылардың ауызсу қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды
6. Ауызсу қауіпсіздігінің қауіп-қатерін бағалау кезінде қолда бар ғылыми
7. Ауызсу қауіпсіздігінің қауіп-қатерін бағалауды суды пайдаланушылар мынадай жолдармен
1) адам организміне зиянды әсер етуі мүмкін ауызсудың сипаттамаларын
2) адам организміне әрбір анықталған ықтимал қауіптің әсеріне талдау
3) анықталған қауіп-қатерлерді шектеудің барабар шараларын анықтау.
8. Ауызсу қауіпсіздігінің қауіп-қатерін бағалау ауызсуды зертханалық зерттеу барысында
9. Қауіп-қатерді басқару қауіп-қатерді бағалау нәтижелеріне, сондай-ақ халықтың денсаулығына
Қауіп-қатерді басқару жөніндегі шаралар қауіп-қатер дәрежесін растайтын деректерді алу
Қауіп-қатерді талдау және бағалау кезінде ерекше жағдайларда адам өмірі
10. Осы Техникалық регламентте мынадай терминдер мен анықтамалар пайдаланылады:
суды пайдаланушы - Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жеке
суды тұтынушы - су объектілерінен суды пайдаланатын немесе су
су құбыры желісі - тұтынушыға су беруге арналған құбырлар
сумен жабдықтау - қауіпсіздік жөніндегі талаптарға сәйкес талап етілген
ауызсумен жабдықтау көзі - суы қауіпсіздік жөніндегі белгіленген талаптарға
ауызсумен жабдықтау жүйесінің сенімділігі - ауызсумен жабдықтау жүйесінің ауызсудың
орталықтандырылмаған ауызсумен жабдықтау жүйесі - ауызсуды су тұтыну орындарына
ауызсу - адамның ішуіне, өзге де тұрмыстық мұқтаждықтарын қанағаттандыруға
ауызсумен жабдықтау - суды тұтынушыларды ауызсумен қамтамасыз ету жөніндегі
ауызсуды дайындау (суды дайындау) - суды ауызсу қауіпсіздігі жөніндегі
ауызсумен жабдықтау жүйесі - суды тұтыну орындарында суды жинауға,
ауызсуды дайындау станциясы - ауызсуды дайындауға арналған ғимараттар, құрылыстар
органолептикалық көрсеткіштер - түсі, дәмі, иісі және сыртқы түрі
су қауіпсіздігінің көрсеткіштері - пайдалану ұзақтығына қарамастан, адам өмірі
ҚОСЫМША Б
Сумен жабдықтау көздерінің және судың жай-күйіне әсер ететін техникалық
1. Жерүсті және жерасты көздерінен шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су беретін
2. Су дайындау станцияларына, сору станцияларына және өңделмеген суды
3. Коллекторлы жабдықтар, құбырлар мен резервуарлар судың қажет емес
4. Ауызсумен жабдықтау жүйесінде қолданылатын технологиялық жабдық оның дербес
ҚОСЫМША В
Тазартылған ауыз су қауіпсіздігіне қойылатын талаптар
1. Суды тұтынушыларға орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ауызсумен жабдықтау жүйелерімен,
2. Ауызсудың қауіпсіздігі мыналар арқылы қамтамасыз етіледі:
1) ауызсумен жабдықтау көздерін таңдау;
2) ауызсумен жабдықтау көздерін және ауызсумен жабдықтау жүйелерін
3) халықты ауызсумен жабдықтау мақсатында оларды пайдалану үшін жарамды
4) оның қауіпсіздік талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ететін ауызсуды дайындау
5) халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
6) ауызсудың қауіпсіздігіне, ауызсумен жабдықтау жүйелеріне, сондай-ақ белгіленген тәртіппен
7) суды пайдаланушылардың өндірістік бақылау бағдарламаларын әзірлеу және орындау.
3. Ауызсу халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасында
4. Егер суда кез келген микроорганизмдер мен паразиттер, сондай-ақ
Қауіпсіздік көрсеткіштері өзінің мәндері бойынша:
1) халықты орталықтандырылған немесе орталықтандырылмаған сумен жабдықтау жүйелерінен;
2) цистерналардан;
3) тамақ өнеркәсібі, тағам және сауда объектілеріне;
4) денсаулық сақтау, білім беру ұйымдарына;
5) коммуналдық-тұрмыстық объектілерге;
6) халыққа су беру кезінде сақталуы тиіс.
