Стандарт тілдік бірлік ерекшеліктері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ тілі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ ресми-іс қағаздар стилінің тілі және дамуы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………….....3
I Тарау Қазақ ресми – іс қағаздар тілінің даму
Қазақ ресми-іс қағаздар тілінің зерттелуі.........................................5
Түркі жазба ескерткіштеріндегі ресми-іс қағаздарына тән тілдік элементтер............................................................ 9
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ресми-іс қағаздарының тілі............18
XIX-XX ғасырлардың басындағы қазақ ресми-іс қағаздарының тілі...............................................................23
II Тарау. Қазақ ресми – іс қағаздар стилінің тілі.............................
2.1 Стандарт тілдік бірлік ерекшеліктері ..........................30
2.2 Стандарт тілдік бірліктердің грамматикалық ерекшеліктері ..........33
Қорытынды...............................................................40
Пайдаланылған әдебиеттер.....................................41
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әдеби тілдің дамуы қоғамдық құрылыстың, оның
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің артуы функционалдық стильдердің
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысында қазақ ресми-іс
- іс қағаздар тілінің тарихын қоғам тарихымен байланыста қарау;
- ресми- іс қағаздар тілінің зерттелуін жүйелеу;
- қазақ іс қағаздар тілінің арнасын анықтау;
- ресми- іс қағаздар стилінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- әр кезең іс қағаздарына тән өзіндік қолтаңбаларды анықтау;
- іс қағаздар тіліндегі стандарт тілдік бірліктердің сипатын ашу.
Зерттеудің дереккөздері: Қазақ ресми-іс қағаздары стилінің тілін айқындауда тақырып
Зерттеу әдістері: Салыстырмалы, сипаттау, стилистикалық, контекстік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысы нәтижелері Қазіргі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Түркі жазба ескерткіштеріндегі қазақ ресми-іс қағаз
- Кейбір лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері қазақ тіліне жақын, түсінікті
- стильдердің әрқайсысының пайда болу, қалыптасу, қоғамға қызмет ету
- ресми-іс қағаздар тілінің кейбір мәселелері ғалымдар назарынан тыс
I тарау. Қазақ ресми-іс қағаздары тілінің даму тарихы
Қандай құбылыстың болмасын өткенін, тарихи даму жолын білмей
1.1. Қазақ ресми іс қағаздары тілінің зерттелуі
Қазақ тіл білімінде ресми-іс қағаздар тілін зерттеуге арналған арнайы
Ә.Құрысжанов, М.Томанов [2] еңбегі, Ғ.Айдаровтың [3], М.Томановтың [22]
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін де
Ресми-іс қағаздар тілінің зерттелуіне қатысты құнды ғылыми еңбектердің бірі
Т.Р. Қордабаевтың "Тарихи синтаксис мәселелері" атты еңбегі XV-XIX ғасырлар
Қазақ ресми-іс қағаздар тіліне қатысты алғашқы зерттеу жұмысы
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты іс қағаздарын қазақша
Ресми-іс қағаздар тілінің зерттелуіне жасалған шолу соңғы жылдарға дейін
1.2. Түркі жазба ескерткіштеріндегі ресми- іс қағаздарына тән тілдік
Өз алдына жеке бір халық болып қалыптасқанға дейін қазақ
Академик Ә. Қайдар " Қазақ тілінің өзекті мәселелері "
Ал VII ғасырдағы Күлтегін ескерткішіндегі мына жолдарға көз жүгіртейік:
Күлтегін ескерткішіндегі жазу үлгісінің мазмұны, мақсаты, құрылымы және стилі
Соңында туған-туыстарына, ғалым болса сол ғылым саласына қарата немесе
VI-VIII ғасырлардағы көне түркі жазба ескерткіштер тілінде қазіргі қазақ
Құжаттағы кейбір сөз қолданыстарына тоқтала кетейік. Танұқ-куә мағынасында қолданылған,
Төмендегі мәтін тышқан жылы алтыншы айдың жиырма бірінде Куус
Күскү ( тышқан) иыл бір игірмінч ай алты йаңықа
Бу йір садығы (бағасы) отуз тас бөз-ні бітіг қылмыс
...Мен, Чатыр бу бітекі... Енч Қара інче (дәл) айыдып
Бу нысан (мөр) мен- тануқ (куә) Буйан Қараның ол.
Бу йір садығы, яғни бұл жер бағасы, одузтан бөзні-
Құжат қазіргі кезде жиі жасалатын сату және сатып алу
Көне түркі ескерткіштеріндегі құжат мәтінінің бір тармағы мен қазір
Бу йір садығы отыз тас бөз-ні бітіг қылмыс күн
Қазіргі келісімшарт үлгісінде: Аталған жер учаскесі Сатып алушы Сатушыға
Қазіргі іс қағаздарына тән негізгі реквизиттер дата, қол, мөр,
Орта түркі жазба әдеби тілі бұрынғы қарлұқ, оғыз, қыпшақ
XIV ғасырда жазылған хан жарлықтарынан бізге жеткені он шақты
Құжаттың үшеуі де жарлық деп аталғанымен олардың мазмұн мақсаты
Ал екінші құжат- Темір Құтлұғтың жарлығы. Жарлық ата-бабасынан бері
XIV ғасыр іс қағаздарының тілдік сипаты мен лексикалық ерекшелігіне
Жарлықтардың құрылымы мен мазмұнына талдау жасай отырып, XIV ғасырда
1.3. XV-XVIII ғасырларлағы қазақ ресми –іс қағаздар тілі
Қазіргі іс қағаздары құрылымының негізгі бөліктері XV-XVII ғасырда-ақ қалыптасқан.
Яғни қазіргі іс қағаздары құрылымының негізгі бөліктері XV-XVII ғасырларда
Қазақ іс қағаздар тілі негізгі көздерінің бірі – XVIII
Бұл кезеңдегі ресми іс қағаздарына қазақ хандарының, сұлтандарының, батырларының,
Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тұру тілегі туралы
Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу
Орынбор комиссиясының бас командирі И. И. Неплюевтің Әбілқайыр ханмен
Нұралы ханның Е. Пугачевқа хаты. 1773 жыл, 18 желтоқсан.
Кіші орда старшындарының барон О. А. Игельстромға хабары. 1786
Орынбор шекара істері экспедициясының Сырым батырды байұлы ұрпағының Бас
Сырым батырдың Императрица II Екатеринаға хабары. 1790 жыл,
Сырым батыр мен қазақ старшындарының Симбирск және Уфа наместнигінің
Жетісудың бас старшинасы Тіленшінің Шерғазы сұлтандарға жазған ағләм
Қазақ сұлтандары мен старшиналарының Екатерина II-ге жазған ғарыз намасы
Құжаттардан төмендегідей іс қағаздары атауларының қолданылғандығын көруге болады. Жоғары
Р.Сыздықова аталған кезеңдегі әдеби тілінің лексикалық құрамына талдау жасай
Халық, ел, көпшілік мағынасын білдіру үшін жамағат, йұрт, халық,
Құжаттарда қала сөзімен қатар шаһар сөзі де қолданылады. Қала
XVIII ғасырда қазақ даласына әкімшілік орындарына белгілі бір
XVIII ғасырдағы ресми іс қағаздар тіліне талдау жасай отырып
XVIII ғасырдағы ресми-іс қағаздар тілінде тек зат, құбылыс атаулары
Қазақша е, бол етістіктері ер, ол түрінде берілген. Мысалы,
Бұл кезеңде жазылған құжаттар тілінде де, стилінде де бірізділік
1.4. XIX ғасырдың басындағы қазақ ресми-іс қағаздар тілі
XIX ғасырдың бірінші жартысы патша үкіметінің Қазақстан жерін отарлау
Ел басқару жүйесімен әлеуметтік құрылысты білдіретін хан, ханзада, ханым,
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресми–іс қағаздар тіліндегі, лексикалық, грамматикалық,
Бұл дәуірде патшалық Россияның әкімшілік орындарының ресми құжаттары қазақшаға
Бұл кезеңде жазылған іс қағаздарын мазмұн-мақсатына қарай бірнеше топқа
Осы құжаттардың орфографиялық ерекшеліктеріне тоқталып өтсек, қосымшалардың қазақ тіліне
Ал орыс графикасымен берілген құжаттарда мұндай орфографиялық ерекшелік жоқ.
Ал морфологиялық ерекшеліктерін қарастырсақ, құжаттар тілінде өткен шақ есімшенің
Лексикалық ерекшеліктері төмендегідей. Бұл кезеңдегі қазақ әдеби тілінің сөздік
Іс қағаздарында қолданылған кейбір сөздердің қызметі мен мағынасына талдау
Осы тұста қазақ қоғамының әлеуметтік құрылысын бейнелейтін көптеген жаңа
Қазақ жеріне империялық соттың келуімен байланысты закон, сот, статья,
Бұл кезеңдердегі ресми-іс қағаздар тілінің алдыңғы кезеңдерге қарағанда әлдеқайда
Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік- ресми-іс қағаздар стиліне
Қазіргі қазақ тілінің фонетикалық құрылымының, лексика, морфология және синтаксис
ғақыл-ақыл
ғақылдасу-ақылдасу
ғаскер-аскер
Тіл нормаларының бірте-бірте екшеленіп, келе-келе әбден тұрақталу барысында сөз
Бұл кезең тілінде байқалатын тағы бір фонетикалық құбылыс- дауыссыз
1920-30 жылдардағы ресми іс қағаздар тілінің фонетикалық құрылымының, грамматика
Қазіргі ресми-іс қағаздар тілінде жиі кездесетін ұйымдасу етістігі 1920-30
Қазіргі қазақ тіліндегі жиі қолданылатын тапсырма сөзі ол кезінде
Міне қазақ ресми –іс қағаздар тілінің қалыптасу тарихын кезең-кезеңдерге
II тарау. Қазақ ресми -іс қағаздар стилінің тілі
Тілдік қатынастың қай түрі болмасын мәтін арқылы жүзеге асады.
Кез келген мәтінді стилистикалық талдаудың методологиялық негізі- мазмұн мен
2.1. Стандарт тілдік бірлік ерекшеліктері
Жалпы адамзат өмірі дара, ерекше қайталанбас құбылыстар мен қатар
Қайталанып, жиі қолданылатын, оңай айтылытын, дайын тілдік бірліктер түрлі
Тілдегі стандарт бірліктердің пайда болуы стереотип ұғымымен тығыз байланыста
Функционалдық стилдерді саралап көрсетуші ғалымдардың көпшілігі ресми –іс қағаздар
Яғни, ресми-іс қағаздар стилінің негізгі белгісінің бірі- оның стандарттылығы.
Түрлі әдебиеттерде штамп, клише, стандарт сөздер деп түрліше беріліп
Стандарт тілдік бірліктерді ақпараттық, қажеттілік сипаты бар коммуникативтік мақсатқа
Кез келген стандарт тілдік бірлік іс қағаздар тілінде бір
Іс қағаздар тіліндегі стандарт тілдік бірліктердің сипатын, табиғатын ерекшеліктерін
2.2 Стандарт тілдік бірліктердің грамматикалық ерекшелігі
Іс қағаздар тілінде жиі қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді формасына
Сөз –тілдегі ең кішкене мағыналық бөлшек. Іс қағаздар тіліндегі
Іс қағаздарының бірқатары мәтіннің белгілі бөлігі алдын ала дайындалып
Бекітілсін, орындалсын, шешілсін, рұқсат етілсін, босатылсын, тағайындалсын, тексерілсін т.б.
Іс қағаздар тіліндегі стандарт сөз тіркестері іс қағаздарының мәндерін
Сөз тіркесінің құрылымдық типологиясын жасауда зат есім мен етістіктің
Іс қағаздарында қолданатын басыңқы сыңары етістік бағыныңқы сыңары барыс
Жатыс септігі табиғатында мекенді орынды, мезгілді көрсетіндіктен көбінесе заттың
Көмектес жалғаулы сөз тіркестері құралдық, бірлестік кейінен осы мағыналардың
Ілік септігі арқылы байланысқан сөз тіркестері: әкесінің аты, куәлік
Іс қағаздар тіліне тән негізгі ерекшелік- құжат мәтінінде қолданылатын
Айтылған мәселеге байланысты шара қолданып, нәтижесін хабарлауыңызды сұраймын.
Қажетті мәліметтерді жіберуіңізді сұраймын.
Мен үшін қол қоюға өкілетті етемін.
Осы сенімхат бойынша өкілеттілік басқа адамға берілмейді.
Сенімхатқа менің көзімше қол қойылды.
Сенімхат берілген күннен бастап бір жылға дейін жарамдаы.
Мекеме заңды тұлға болып табылады.
Үкімет қаулыларын басшылыққа алады т.б.
Стандарт мәтіндер ресми-іс қағаздар тілінің стандартталуының нәтижесі болып табылады.
Бүгінгі ғылым мен техникадағы жетістік іс қағазының барлық түрлерін
Қорытынды
Қоғам дамуының ықпалына, мемлекеттегі қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге, тіл саясатына байланысты
Ресми-іс қағаздар стилінің негізгі белгісінің бірі – оның стандарттылығы.
Әйтсе де қазақ тілінің қоғамдық қызметінің артуы функционалдық стильдердің
Пайдаланылған әдебиеттер:
Айдаров Ғ., Құрысжанова Ә., Томанов М. Көне түркі жазба
Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А.,1986.
Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. А.,1995.
Әбілқаев А., Өмірәлиев Қ. Қазақ тілі тарихи грамматикасының практикумы.
Әбілқасымов Б. XIX екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. А.,1982.
Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің
Ерғазиева Н. Қазақ тіліндегі ресми-іс қағаздар стилінің қалыптасуы және
Ибатов А. XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. А.,1990.
Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ тілінің ескерткіші // Қазақ
Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дала хикар сөзінің
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1998.
Қордабаев Т.Р. Тарихи синтаксис мәселелері. А., 1964.
Материалы по истории Казахской ССР (1785-1825). М.,Л.,1940 т.ч.
Өмірәлиев Қ. VIII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. А.,1985.
Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. А.,1975.
Печать и революция. М.,1926.
Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. А.,1993.
Сыздық Р. Сөз құдіреті. А.,1997.
Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптасуы. Астана,2006
Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. А.,1980.
Сыздықова Р. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің тарихы. А.,1984.
Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. А.,2002.
23. Дүйсембекова Л. Қазақ ресми-іс қағаздары. А., 2005.
24. Салагаев В., Шалабай Б. Іс қағаздарын жүргізу. А.,
Адманың баспасөз жариялым атауынан алатын әсері
Қазақ ресми-іс қағаздар стилінің тілі және дамуы
Баспасөз жарияланым аттарының тілдік – стильдік ерекшеліктері
Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері және үш тілге аударылуы
Ғылым тілі
Шет тілінің қарым - қатынас құралы ретінде сөйлеу дағдыларын оқыту әрі дамыту процесі
Жүз көлеміндегі сандарды оқыту әдістемесі
Заң мәтіндерінің қазақ тіл білімі тұрғысынан зерттелуін қарастыру
Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
Ауызша мәтін артикуляциясы