Кластердің жалпы құрылымы
Кіріспе
Бәсекелестік – нарықтық экономиканың тиімді қызмет етуі үшін қажетті
Қазіргі кезде кластерлерлер елдердің, сол сияқты жекелеген аймақтардың экономикасын
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ниетімен жасалған Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін бағалау
Қазіргі уақытта туризм әлемдік шаруашылықтағы неғұрлым қарқынды дамып келе
Кластерлік теорияның негізін қалаушы Майкл Портер зерттеулері, сонымен қатар
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты туризм индустриясын дамытудағы кластелердің қалыптасу
Көзделген мақcаттарға сәйкес дипломдық жұмыста келесідей міндеттер қойылған:
кластерлердің түсінігін, құрылымын, даму ерекшеліктерін қарастырып және экономиканы дамытуда
кластерлік жүйенің еліміздегі бағдарламасы мен оның ішіндегі туризм пилоттық
мәліметтерге сүйене отырып Қазақстандағы туризм саласының даму жағдайын зерттеу
Алматы қаласындағы туристік кластер дамуының жүзеге асуының алғышарты ретіндегі
Алматы қаласындағы туризм кластерін дамытуда оның қатысушылары алдында тұрған
Қазақстандағы туристік кластер мен жалпы туризм саласының дамуына кедергі
туризм кластерінің ел экономикасындағы даму персективаларын бағалау.
Зерттеудің пәні – туризм кластерін белсенді дамыту мен еліміздің
Зерттеудің нысаны – Қазақстанның туризм саласының көрсеткіштері, туризм кластерінің
Дипломдық жұмысты жазу барысында кластерлер мен бәсекелестік теориясы жайында
Жұмыста зерттеулердің логикалық, экономикалық-статистикалық, монографиялық және есептік, сондай-ақ жүйелі
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 9 бөлімшеден, қорытындыдан құралған,
1 Экономиканы кластерлік жүйемен дамытудың
теория- әдістемелік негіздері
1.1 Кластер түсінігі мен құрылымы және экономиканы дамытуда кластерлер
Ағылшын тілінде «claster» сөзінің көптеген мағынасы бар, бірақ олардың
«Кластер» түсінігі экономикада жаңа болып саналады. Кластерлік даму жайлы
Кластерлер қызмет тиімділігін, еңбек өнімділігін арттыру, инновацияларды ынталандыру мен
Кластерге тән негізгі ерекшеліктер:
жаңа кластерлік технологиялар негізінде фирмалар, ғылыми мекемелер, жергілікті және
ортақ мақсаттар мен мүдделер;
бәсекелестіктегі күресте жаңа мүмкіндіктерді бере алатын өндіріс, өнімді өткізу,
ақпараттың толықтығы мен ашықтығы, қол жеткізе алушылығы, кластердің барлық
ортақ мақсаттарға жетуде кластердегі барлық субъектілердің кооперациясы мен ынтымақтастығы;
нарық қажеттіліктеріне, тұтынушылардың өсіп келе жатқан сұранысын қанағаттандыруға бағыт
кластерге тиесілі шағын, орта кәсіпорындарды қолдау мен дамыту [1].
Кластердің өмірлік циклі бірнеше сатыдан өтеді. Бірінші сатысы –
Кластерге өмір сүру, өмір сүруге қабілетті болу, тоқырау мен
Жіктелу бәсекелестік пен инновацияны күшейте алса да, ол тоқырау
Кластердің жалпы құрылымы күрделі болып келеді (сурет 1) [4].
Кластердің жалпы құрылымы
Сурет 1
Кластердің қызмет етуінің негізінде Портердің ромбі жатыр, басқаша оны
Байланысқан және қосалқы салалар құрамдас бөлшектер мен технологиялық жабдықтар
«Даймонд» моделі»
Сурет 2
Ромб ортасындағы өзара әрекеттесулердің «кресті» (сурет 2) жергілікті әкімшілік
Кластерлерде бәсекелестік пен кооперцияның күрделі комбинациясы қалыптасады. Олар әртүрлі
Қазіргі кезде әлем жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқанда біздің
Дамушы елдердің үкіметтері экономиканы кластеризациялау феноменіне 1990-жылдардан бастап ерекше
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты
Салалардың толып жатқан кластерлерінің болуы – ішкі бәсекелестер тобы
Кластерлер кәсіпорындар мен салалардың өнімділігін мыналардың нәтижесінде жоғарлатады: технологиялар,
Кластерге ортақ технологиялық тізбекте байланысқан, яғни бір соңғы өнімді
Кластердің өндірістік құрылымын талдау оның басқа фирмааралық байланыстарды ұйымдастыру
Кластердің айрықша ерекшелігі болып оның бірқатар оң әсерлер
Екінші оң әсер қамту әсері болып табылады. Жалпы жағдайда
Кластердің үшінші оң әсері болып өнімді жалпы стандарттау жағдайында
Өз кезегінде экономиканы кластерлік құрылымдау мемлекеттің жалпы экономикалық саясатына
Кластерлердің жалпы экономикалық саясатқа әсері
Сурет 3
Кластерлік бағдарламаның маңыздылығы оның қоғамың іскерлік өмірінің барлық аспектілерін
«Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға Индустриалдық - Инновациялық даму стратегиясының»
2004 жылдың шілде айында «Қазақстан экономикасын өндіруші емес салаларда
Жоба шартты түрде 3 кезеңге бөлінді: әлеуетті кластерлерді анықтау,
Бағдарламаның екінші кезеңі барысында 23 салалық кластер мен нарық
Осы талдау Қазақстандағы ғана емес, сонымен бүкіл әлемдегі кластерлердің
Бәсекеге қабілетті салалар бірнеше критерий бойынша іріктелді. Бірінші критерий
Осы кластерлерге шығындар бойынша талдау жасалды, анығырақ айтар
Қазіргі кезде жоба үшінші кезеңде, оның басында 7 пилоттық
туристік сала;
құрылыс материалдарын өндіруші сала;
тоқыма өнеркәсібі;
тамақ өнеркәсібі;
көліктік- логистикалық қызметтер;
металлургия өндірісі
мұнай-газ машина құрылысы.
Осы кезеңде әр кластер үшін оның қызметі барысында қақтығысатын
Бұдан басқа кездесулер барысында индустрияның жалпылама дамуына бағытталған жалпы
Нормативтік актілерді әзірлеу бойынша бірқатар жұмыстар атқарылды, олардың қабылдануы
Жеті кластердің әрқайсысы үшін бірқатар кездесулер ұйымдастырылды. Олардың кейбіреулері
Оңтүстік Қазақстандағы мақта кластерінің де аймақтық және халықаралық нарықтарда
Тағы бір перспективті сала Қазақстанның транспорттық әлеуетін дамыту болып
Осылайша, экономиканы кластеризациялау бойынша басталған экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
1.2 Туризм кластерінің даму ерекшеліктері
Дәстүрлі түрде кластерлік теориялар мен тұжырымдамалар негізінен өндіріс саласына
Қазіргі уақытта туризм әлемдік шаруашылықтағы неғұрлым қарқынды дамып келе
ДТҰ және туризм мен саяхаттардың дүниежүзілік кеңесінің бағалаулары бойынша
Туризмге кластерлік тұрғыдан қарау тек қана қызмет көрсету секторының
Туризм кластерлерінің шекаралары өте шашыраңқы, сондықтан оның аумағын анықтап
Туризм дамуына тікелей не жанама түрде экономиканың 30-дан аса
Туристің өзінің өндіріс процесіне қатысып, соңғы өнімнің құрамдас бөлігінің
Туризм секторының моделі
Сурет 4
Басқаша айтқанда, жақсы қызмет ететін кластерге қатысушылардың жүйесі
Туризм кластерін құруда ең басты мәселе оның орналасу орнын
Нарықтың жаһандану шарттары неғұрлым күшті бәсекелестікті тудырады. Үнемі жаңа
Көптеген туризм кластерлерінің басқа өндірістер мен қолдаушы кластерлермен тығыз
Енді туризм кластерін Майкл Портердің ромбы бойынша қарастырайық. Өндіріс
Сұраныс факторларының шарттары бойынша, ішкі және шетел туристері де
Білімді және талапшыл туристер мен тұтынушылар жаңа бағыттар мен
Туризм саласындағы бәсекелестік пен қарсыластық екі деңгейде бола алады
Байланысқан және қосалқы салалар бойынша бәсекеге қабілетті туризмнің аумағы
Туризм коммерциялық кәсіпорындарды бақылауда ерекше болып табылмайды. Үкімет инвестициялайды,
Туризм кластері модельдері мен көрсеткіштері әдетте ортақ ұқсастықтарға ие.
Туризм кластеріне әсер ететін факторлар жалпы туризмге әсер етуші
Туризм кластеріне әсер етуші факторлар
Сурет 5
Елімізде болған үлкен өзгерістер туризм нарығына айтарлықтай ықпал етті.
Туризм − аймақтық және ұлттық дамуда маңызды құрал, табыс
Туризмдегі байланысқан операторлар мен өндірісті қамтитын географиялық түрде шектелген
1.3 Туризм саласында кластерлік жүйені дамытудың шетелдік тәжірибесі
Кластерлік инициативалар өтпелі экономикасы бар елдерде ерекше мағынаға ие
Ірі кластерлерді дамытудың шетелдік тәжірибесі біршама және оң болып
Ал туризм саласының белсенді дамуы Италияда (Рим, Венеция), Түркияда
Осы әлемдік туристік орталықтарда туризм инфрақұрылымының негізін қазіргі заманғы
Оңтүстік Африка елінің туризм саласын кластерлік үлгімен қалай дамытқанын,
Бай әрі көпқырлы тарихы бар Оңтүстік Африка туристер үшін
1994 жылдан кейінгі бірнеше жыл бойы туризм өсуі зор
Кластерлік бастама түрлі сектордағы туризмге қызығушылығы бар субъектілердің тартылуы
Кластерлік үрдістің жақсы жоспарланған ұйымдастырушылық құрылымы болды және бизнес,
1999 жылы кластерлік жобаларды ұлттық және тақырыптық деңгейлерде енгізгесін
Оңтүстік Африканың кластерлік бастамасы
Сурет 6
Жергілікті кластерлік бастаманың негізгі төрт мақсаты анықталды:
ең жақсы халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, жергілікті туризмнің
төрт түрлі жердегі туризм дамуындағы айырмашылықты сезу;
әртүрлі деңгейлер – ұлттық, тақырыптық, жергілікті, арасындағы байланысты дамыту;
осындай кластерлік әдіске қызығушылығы бар басқа да бірлестіктерді құру.
Барлық деңгейдегі атқарылған жұмыстар жақсы нәтижелерді көрсетті. Алайда, тәжірибе
Ал енді жүзеге асырылған жергілікті төрт кластердің бірі −
Үрдіс бастауын алғанда туризм өзінің алғашқы фазасында ғана болды
Кластерлік үрдіс басталмас бұрын туристік ұйымдар арасындағы байланыстар шектеулі
Хайелитшадағы алғашқы қызмет 1999 жылы ұйымдастырылған семинарды өткізу болды.
Осы кезде кластерлік үрдіс жақсы қолдау тапты, бірақ әлі
Барлық елдердегі кластерлер негізінен табиғи түрде өздігінен қалыптасты. Кластерге
12 ай ішінде Оңтүстік Африкадағы туризм сферасында кластерлік үрдіс
Оңтүстік Африкадағы кластерлік даму барысында анықталған тәжірибелік маңызы бар
Белсенді қолдауды қамтамасыз ету.
Қолдау мен жеңілдіктерді Кластерлік Басшылық Тобы әсіресе алғашқы кезде
Күшті қоғамдық қатысу.
Белсенділікті тудыратын қоғамдағы шешуші адамдардың энергиясын және формалді емес
Қатысушылар шеңберін кеңейту.
Кластерлік үрдіс бірнеше элиталы қатысушылардың ғана бірігуімен шектелмеуі керек,
Сонымен қатар туризм кластерін дамытудың жақсы мысалы Хорватиядағы туризм
Хорватиядағы туризм кластерін дамытудың стратегиясы − әртараптандыру стратегиясы. Әртараптандыру
Тұрақты стратегия жолымен қол жеткізуге болатын жоғары қосымша құн
Стратегияны жүзеге асыруда келесідей мақсаттар анықталды:
Ресурстардың интеграцияланған менеджментін жүзеге асыру;
Барлық мүдделі жақтардың, әсіресе жергілікті бірлестіктер, қатысу кепілдігі мен
Тұтынушы, бизнес-бірлестіктер мен қоғам арасындағы өзара қатынастарды күшейте отырып,
Жеке және мемлекеттік секторлар арасындағы іс-әрекеттерді келісе отырып жүргізу;
Өңірлер арасыдағы кооперация мен бәсекелестіктің баланста болуына қол жеткізу.
Стратегия мақсаттары негізгі үш Ұлттық бастамаға ауыстырылды:
а) тұтынушылар сұранысына негізделген өзгертулер арқылы Хорватияның бірегейлігі принципіне
ә) мүмкіндіктерді кеңейтуді бақылау мен туристік өнім сапасын
б) туризмді дамыту үшін
Кластерлерді қалыптастырудың шетелдік тәжірибесін талдай отырып, Қазақстан үшін кластер
әлеуетті қатысушыларды үгіттеу мен ынталандыру (Қазақстанда бұл 2005 жылы
ортақ стратегияны әзірлеу (кластерлік кездесулер барысында жеті басымдықты бағытты
пилоттық жобаны әзірлеу (2005 жылдың 25 маусымында Қазақстан Республикасы
стратегиялық жобаны ізірлеу (елімізде осы саты Аматы қаласы мен
бәсекеге қабілетті салалық нарықты қалыптастырудың қорытындысы болып табылатын өзін-өзі
Соңғы 10 жылда 20 елде жүзеге асырылған 500-ден аса
2 Қазақстандағы туристік кластердің дамуы мен туризм саласының қазіргі
2.1 Туризмнің Қазақстан экономикасындағы даму тенденциясы және осы саланы
2004 жылдың шілде айында Қазақстанда бәсекеге қабілеттілік пен кластерлік
Қазақстандағы осы саланың жағдайына талдау жасамас бұрын оның әлемдік
Туризм жөнінен халықаралық кеңес болжамдары бойынша осы саланың 2005
Бұл сала басқа тауарлар мен қызметтерге қарағанда біршама өзгеше
Ал енді еліміздегі туризм жағдайына келер болсақ, статистикалық мәліметтерге
Сурет 7
Қазіргі кезде қызмет көрсетілген адамдар санына қарай келу туризмі
Жыл сайын туризм саласында қызмет атқаратын субъектілердің табыстары өсіп
Сурет 8
Қазіргі кезде елімізде шамамен әлемнің 80 елімен қызметтес 820
2006 жылы турагенттік іспен шұғылдануға 750 турфирма лицензия алды.
ҚР Статистика Агенттігінің мәліметтеріне сүйенер болсақ, туристік фирмалардың қызмет
2006 жылы Қазақстан Республикасының 903 туристік фирмасы және
Туризм түрлері бойынша туристік фирмалар қызмет
көрсеткен келушілер саны
Сурет 9
Туризмнің негізі болып туристік саланың ифрақұрылымын дамыту болып табылады.
Сурет 10
Соңғы жылдары орналастыру объектілерінің қызмет көрсететін адамдар саны өсу
Қазіргі уақытта ҚР Туризм және спорт министрлігінің жылдық есебіне
Туристік қызметке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына шекараның
Жұмыс істеп тұрған туристік фирмалар мен қонақ үй шаруашылығы
Қазақстандық шығу туризмі сегментіндегі негізгі үлесті демалу мақсаты, оның
Соңғы кездегі Қазақстанға келетін туристердің географиясы біршама кеңейген. Қазақстан
Қазақстанның туристік қызмет көрсетулер нарығында 3,2 мыңға жуық адам,
Сурет 11
Сурет 12
Туризмді дамыту көлік инфрақұрылымын дамытумен тікелей байланысты. Елімізге туристер
Елде әр түрлі туристік қызмет көрсетулерде қазақстандық және шетелдік
Қазақстанның туризмге ерекше көңіл бөліп, оны дамытудың алғышарттары бар.
2.2 Туризм пилоттық кластері жобасын іске асыру
Елбасының Қазақстан халқына арнаған «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
Туристік саланы дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы әзірленіп,
Туристік кластерді дамыту дегеніміз ( бұл туристік индустрияны өркендетіп,
Туристік кластер жасаудың маңыздылығын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Үкіметі
2005 жылдың қазан айында Қазақстанның туристік әлеуетін анықтау жұмыстары
Бірінші кезеңде эксперттер Алматы қаласы мен Алматы облысы,
Туризм кластерін құрудағы алғашқы шаралар болып заңнаманы жетілдіру, инвестицияларды
Пилоттық кластерлер жобасы қатарында қонақ-үйлер, жол, мәдени орталықтар, демалыс
Қазақстандағы туристік кластердің жалпы сипаттамасына келер болсақ оны кластер
Туристік кластердің өзегі ( қызметтерді көрсетушілер, өзгеше айтқанда, Қазақстанға
Тарту орындары туристік кластер картасының өте маңызды жағы болып
Туристік кластер картасы
Сурет 13
Туризмнің түрлерін түсінбеудің салдарынан өз клиентін, өзгеше айтқанда, турист-елді
аталмыш сектордың туристік агенттіктермен өзара байланысы жеткіліксіз дамыған.
Туристік кластерді дамытуған арналған қажетті құрамдастардың бірі білім беру
Білім беру мекемелері туристік кластерге мамандар ұсынумен шұғылданады. Институттардың
Туроператорлардың, сондай-ақ қонақ-үйлер мен мейрамханалар қауымдастықтары аталмыш саланың белгілі
Қазақстан Республикасының Туризм және спорт министрлігі мен Индустрия және
Сондай-ақ туристік саланың қызметіне ықпалын тигізетін жанама мемлекеттік органдар
Қазақстанда туристерді қызықтыратын объектілер саны жеткілікті. Компаниялар туризмнің төмендегідей
IPK компаниясының алдын-ала зерттеулері бойынша шетел туристеріне Қазақстанның ландшафттары
Кластерлік дамуға сәйкес Щучье-Бурабай курорттық аймағында біраз жұмыстар атқарылып
Қазақстан экономикасының орнықты дамуы, елдің индустриялық-инновациялық дамуы жөніндегі іс-шаралар
Туризм саласын кластерлік дамыту Жобасын жүзеге асыру Үкімет өкілдері,
2.3 Туризм саласы мен туристік кластер дамуының ағымдық жағдайын
“Экономиканың басым секторларында пилоттық кластерлерді жасау мен дамыту жөніндегі
Қазіргі уақытта Алматы қаласындағы туристік қызметтер нарығы қарқынды дамып
Бәсекелестік артықшылықтар
Сурет 14
Алматы қаласында демалыс пен туризм түрлерінің нарығында ұсыныстың өсу
Туризмнің барлық түрлері бойынша қаланың турагенттіктері қызмет көрсеткен туристер
Қаланың туристік қызметтің негізгі субъектілерінің көп бөлігін, 2005 жылғы
Сурет 15
Диаграммадан көрініп тұрғандай, турфирмалар кластер ядросының 91%-ын құрайды
Туристік қызметтер нарығының тағы бір маңызды құраушысы орналастыру орындары
Туристік ағымдардың дамуында орналастыру орындары маңызды рөл атқарады, атап
Туристік өнімдердің негізгі түрлері туристік ағымдардың үш түрі бойыша
Сурет 16
Шығу туризмінің технологиялық тізбегі қарапайым: клиент ( турагент (
Қала экономикалық түрде турфирмалардың ғана емес, сонымен қатар жалпы
Келу туризміндегі технологиялық тізбек мынандай құрамдастардан тұрады, шетелде: клиент
Даму қарқыны жағынан ішкі туризм неғұрлым тұрақты, себебі ол
Алматы қаласындағы ішкі және келу туризмдері туристердің келу мақсаттары
Алматы қаласындағы туристік кластердің қазіргі уақыттағы құрылымы қонақжайлық пен
Алматы қаласындағы туризм кластерінің құрылымы
Сурет 17
Ал енді осы кластер қатысушыларының қазіргі жағдайына талдау жүргізейік.
Қала аймағындағы қонақ-үй кешені қызмет көрсету деңгейі мен сыйымдылығы
Кесте 1 Алматы қаласының қонақ-үйлері мен басқа да орналастыру
Жыл Барлық нөмірлердің саны, бірлік Бір уақыттағы сыйымдылығы, тәулік-
Толтырылуы, %
2004 2945 6180 621959 27,6
2005 3044 6250 906107 39,7
Сыйымдылығы 20-50 адам болатын үлкен емес мейманханалар құрылысымен бірге
Қауіпсіздікті қамтамасыз етуді Алматы қаласының құқықтық тәртіп органдары
Қызмет көрсету мен туризм сфералары үшін кадрларды даярлау әртүрлі
Алматы қаласындағы тамақтандыру кәсіпорындарының барлығы дерлік жеке меншік
Кесте 2 Алматы қаласындағы тамақтандыру кәсіпорындары
Жыл Мейрамханалар Кафе- барлар Асханалар мен басқалар
бірлік отыратын орын саны бірлік отыратын орын саны бірлік
2004 135 12312 622 13956 162 10807
2005 127 12083 594 13531 140 9594
Кестеден көрініп тұрғандай, 2005жылы тамақтандыру кәсіпорындарының жалпы саны азайған,
Алматы қаласындағы мәдени- сауықтыру объектілері түрлі профильді кәсіпорындармен, театрлар
2005 жылы қалада барлығы 113 парк болған, олардың
Бос уақытты өткізу объектілеріне жұмыстан тыс уақыт пен демалыс
Кесте 3 2004-2005жылдардағы бос уақытты өткізу объектілері
Жыл Барлығы Қатысушылар саны, мың адам
2004 176 3031,2
2005 206 3980,8
Алматы қаласындағы мұражай қоры Қазақстандағы ең үлкені болып табылады
Кесте 4 Мұражайлар саны мен Алматы қаласының негізгі
Жыл Кәсіпорындар саны Барлығы экспонаттар Олардың ішінде жыл бойы
2004 11 341809 64115
2005 16 397477 55137
Іскерлік тіризмді дамыту мақсатында Алматы қаласында конгресс орталығын салу
Мәдени демалысқа деген сұраныстың өсуіне байланысты қалада түрлі профильді
Кесте 5 Алматы қаласындағы концерттік ұйымдар
Жыл Кәсіпорындар саны Барлығы Филармониялық Эстрадалық
2004 14 762 489 273
2005 19 912 513 399
Алматы қаласын республиканың және орта-азиялық өңірдің мәдени орталығы ретінде
Туризм мен демалыстың табиғи ресурстары қолайлы климаттық жағдайды және
Тарихи объектілер ескерткіштердің, құнды архитектуралық ғимараттар мен тарихи оқиғалармен
Түрлі әдебиеттер бойынша жүргізілген маркетингтік зерттеулер нәтижесінде Алматы қаласында
Күшті жақтары:
Орталық Азия аймағының елдері үшін «қақпа» қызметін атқаратын ірі
Таулы ландшафт, ол альпинизм, тау-шаңғылық, сноубординг, шаңғы тебу сияқты
Шағын аймақта ландшафттардың кең спектрінің орналасуы, экологиялық туризм негізінің
Жібек жолы бағдарындағы тарихи, археологиялық, қажылық және танымдық объектілер
Алматы қаласы мен облысында тұратын халықтардың мәдениетте, тұрмыста, ұлттық
Көшпенді өмірдің дәстүрлі стилі – номадтар мәдениеті (киіз үйлер,
Саяси тұрақтылық.
Бүркіт пен сұңқар сияқты құстармен бірегей аңшылықты ұйымдастырып, оған
Демалыс пен туризмді іскер туристердің негізгі кәсіби қызметімен бірге
Халықаралық спорттық-көріністік туризмнің ірі өңірлік орталығы болуының перспективасы.
Қазақстанның басқа аймақтары мен қалаларымен салыстырғанда туризм түрлерінің, демалыс
Алматы қаласының туристік сферасының қазіргі жағдайының осал жақтары әлемнің
Туристік қызметтердің әлемдік нарығында қаланың белгісіз болуы және кең,
Қызмет көрсетудің төмен деңгейі бола тұра бағалардың жоғары болуы
Қаланың өзінде туризм үшін елеулі және танымал қызықты объектілердің
Қызмет көрсетуші персоналдың кәсіби осал дайындығы мен барлық деңгейлерде
Осы елдерде туристік қызметтерді қлыптастыру мен жүзеге асырудың технологиясын
Осы кемшіліктер шетелдегі туроператорларды толықтай Қазақстан және Алматының өзінде
Алматы қаласының туроператорлары мен турагенттеріне ішінара сұрау жүргізу барысында
Визаларды алуға көп уақыттың қажеттілігі мен қиындығы – Алматыға
Қарапайымдалған визалық тәртіп бойынша тіркелген мемлекеттердің шағын тізімі (қазіргі
Жоғары сапалы және технологиялық стандартты жарнамалық материалдардың аздығы (карталар,
Қазақстан мен Алматы қаласы бойынша жарнамалық өнімдердің мемлекеттік деңгейде
Көлік қызметкерлері отандық туризм мәселелеріне немқұрайлы қарайды:
Халықаралық сапарлардың кестесінің қолайсыздығы мен әуежай қызметіне тапсырмалардың дұрыс
Алматыдан Түркістанға, Алакөл мен Балқаш көлдеріне, Щучинск- Боровой курорттық
Жақсы жабдықталған автобустардың, сапалы жолдардың болмауы, жол бойы сервисінің
Турфирмалармен келісімі бар тасымалдаушылар қауіпсіздік ережелеріне немқұрайлықпен қарайды.
Тасымалдаушылар аяқ астынан өз қызметтеріне бағаның өскенін хабарлап, турагенттіктерді
Орналастыру мен көлік сферасының сандық және сапалық дамуы осал:
Қызмет көрсету деңгейі, сервис сапасы мен бағалары бойынша қонақ-
Қызмет көрсетуші персонал дайындығы мен сервисінің, әсіресе қызмет көрсету
Алматы қаласында орналастыру, тамақтану, көлікпен қамтамасыз ету сферасында Еуропа
Қонақ-үй кешендерінің қызметкерлері шетелдік туристерге қызмет көрсетудің халықаралық стандарттары
Халықаралық стандартқа сай таксилер мен автобустар қызметінің жетіспеуі.
Алматы және оның маңындағы табиғи объектілер мен тарихи- мәдени
Туристік кластердің жақсы қызмет етуіне кедергі болып табылатын басты
Қазақстандағы туризм дамуындағы Алматы қаласының мықты және осал жақтарын
қала туризмінің дамуы бойынша іс - әрекеттердің стратегиялық жоспарын
бәсекелестікті арттыру мен Қазақстанның шикізатты емес салаларының дамуы бойынша
қаладағы қоғамдық және жеке сектордың мобилизациясы;
Алматы қаласының туризм индустриясы әлеуетінің бәсекеге қабілеттігін альтернативті, өңірлік
Алматы қаласы мен Алматы облысындағы туристік кластер дамуының мысалында
3 Туризм кластерінің Қазақстан Республикасы экономикасындағы даму мәселелері
3.1 Ұлттық туризмді дамытудың өзекті мәселелері мен оларды
шешу жолдары
Әлемнің көптеген елдері үшін туризм экономиканың ең табысты салаларының
Қазіргі күні Қазақстан шетел азаматтары үшін демалыс орны ретінде
Білікті мамандардың болмауы мен зерттеулердің аз мөлшері.
Туризм саласында зерттеулермен шұғылданатын арнайы институттар жоқ (қазіргі уақытта
Туристік кадрларды сапалы дайындауды қамтамасыз ету үшін мыналарды орындау
Халықаралық тәжірибеге сәйкес Дүниежүзілік туристік ұйым ұсынған туризм бойынша
туристік сала үшін кадрлар дайындайтын жоғары оқу орындарына туристік
республикада ғылыми-практикалық конференциялар өткізуді және кадр дайындау мен туристік
туристік кадрлар даярлауды жүзеге асыратын жоғары және орта оқу
гидтер, экскурсияшылар, туризм нұсқаушыларын қоса алғанда, туристік индустрия мамандарын,
Еуропа білім беру қоры мен халықаралық ынтымақтастық шеңберінде дайындалған
Бұдан басқа, халықаралық сарапшылардың қорытындысы бойынша туристік саланы дамыту
Инфрақұрылым мен демалыс индустриясының осал дамуы.
Негізгі проблема дамыған инфрақұрылымның, атап айтқанда, халықаралық стандарттарға сәйкес
Көптеген, әсіресе аймақтардағы қонақ-үйлер, кемпингілер, мейрамханалар Кеңес Одағының кезінде
Мамандардың ойынша туризмнің дамуына неғұрлым әсер ететін қонақ- үй
Қазақстан Республикасында санаторийлік-курорттық істі дамыту ерекше маңызға ие, ол
Бірінші кезекте коммуникациялық жүйелерді Қапшағай су қоймасындағы, Алматы облысындағы
Сонымен қатар Жібек жолының Қазақстан аумағындағы бөлігінің туристік инфрақұрылымын
Қазақстан аумағында тұрақты рейстермен жұмыс істейтін 6 шетелдік авиакомпания
Әкімшілік кедергілердің болуы да өзекті мәселе балып табылады.
Туризм сферасында бұл мәселені шешу үшін түрлі елдер азаматтары
Маркетингтің болмауы.
Елімізде көптеген әдемі жерлер болса да, олар шетел туристері
Маркетинг стратегиясы келесі бағыттарда жүзеге асады:
«Қазақстандағы туризм» атты бірегей ақпараттық Интернет-порталын жасау. Интернеттен Қазақстанның
әлеуетті туризм түлері бойынша BBC, CNN, Euronews, Discovery, Tourism
қазақстанның туристік потенциалы бойынша брифинг, презентацияларды ұйымдастыру;
мақсатты нарықтардың ерекшеліктерін ескере отырып жекелеген видеороликтерді әзірлеу;
алдыңғы қатарлы БАҚ мен ірі туроператорлардың өкілдері үшін
ірі көрмелерге қатысу және сонымен бірге осындай көрмелерді Қазақстанның
Қаржылық ресурстар мәселесі, бұл мәселе кластердегі барлық «экспериментті» кәсіпорындар
Туризмнің экономиканың басымдықты салаларының бірі болып жариялануы салдарынан осы
Туристердің қауіпсіздік мәселесі.
Туристің қауіпсіздігі мемлекеттің саясатына, туроператорлар мен турагенттердің турларды ұйымдастыру
Туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мыналар қажет:
туристік кадрларды арнайы даярлауды және туристерге қызмет көрсету жөніндегі
туристік ортаны қорғау және күзету;
қорғану және қауіпсіздік мәселелері бойынша халықты және туристерді ақпараттандыруды
ұйымдасқан қылмысқа, лаңкестікке және адам саудасына, әйелдер мен балаларды
Қазақстанға туристік және өзге де көші-қон ағындарының кіріп кету,
облыстар мен Астана және Алматы қалаларында туристерге көмек ретінде
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанның басымдығы ұсынылатын туристік қызметтердің түрінде болып
Іскерлік туризм көлемі шағын. Шетелдік компаниялардың іскерлік жоспарлары ертерек
Сонымен қатар кластер ішіндегі фирмалар арасында туындайтын қиындықтарды айыра
Сонымен қатар елімізде қалыптасып жатқан кластерлік жүйеге шекарасы неғұрлым
Осылайша, туризм индустриясы мен туризм кластерін дамытудағы негізгі бағыттар
жаңа ораластыру және демалу объектілерін салу, көлік пен тасымалдау
туристік бағыттағы тартымды ел ретінде Қазақстанды үгіттейтін тиімді маркетингтік
әкімшілік кедергілерді қарапайымдау, оның ішінде визаларды тіркеу процедурасы мен
қазақстандық туристік ұсыныс пен сұраныс жайлы ақпараттық базаны жеке
шетел туристері үшін жеке қауіпсіздік пен беріктілікті қамтамасыз етуде
компаниялар кооперациясына жағдай жасау, сол арқылы туризм қызметінің жоғары
дамыту жоспарын басқарудың барлық деңгейлерінде жүгізу;
туристік объектілер құрылысын қаржыландыру.
3.2 Туризм кластерін қолдау шаралары мен даму перспективалары
Қазақстанның перспективті кластерлер қатарына туризмді жатқызуы біздің республикамыздың халықаралық
Мемлекет туризм дамуына үлкен назар аудара бастады. 2006 жылы
Қазақстанды 2010 жылдың аяғына қарай Орта Азия аймағының туризм
Жоғарыда айтып кеткендей, туризм кластері жобасын дамыту үшін мемлекет
Сыртқы және ішкі істер министрлігі, ҚР Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің
