Базар жырау
Мазмұны
Кіріспе...................................
І тарау. Базар жыраудың өмірі және ақындық ортасы.................
ІІ тарау. Базар Оңдасұлы толғауларының көркемдік ерекшеліктері
2.1. Базар – сыршыл лирик......................
2.2. Базар жырларының көркемдік кестелері.................
ІІІ.Қорытынды............................... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ әдебиеті тарихында «кітаби ақындар» деп аталып
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Курстық жұмыстың басты мақсаты
Мақсатқа жету жолында төмендегі міндеттерді шешуді алға қойдық:
Базар жырау өміріне қатысты кейбір деректерді негізге ала отырып,
жырау жырларының мазмұны мен идеясының алғы шарттарын айқындау;
ғалымдар пікірлерін негізге ала отырып, жыраудың идеялық тәлімі мен
жырау тілінің көркемдік ерекшелігін сипаттау; көркемдік айшықтардың мәнін ашу;
Жұмыстың құрылымы - курстық жұмысы кіріспеден, қорытынды мен
Базар жыраудың ойлы да орамды толғаулары мен тәрбиесі мол
Десек те, ақын өмірінің соңғы жылдары шалғайдағы Тамды, Үшқұдық
Қазақ әдебиеті тарихында да Базар Оңдасұлының шығармашылық өмірбаяны ғылыми
Осыдан соң ұзақ үзілістен кейін Х.Сүйіншәлиев, М.Жармұхамедов, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Құлақметов,
Зерттеу жұмыстары нәтижесінде Базардың халықты азаттыққа шақыратын бірқатар толғаулары,
І тарау. Базар жыраудың өмірі және ақындық ортасы
Әдебиет – ұлы жыраулар, ұлы ақындар, әдебиет жандары жүзер
...Сол әдебиет толқынында әлі жүзіп жүрген кеме – Балқы
Мағжан Жұмабаевтың мына пікіріне терең үңілсек: «Осы күнгі оқушылар
ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішінде Базар жырау Оңдасұлы
Өткен ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың басында Сыр
Белгілі Құлназар ақын:
... Таласып онан ешкім аса алмайды,
Тең келмес бүгінгі адам Базекеңе,
Болмаса Жиренше мен Асан қайғы,-
десе, Тұрмағамбет:
Балқы Базар білгенге,
Атақты, әйдік астана.
Жұмыла жанды жиып ап,
Жырласа бітпес күн-түні, - деп жыраулардың жырауын өлең сөздің
Базар Оңдасұлының шығармалары ұлы Қазан революциясынан кейін жиналып, жарияланды.
Ал, кейінгі жылдары орыс тілінде басылған «Поэты Казахстана» (Ленинград,
Бұлардан тыс жекелеген авторлар да ақын мұрасын жариялауға әркез
Жалпы, Базар ақын шығармалары қазақ әдебиеті тарихының мәселелеріне арналған
Базар Оңдасұлы бұрынғы Сырдария губерниясы, Қазалы уезі, Көшербай болысының
Базардың жастық шағы жетімдікте, жоқшылықта өтеді. Буыны бекіп, бұғанасы
Ақынның туған жері – Сыр бойы десек те, кейінгі
Базардың ескіше ата-тегі: Кіші жүздің Шөмекей тайпасы, Балқы руы.
1965 жылы шыққан «Үш ғасыр жырлайды» жинағында, басқа да
... Сөйле, тілім, жалпыдан,
Дариядай тасып шалқыған.
Тіл жексұрын көрінер,
Тимеске тиіп шарпыған...
Елі-жұртың бұзылар,
Қиянат етсең зарпынан.
Таусылмас қайнар кен едім,
Кешегі жүйрік мен едім.
Жүлде алған байрақ алдынан,
Кіші жүздің кенжесі
«Дөйт» ұранды Шөмекей –
Шыққан бір Базар Балқыдан.
Бүкіл өмірі - өлеңге, өлеңі - өмірге айналған жырау
- Бастаған жұғысың ба сөздің басын,
Бұл жерде саған мені кез қылғасын.
Айтыпты бұрынғылар деген қайда,
«Сұрама аттың тісін, ердің жасын».
Одан да емін неге сұрамайсың,
Күте алмай бір басыңды таз қылғансың... – деген көрінеді.
Мезгілінде ас ішіп, ұйықтамайтын, жылы алақан көрмейтін жетім балада
Осы бір оқиға Базардың есінде мәңгі қалады. Өйткені ол
Екінші аңыз мынадай. Көкірегінде сөз оты тұтанған бала Базар
- ... Сөз асылын теріп айт,
Ақын болсаң бал таңдай,
Ызғытып айда даусынды,
Іңірде көшкен шайтандай.
Семізін сөйле сөзіңнің,
Мың жылқының ішінде
Он жылқы қысыр байталдай.
Сөз нөсерін тасқындат
Тастан-тасқа секірген
Тау жайлаған арқардай – десе, енді бірде:
- ... Тереңдігім теңіздей,
Қайратым қоңыр өгіздей,
Халқымның аузын тұшыттым,
Сере шыққан семіздей.
Дауысым кетті алысқа
Жиреншенің өзіндей.
Ешкім ара тұрған жоқ
Несібемді жегізбей... – деп, кейін сол қызды әдейі іздеп
Өлең өнерімен осылай табысқан ақын бір айтқанын екінші рет
Қашан да тыңнан тербеп, соныдан сөз жібегін өріп отырған.
Әуелі Базар атандым,
Он алтымда, жасымда.
Байкөкшенің асында,
Содан бері келемін
Сыпайының қасында,
Жастай жетім қалған Базар оқып, білім алған емес. Табиғатынан
Сайраған қызыл тіл берген,
Көңіліне сонша жыр берген.
Алжаспай сөзді ағытып,
Есебін тауып үлгерген.
Ерегіскен олармен
Ажалы жетпей күнде өлген.
Қарадос, Өске, Бұдабай,
Серәлі, Садыр, Орынбай,
Татауы жоқ сөзінің
Шұбырған көштің жолындай.
Ақ кетенің ішінде,
Шернияз, Шыман, Өтеген...
Кейінірек Базар бойындағы ақындық дарынның қайнар көзі жарқ етіп
Он алты жасында ақындық өнерге біржола ден қойған жас
Шешендік, ділмарлық, тапқырлық секілді қасиеттер Базарға Шернияздан жұқса керек.
Ақындық – жыраулық дәстүрге бай Сыр, Арқа, Қызылқұм өңірлерінде
ХХ ғасырдың бас кезінде жыраулық даңқы жағынан Сыр ақындарының
1858 жылы Тәспен би Қызылқұмдағы игі жақсыларды шақырып,
Жырау ат жалын тартып мінген ХІХ ғасырдың 60-жылдары патшалық
Ақынның осындай бір шалқыған шабытты кезеңін белгілі әдебиет зерттеушісі
1907 жылы Базар жырау Қазан қаласынан тасқа басылып шыққан
Аумалы-төкпелі кезеңде өмір сүріп, өз ортасының, әділетсіз қоғамның белсенді
Базар жыраудың Айсұлу атты жары, Пірлібек, Нұрлыбек, Әмзебек, Нақыпбек
Бір ауру пайда болды жиырма жаста,
Кездесті безгек болып әуел баста.
Халайық қалар деп ед көнергенсін,
Айналды қалмақ түгіл айрылмасқа.
Барады бұл науқасқа үш жыл өтіп,
Айналдым адым жерге бара алмасқа.
Болып тұр таланыма тас түскендей,
Амал не, пешенеме тағдыр жазса.
Көп сәлем көре алмасаң бір ғаріптен,
Туысқан, туған, қатар замандасқа.
Әмзебек Базардан үш жыл бұрын қайтыс болады. Жыраудың ұрпақтары
Базар жырау өткен өмір, көрген қызыққа, ел құрметіне шүкіршілік
Тұяғын тұлпар бар ма тас қақпаған,
Өмірге онша айтарлық арманым жоқ.
Жеттім деп кетпес, сірә мақсатқа адам
Жас жетті, ұрпақ өсті, жол біздікі
Кезінде болдық. Базар жұрт мақтаған» - деп, артымда сөзім
Қазақ саһарасында өмір сүрген осындай ұлы жанның өлім
Дүние, бір толқыттың, бір қорқыттың,
Айрылып аждаһадай ақыр жұттың
Болғанда бізге жолдас сертің қайда?
Достықты құшақтасқан неге ұмыттың?
Құлаштап дүние сені қармансақ та,
Кері келгенге ұқсайды – ау Қорқыттың».
Ақын 1911 жылы күзде Өзбекстан өңіріндегі «Жалпақтау» деген жерде
Базардың көзінің тірісінде де ел-жұрт оны жоғары бағалаған. Базарды
Қазақта бөлек форымың,
Екі көзің қып-қызыл.
Қорқыттан шырақ жанғандай,
Есіткен жан сөзіңді
Көтеріліп қалғандай.
Кәусар-зәмзәм суынан
Емін-еркін қанғандай,-деп сипаттайды. Жырау да өзінің халық алдындағы қадір-қасиетін
Тереңдігім теңіздей,
Қайратым қоңыр өгіздей.
Халқымның аузын тұшыттым,
Сере шыққан семіздей.
Дабысым кетті алысқа,
Жиреншенің өзіндей!
Бұл жай айтыла салған салыстыру емес. Базар өз заманында
ІІ тарау. Базар Оңдасұлы толғауларының көркемдік ерекшеліктері
2.1. Базар – сыршыл лирик
Ақынның мүшайраға түсіп, шайырлық әдебиетке де атсалысуы – Базар
Бұл тарауда біз жырау жырларының мән-мағынасына, өзіндік көркемдік ерекшеліктеріне,
Көркемдік айшықтардың алар орнын айқындап, жырау өнерінің бір қырын
Жақұт жырдан сұлу мүсін тұрғызған Балқы Базар Оңдасынұлының әдеби
Халқының қасірет-қайғысын, зар-мұңын ұғынып, жоғын жоқтай білген Балқы Базар
Базар сарай ақынына да, кітаби ақынға да ұқсамайды. Ол
Қу қанжыға жүйріктен
Қаба жалды берік артық.
Қараға берген жауаптан,
Аққа берген серт артық...
Түзелер еді бұл заман
Пейілі бұзық пендені
Кетсе астына жер тартып!
Базар жырау домбыраны жақсы тартқан. Сыр бойында таралып жүрген,
Осы тұста «Базар ақын ба, жоқ әлде жырау ма?»
Жырау тұлғасы қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орын иеленіп, «жырау»,
Жыраулардың өлең құрылымы негізінен толғау. Толғаулардың кейінгілер үлгі аларлықтай
Жақсы менен жаманның,
Арасы жер мен аспандай.
Білерсің бір күн басыңа,
Іс түскен кезде сасқанда-ай.
Мырза менен сараңды
Өлшестіріп қарасаң
Ылди мен зәулім асқардай!
Ғалым менен наданды
Салыстырсаң білерсің,
Дария шіреп тасқандай!..
Әдебиет зерттеушілерінің пікірінше, қазақтың рулық қоғамы ыдырауына байланысты жыраулық
Базардың даңқын шығарған таңдаулы толғауларының бірі және шоқтығы биік
Солардай жақсы барда ел азар ма?
Бірі – үзік, бірі – түңлік, біреуі – ши.
«Үлгілі шәкірт азбас» деген сөз бар,
Бола ма көн күдері көрмесе іи [7,88] - деп,
Төребайға көп алдында көңіл айтып, қайғы-шеріне ортақтас екенін білдіретін
Көкке ұшқан ақ сұңқар
Тау бөктерлеп ұшатын,
Тас бөктерлеп қонатын.
Өрден аққан дария,
Жасаған ие кәр етсе
Сағасынан тынатын.
Қабысқан сынды болатын,
Қайрылып сынды қанатың.
Өлімнің қиын әсері
Өзегің от боп жанатын.
Қос өкпеден оқ тиіп,
Әркімдер естен танатын.
Ер көтерген ақ сүңгі,
Күні толса шарт етіп,
Ұңғысынан сынатын.
Көтермейтін ал нешік,
Алланың салған санатын!..
Қайғы қанша ауыр болғанмен шерді тарқататын ақынның тілі. Төребайға
Оның осы тақырыпқа шығарылған маңызды мұрасының тағы біреуі –
... Бақыты асқан ардақты хан - Әбілқайыр,
Ерәлі – шынжыр қатар ежелгі зат.
Бөлекей, одан кейін шықты Қасым,
Олар да болған емес дұшпанға мат.
Жас қалған атасынан батыр Елкей –
Гөзел ед артық біткен ақыл, қайрат.
Ж.Тілеповтің мәліметінше, Елкей 1846 жылы Хиуа хандығынан Кіші жүз
Ханның халықты ұлт-азаттық күреске бастаушылардың бірі, белгілі батыр Жаңғожа
Хан құртты, сұлтан сорды деп жүргенде,
Бар екен бәрінен зор көрмеген «той», - дейді ақын.
Хандарынан айырылған
Иесіз жұртта сын бар ма?
Кенесары, Наурызбай
Бір көретін күн бар ма? – деп келетін жолдардың
Базар жыраудың ұлт рухын көтеріп, азаттық идеясын ту еткен,
... Аз ғана күн бізде жүр Сыздық
Жолбарыстай еңіреніп,
Қанаға симай тасумен.
Өкси-өкси күн өтті-ау.
Есірік туған бұ дүрсілдеген жүректі
Екі қолдап басумен...
Бодандыққа бойсұнып, бұғауға бағынғысы келмей жаралы жолбарыстай жұлқынумен өмірі
Мағжан Жұмабайұлының мақаласына арқау болған ақын шығармалары жөнінде өз
Базарды өзі тұрғылас зар заман ақындарынан ерекшелейтін де жырау
... Қынапқа салса жылп еткен,
Суырып алса қылп еткен.
Нарды шапса бүлк еткен,
Итті шапса ыңқ еткен,
Тиген жері бұрқ еткен.
Айдаһардың тіліндей,
Сілтесең кеткен білінбей,
Тасқа салсаң қайтпайтын –
Балдағы алтын ай болат
Керегеде ілулі
Күні біткен ерлердің
Нешеуінен қалған жоқ?» - дейді Базар.
Базар жіті қозғап, жырына арқау еткен дәстүрлі тақырыптың бірі
Базардың қағытулары да назар аударарлықтай көрнекті. Жырау турашыл мінезіне
Жырау ХІХ ғасырдың соңына қарай Сыр өлкесінде айрықша қарқын
Қыздың жұмбағын шешуге Сыр бойының жиырмадай өнерпазы ат салысып,
... Мен білсем қыз сауалын Базар шешкен,
Таласып одан ешкім аса алмайды.
Пар келмес бүгінгі адам Базекеңе,
Болмаса Жиренше мен Асан қайғы, -
деген әрі мойындау, әрі мадақ сөздерден де аңғару қиын
Жазба айтыс өкілдері ғылым мен білім, дін мен қоғамдағы
Пайдаңды жақсы болсаң жұртқа тигіз,
Міржақып – Арғын Мадияр Дулатовша, - деп жауап қайтаруы
Базар – үлкен жырау-импровизатор. Алғашқыда айтысқа түсіп, кейін әзіл-сықақ,
Келдім де түсіп қалдым өзімсініп,
Біз қонсақ сізден шығын екі жілік.
«Аттансын, әйелім жоқ» деген сөзің,
Құрбың түгіл жұртыңа зор кемшілік.
Қалаға жақын жердің бәрі жиын.
Көп болса екі жілік елу тиын.
Шай-қантың азар болса бір сом болар,
Сонда да ер жігітке қанша қиын.
Келдім бе осыншама сыймағаннан
Бір күлше нең кетеді сыйлағаннан
Бір тәуір құдай берген жігіт едің,
Айтамын әжуаға қимағаннан, - дейді.
Бай, болыстарды сынайтын өлеңдер Базар жырауда көп. Кейде ол
Біз едік аптықпаған, алқынбаған,
Ретсіз қалың шапқа талпынбаған.
Жиырма бес күңіреніп өттің, тәңірі-ай,
Тоқсанда сары аяздай сартылдаған.
Мен қылдым ерлікті де, билікті де,
Келді деп хан мен төре иліктім бе?
Сапырған санды булап ақын Базар,
Ауына кәріліктің киліктің бе? – дейді ақын бір сөзінде.
Базар шығармалары халық арасына жылдам тарап кетіп отырған.
Үлкен бір жиын үстінде асқа бата беру осы Базар
Әбілқайыр тұқымын хандығынан айырма,
Әлім менен шөменді жандығынан айырма,
Алтын мене жаппасты сандығынан айырма,
Жеті рудың баласын жылқысынан айырма,
Арғын менен қыпшақты ұйқысынан айырма, - депті. Мұның мазмұны
Базар жыраудың басты өлеңдері: «Әуел-әуел аспандай», «Керғұлан», «Халық үшін
Базар жырау өлеңдері ел, халық ортасында туып, тарап отырған.
Әуел, әуел аспандай,
Аққан дария тасқандай.
Ібіліс қандай, нас қандай.,
Кәрілік қандай, жас қандай.
Сөйле десең, сөйлейін,
Сөз таба алмай саспанды-ай,
Ойдағы мен қырдағым,
Қуаң менен Сырдағым,
Аман-есен қосылып,
Қуанып бүгін отырмыз,
Есен бір басты қосқандай.
Қайырға біткен шынармын,
Толса күнім сынармын.
Қайда жақсы бар десе,
Қауышқанға құмармын.
Мал жұтамас қыс күні
Қара түлей шұбардан.
Аш күзендей бүгілер,
Алтайы шалған құба арлан.
Сіздер сөйле дегенде,
Тоқталайын мен неге? –
Тайымда оздым құнаннан,
Құнанымда озғанмын
Жеті жасар жуаннан...
Сұрапыл дауыл соққанда,
Тау қаңбақтай домалар,
Тас бұршақтай жұмалар.
Сол күндерде кімге кім,
Қайырылып мойнын бұра алар.
Алладан ахуал келгенде
Алды-артыңа қаратпас,
Небір нәһан гөзелдер,
Аузынан демін бір алар.
Қараңғы көрге кірген соң –
Бастан- аяқ сұралар.
Бұл қазақтың ескі толғау үлгілері. Ақын көбіне өмірдің өзекті
«Дүниені қудым екіленіп» деген толғауында ақын тікелей заман қайшылығын
Дүниені қудым екіленіп,
Ұстамаққа кектеніп.
Дүние қырын салмады.
Ешбір бізге еміреніп.
Жалғаншыға келген соң
Көңіл шіркін тұрмады.
Әр тарапқа желденіп.
Алдыңнан қашқан түлкідей,
Дүние қызық көрінді,
Соқпаққа қудық серменіп,
Адастырып із тастап,
Түспеді қолға қуғанмен,
Неше алуан түрленіп.
Құлпырған қара құндыз деп,
Тұңғиықты тереңге,
Талай құлаш сермедік.
Кейбір күндер мас болып,
Қайрат сыймай қанаға,
Нар бурадай көлбедік.
Ат арыды, тон тозды,
Талма тал түс болғанда
Талықсығанға ұқсаймыз,
Дүние – киік, адам – ит,
Қуа-қуа ізденіп.
Жас толығып, күш қайтып,
Қолдан келер амал жоқ,
Бұл күнде тұрмыз бірленіп...-
деп келеді.
Мұнда отаршылдық тәртіп сыны да бар. Күрестен нәтиже шықпаған
«Керқұлан» деген толғауында ақын романтикалық образ арқылы өзінің еркіндік
Сарыарқаның белінде
Керқұла деген бір аң бар.
Құлағынан елірген,
Бүйірқұм жеп семірген.
Сақ болады жануар
Жер төтесін ұрлаған,
Бауырын жусан тырнаған,
Ойпаңдау жермен зырлаған.
Ылдидың құба жонында,
Жүйрікпін деп елірген.
Жусанның түбін кемірген.
Жан жетпес деп желірген.
Шыңдалы ажал келгенде
Шақпақ тасын қырлаған.
Өрмелі мылтық қолға алса
Атқыш сұмға кез болған, -
деп, оның да күнінің баянсыз екенін айтады. Осы ретпен
Баянсыз мынау жалғаннан
Батыр өлмес дер едім.
Тақыр жерде тайласқан,
Еменнен найза сайласқан.
Қарсы келген дұшпанмен,
Қарт бурадай қайзасқан.
Құланды қақтан қайырған,
Ордадан бөкен айырған.
Қаһары келсе хандарды
Алтын тақтан тайдырған...
Базарда өмірден тыс тұрған пессимизм рухындағы поэзия жоқ. Шығарманың
Базар жыраудың шығармашылық мұрасында сатиралық өлеңдер де бар. Әрине,
Ақынның сын семсеріне ілінгендер тек қана байлар емес, халықты
Ақын қатар жүрген ер-азаматтардың, ағайын-туыстардың, кейінгі толқын іні-қарындастардың мінез-құлқындағы
Кей байлар төрт түлікке сай болғанмен,
Сусынға бір толмап ед тостағаны...
Жалғанда не сараң, не сахи деген,
Пенденің артында сөз қалады.
«Қаражан болысқа» өлеңінде болыстың байлығына сай емес тас сараң
Базардың ең өткір сатиралық шығармасы – «Қалжан ахунға» өлеңі.
Базар өз заманындағы әлеуметтік мәселелерді тани білген дәуір қайшылықтарының
Жыраудың байымдауынша тіршілікте көрген қызығың мен қуанышың өткінші жаңбырдай
Жырау пәни, болмыс жайлы толғана келіп, адамгершілік моральді уағыздайды,
Базар адамның қуатты шақтарын қартайған күндеріне қарама-қарсы қойып, жастарға
Екі ауылдың арасын
Қиқулатқан жиырма бес.
Бұғалықсыз асауды
Құр-құрлатқан жиырма бес...
Жалтарғанды жаздырмай,
Қырап шалған қояндай,
Бұлтылдатқан жиырма бес.
Ақысы кеткен кісідей...
Күн-түн қатқан жиырма бес.
Ақын ақ жарқын жігіттік шақты бос өткізуге, мәнсіз өмір
Лирикалық арнау сипатындағы жырларда әйел затына деген сүйіспеншіліктің толқынды,
Мысал үшін:
Ауылың Жаңадария өріндесің,
Боз үйдің әкең тіккен төріндесің.
Сырты кең, сыпайының іші тар-ды,
Көзіме жамандығың көрінбесін.
Жаратқан ақ боз үйге басқұрларың.
Көп екен ауылыңда «қасқырларың».
Өзің біл не етеріңді, ғашық жарым,
Мен сені жаратқанға тапсырғаным.
Жүк қалмас сиыстырып артсаң нарға,
Қиын-ды, қалса көңіл алған жарға,
Біреуді біреуге үлгі етпек бекер,
Қарамас жаман адам ұят, арға...
Бұл – жақсы қызға көзін тіккендердің бәрінен де өзін
Базардың ақындық әлемге тән сыршылдық қасиеттерін айғақтайтын тағы бір
Аспаннан жауса ақ басқын,
Жерден боран суырған.
Зымыстан болып шаруаның,
Апшысын әбден қуырған.
Қорадан шықпай қой, түйе,
Бола алмай ешкім малға ие,
Қыл құйрық қалмай жылқыдан,
Бетімен кеткен ығынан.
Ызғырық соққан борасын,
Көрсетпей күннің толасын.
Адалынан айырылып,
Бір жұтта жиған қорасын.
Мыңғырған неше байларың –
Бір ақ сирақ жұтқа кез болар!
Қазақ аулындағы қаһарлы қыстың келбетін суреттеудегі Базардың өзіндік ақындық
Ақындықтың мәңгілік ұлы тақырыбы – Құдайдың құдіретімен жаратылған Табиғат
Арналар толып ақпайды,
Таспаса таудың қайнары.
Ажары кірмейді алқаптың,
Ақпаса жылға сайлары
Көштің көркін кіргізер
Қаптатып өрген ізінен,
Қорасы толған қойлары.
Жылқының сәнін келтірер,
Шұрқырап ерген соңынан
Шұбыртып құлын, тайлары.
Ішкенге қатық айраны.
Шаруаларды састырар
Көк шыққанша күн жылып,
Көктемнің бір-екі айлары.
Сонымен қатар Лұқпан хакім, Қорқыт бабалардың да, өнегелі сөздерін
Кезінде Базар ұстанған шығыс әдебиетінің үлгі-өнегесіне келсек, мұның да
Нұсқасыз сөзім жоқ еді,
Қарасаң молда, тәліптер,
Осы сөзім ғазалдан,- деп ой түйсе, келесі бір «Сөйле,
Осы сөзімнің бәрі бар,
«Шаһнаманың» ішінде,
Жауқазындай аршыған
Тарихтан бізге қалып тұр,
Фердауси деген қартыңнан,
Солардан алып үлгірттік,
Араб пенен фарсыдан,- дейді.
Базар-ойға берік, сөзге жүйрік, талғампаз да суреткер ақын. Ол
Сөйлеріне келгенде,
Судағы қара сүліктей,
Қызыл тілім қадалған,
Шабарына келгенде,
Қашаған қуған жүйріктей,
Оңды – теріс оралған.
Озарына келгенде,
Түрікпен соқтың мылтықтың,
Толқыған шойын оғындай,
Қарадан шығып жол алған, - деуі де өте орынды.
Оның ден қоя жырлаған тақырыбының бірі - өмірдің өткіншілігі,
Базар ақын өз толғауларында адамгершілік пен әділдікті, ерлікті тілге
Базар жырау халық жырының негізінде «Беташар» жырын жазған. Онда
Аларсың алғыс әр жерде-ақ,
Үлкенге қылсаң кішілік – деп насихат айтады. Ердің атын
Ақын ағайын-туыс, дос-жарандардың, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасына да сын көзімен
Атасы жақсы қандайды
Асқар бір зәулім таудай-ды.
Анасы жақсы қандайды
Арайлап атқан таңдай-ды
Ағасы жақсы қандайды
Асылың биік жалдайды.
Інісі жақсы қандайды
Дұшпаның көзін салмайды.
әйелі жақсы қандайды
Жарқырап жанған шамдайды.
Баласы жақсы қандайды
Көңілінде арман қалмайды.
Келіні жақсы қандайды
Тындырып жаның жайлайды.
Осылар түгел болмаса,
Өрісі ердің оңбайды, - деген риторикалық сұраққа философиялық ой
Ақын өзінің «Сұм дүние» деген толғауында «өмірге кімдер келіп,
Сонымен, жақұт жырдан мүсін тұрғызған Базар жырау мұрасы, ақынның
2.2. Базар жырларының көркемдік кестелері.
М.Әуезов өткен ХІХ ғасырларда өлкеде берік орын теуіп, тұрақты
Әрине, ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Базардың жыраулық
Жыраудың қайсыбір өлеңдерінде хас талантқа тән терең толғаныс бар.
Дүние, әттең, әуре еттің мені!
Көп қудым жетемін деп, залым, сені.
Бір күні санды соғып «ах» ұрармын,
Көшкен соң жігіттіктің керуені [14,46] -
деп басталады да келесі шумақ:
Көшкен соң керуені жігіттіктің, -
болып соңғы тармақтағы екі сөздің орын ауыстыруы арқылы жасалады.
Ақын адам образын жасауда айшықты ауыстыруларды, метафоралық оралымдарын молынан
... Кереге жалды сендерсің
Сақтаулы жүрген семізім.
Найза салса жетпейтін
Ақылға терең теңізім.
... Қияға тартар арбаңды
Мен – қайратты өгізің! [14,236-237]
Базар толғауларында ұшырайтын «Жез бұйдалы мен наршаң», «Күпшек санды
Қайыңның қатты безі едім.
Өлеңнің аққан көзі едім.
Сөйлер сөзге келгенде
Шебердің құрған тезі едім.
Есіткендерді емірентіп,
Өртедім оттай өзегін.
Талай жерді тыңдатып,
Қызыл тілді безедім.
Бұл жолдардан Сүйінбай мен Шернияз өлеңдеріне ұқсастықтар да байқалатын
Базар шығармаларында әр түрлі алмастыру (метонимия) тәсілдері де кездесіп
Метонимияның тағы бірқатары топонимдік атаулар, сан есім, киім-кешек түрлерімен
... Қаншама халық бастаған хан болсаң да,
Шат болып шалықтауың – жиырма-отызбен.
Қырықта қылау түсіп тұтығарсың,
Мысалы өрмектей-ақ ауған жүзден, -
дейді. Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік
Тереңдігім теңіздей,
Қайратым – қоңыр өгіздей.
... Халқымның аузын тұщыттым,
Сере шыққан семіздей.
Дабысым кетті алысқа –
Жиреншенің өзіндей
... Бір есіткен сөзімді
Тарқамады құмары –
Ғашық боп Мақпал-Сегіздей [ 10,242] -
деп, тебірене толғанады. Ақын тілі әрдайым бейнелі, өрнекті. Орынды
Жаурынды жазық тақтайдай,
Жыландай белі бүгілген.
Қырымнан қара көрінсе,
Құлағын жұптап үңілген...
Жігіттіктің екпіні –
Қаптаған қара дауылдай.
Күркіреп жауған көктемгі
Қара нөсер жауындай.
Тұтынса берік тозбайтын,
Күдері қылыш бауындай және айқын теңеулер арқылы бейнелеуге шеберлігі
Баяны бар ма дүниенің
Төгілген қолдан сынаптай.
Қиядан орға тас салдым,
Қайнаған қайрат шыдатпай.
Ұстасқан қолды қидырған,
Ай балтаның бауырына
Болаттан қиған қияттай,
Туысының кемі жоқ,
Тай-жолбарыс сияқты-ай.
Базар қолданған теңеулердің лексикалық қоры мол, салыстыратын заттар мен
Жалпы, жырлары афоризмге толы, жырау ел аузында айтылып жүрген
Мәселен, адамның ақылы мен қайраты тең түсіп, оның бәрі
Андасаң ақыл тең болмас,
Алысқан жерден жығатын,
Денеңе біткен қуатпен.
Жаратқан өзі жар болса,
Тәңірі берген жігіттің
Өтеді күні мұратпен.
Базар әсіресе, мақал-мәтелдердің мәнін ерекше бағалаған. Ақынның халық даналығын
Халықтық шешендікті меңгерген жырау әрдайым төгілте жыр толғап, өлеңнен
Қу қанжыға жүйріктен
Қаба жалды берік артық.
Жылуы жоқ тымақтан
Баса киген бөрік артық.
Жаман болса алғаның
Мақтасы қалың көрпе артық.
Қараға жауап бергеннен
Аққа берген серт артық.
Базар өлеңдерін ауызша шығарса да жазбаша әдебиетке тән қасиеттерден
Көшкен елді қуалап,
Күн-түн қатқан жиырма бес.
Қыз- келіншек келсе,
Қыңырықтап құр кетпей,
Бір тіл қатқан жиырма бес.
Сөйтсе де Базар – негізінен жыраулар дәстүрін берік ұстаған
Енді бір өлеңінде ақын ару қыз образын жасайды. Сұлудың
Азу тісі ақсиған,
Ор қояндай қақсиған.
Көзі ақықтай сүзілген,
Келісті келген кермиық...
Ақындар бойындағы ерекше шабыт пен таланттың көріністерін Базар өзіндік
Шабарына келгенде,
Қашаған қуған жүйріктей,
Оңды теріс оралған.
Озарына келгенде,
Қарадан шығып жоғалған.
Ақын өлеңдерінің бәрі дерлік 7-8 буынды жыр үлгісінде келіп,
... Байтақ ел Қарақожа мың жарым үй,
Қыстаубай талай жауға тартқызған күй.
Сарытай, Өтетілеу, Мөңке, Қылыш,
Өтіпті Күнтуардай атақты би.
Солардай жақсы барда ел азар ма,
Бірі үзік, бірі түңлік, біреуі ши.
Үлгілі шәкірт азбас деген сөз бар,
Бола ма көп күдері көрмесе и... – дейтін өлеңі
Жоғарыдан төменге,
Жүйесін тауып су ағар.
Жазғытұрым болғанда,
Жердің бетін бу алар.
Күн жадырап, көк шығып,
Жан-жануар қуанар.
Жапырақтары жайқалып,
Ырғалып желмен шайқалып,
Түрленіп гүлдер қызарар.
Бұлбұлдар сайрап бағында,
Байғыздар тасқа ұялар.
Батырлар жауға шапқанда,
Қолына байрақ ту алар!...
Базар жыраудың орындау стилінде өзіндік ерекшеліктері мол. Ол айтайын
Ақын толғауларынан антонимдік шендестірулер де көрнекті орын алған. Бұл
Әдебиет тарихындағы өзіндік орны бар ақын-жырауларды бәрінен бұрын басқалардан
Олар:
Мифологиялық ойлау,
Метафоралық ойлау.
Осы сатылардың образды ойлауға қатыстылығын әдебиет тарихы мен әдебиеттің
Бір сөзбен айтқанда, Базар Оңдасұлы – Сыр сүлейлерінің көшін
Қорытынды
«Өткен дәуірдегі теңіздей тұңғиық әдебиетіміздің бізге бұл күнде адасқан
Бірақ, талайлар ұмытылып қалды деп қанша өкінгенмен, әлде болса
Бірақ, сол «бейкүнә» ұмытылып бара жатқан ақындардың біреуі –
Расында да, Базар жырауды терең зерттеген Мағжан данамыздың сөзінің
Иә, Базар Оңдасұлы – ХІХ ғасырдың екінші жартысында ғұмыр
Базар жырау шығармашылығы, әрине, бәрінен бұрын Сыр еліне етене
Көне Сырдың көш басшысындай әруақты жырауларымыздың асқар биік бірегейі
«... Дөңге біткен терексің,
Қатарыңнан зерексің.
Шеменге емес, Базеке-ау,
Үш жүзге бірдей керексің!»
Артында жоқтаушы бар, жоғалғанын бүтіндеуші ғалым-зерттеушілері бар, мұндай өз
Ой-түйін жасай келе мынадай тұжырымдарды ұсынамыз:
Базар жырау – сыршыл лирик. Оның өлеңдері сезімге, ерлікке,
Базар – айтыскер ақын. Әсіресе, бұны Ырысты қыздың жұмбағына
Базар – дауылпаз жырау. Себебі әр толғауы жыр күмбезі
Қорыта айтқанда халқымыздың ғасырлар қойнауынан көктей өтіп бүгінге жеткен
Пайдаланылған әдебиеттер:
Алдамжар Б. Балқы Базар «Қазақ әдебиеті», 11 қазан-1991
Алдашев Ш. Халқым тыңдап мен сөйлеп
«Лениншіл жас», 27 сәуір-1990
«Ай, заман-ай, заман-ай» (жинақ)
Әуезов М. Зар заман ақындары, «Әдебиет тарихы». Алматы: «Ана
Базар жырау шығармалары (құрастырған Ш.Алдашев). Алматы:
«Жазушы», 1986 – 200 б.
Даналық мәйегі. Базар жырау, «Халық кеңесі», 26 қыркүйек-1992
Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. Алматы: «Ғылым»,
1973 – 147 б.
Елеукенов Ш, Мағжан Жұмабаев. Алматы: «Білім», 1990 – 56
Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті XV-XVIII ғғ (зерттеулер), Алматы:
Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті. Ақын-жыраулар мұрасының
Жұмабаев М. Базар жырау.(Шығармалары), Алматы: «Білім», 1996 -
Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. (Оқу құралы),
(құрастырған Т.Қоңыратбаев). Алматы: «Санат», 1994 – 312 б.
Қасқабасов С. Жаназық (зерттеулер). Астана: «Аударма», 2002 –
Қалиев С. Базар өлеңдеріндегі тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер.
Қосанов С. Базар Оңдасұлы шығармаларындағы шығыстық мотивтер.
Қосанов С. Базар жыраудың баһадүр Сыздық сұлтанға арнауы.
Сүйіншәлиев С. Базар жырау.
XIX ғасыр әдебиеті, Алматы, 1992 – 199-206 б.
Сыздықова Р. ХVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің
Сыдиықов Қ. Сарқылмас қазына. Алматы: «Ғылым», 1996 – 192
Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. Алматы: «Ғылым», 2001
Т.Тебегенов. «Базар жырларының сырлары» (Балқы Базар Оңдасұлының шығармалары туралы),
Шоқым Г. ХVІІІ – ХІХ ғасырдағы ақын-жырау поэзиясындағы гендер
XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. Базар жырау.
Алматы: «Ғылым», 1991 – 320 б.
37. XIX ғасырдағы қазақ ақындары. Базар жырау.
Алматы: «Ғылым», 1988 ж.
3
Базар жырау
Базар Жырау Оңдасұлының шығармашылығы
Жыраулардың өлең құрылымы негізінен толғау
XIX ғасыр қазақ әдебиетіндегі жыраулық дәстүрдің көрінісі
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Жыраулар поэзиясы
Қазақ жеріндегі жыр айту мектептері
Халел Досмұхамедұлының әдеби мұрасы
Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы шығыстық дәстүр
Базар Оңдасұлы