Ауызсудың қауіпсіздік талаптарына сәйкестігін бақылауды суды пайдаланушылардың өндірістік зертханалары
5. Өндірістік бақылау мыналарды қамтитын бағдарламаға сәйкес жүзеге асырылады:
1) өндірістік бақылау пункттері туралы мәлімет;
2) бақыланатын көрсеткіштер тізбесі;
3) сынама іріктеу мерзімділігі;
4) өлшемдерді орындау әдістемесі.
Өндірістік бақылау бағдарламасын белгіленген тәртіппен мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау органы
6. Көрсеткіштердің түрін (органолептикалық, химиялық, микробиологиялық, радиологиялық, уытты және
7. Сумен жабдықтау процесінде бақыланатын көрсеткіштердің тізбесі сумен жабдықтаудың
8. Қажет болған жағдайда өндірістік бақылау бағдарламасына өңірдің ерекшеліктері
Қосымша көрсеткіштерді таңдауды мыналардың негізінде тиісті мемлекеттік бақылау және
1) кемінде соңғы үш жыл кезеңдегі мәліметтерді талдау;
2) шаруашылық қызмет субъектілерінің мемлекеттік статистикалық есептілігі, сондай-ақ ауызсумен
3) ауызсумен жабдықтау көздеріндегі және ауызсумен жабдықтау жүйелеріндегі судың
4) халықтың суды пайдалану орындарындағы және ауызсумен жабдықтау жүйелеріндегі
9. Ауызсудың қауіпсіздігін өндірістік бақылауды жүзеге асыратын зертханалар қауіпсіздік
10. Қоршаған ортаны қорғау, су қорын пайдалану және қорғау
11. Орталықтандырылған немесе орталықтандырылмаған ауызсумен жабдықтау жүйелерінің қызметі бұзылған,
12. Ауызсуды беруге тыйым салу немесе тоқтата тұру туралы
13. Ауызсуды пайдалануға тыйым салу немесе беруді тоқтата тұру
3
Процесстер мен байланыстар
Сыртқы байланыстар
Ішкі байланыстар
Су қорын қорғау және өндірістік объектілердің байланыстары
Су қорын қорғау және өндірістік-технологиялық параметрлердің байланыстары
Су қорын қорғау және өндірістік-техникалық шешімдердің байланыстары
Суқорын қорғау және өндірістік-экономикалық көрсеткіш-компоненттердің байланыстары
Экологиялық су қорын қорғау параметрлері арасындағы байланыстар
Су қорларын қорғаудың экологиялық-экономикалық көрсеткіштері арасындағы байланыстар
Табиғат қорғау және өндірістік обьектілердің байланыстары
Экологиялық су қорын қорғау обьектілері арасындағы байланыстар
Табиғат қорғау және өндірістік обьектілердің байланыстары
Экологиялық су қорын қорғау шешімдері арасындағы байланыстар
Бастапқы объект (процесс)
Математикалық модель
Модельдеудің мақсатын анықтау
Объектінің қатаюы (процесс)
Математикалық сипаттауды іздеу
Зерттеу әдісін
таңдау
ЭЕМ үшін алгоритм мен программаны өңдеу
Программаны тестілеу
Модельді анықтау
Жұмыс соңы
ЭЕМ-дегі есептеулер
Нәтижелерді талдау
басы
n, fn, wn, q(0), a, dt
max(u), min(u), max(dz), min(dz) есептеу
ul>0
u(i), z(i)
i=1,n,1/3
i=1,n,1/3
ur=(u(i+1)+u(i))/2
ul=(u(i)+u(i-1))/2
ql=q(i-1)
ql=q(i)
ur>0
qr=q(i)
qr=q(i+1)
Lz(i)=(ur*qr-ul*ql)/dz(i)
j=1,3,1
1
1
Az=(k(j+1)*q(i+1)-2 *k(j)*
q(i)+ k(j-1)*q(i-1))/(dz(i)^2)
s=s-Lz(i)+Az
q(i+1)= q(i)+(s-a*q(i) +fn+wn)*dt/3)
dt*max(u)/min(dz)
Химиялық экология пәні, қысқаша даму тарихы
Сәулет және құрылыс өндіріс
Судың радиоактивтік ластануы
Тұрақты даму концепциясы-2024
Қаланың экономикалық құрылымы
Мектептегі экономикалық география білім жүйесін жүргізу әдісі мен тәсілдері
Ғылыми зерттеудің классификациясы
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ПӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Климаттың өзгеруі, шөлейттену мәселелері
Әлеуметтік институт және процесс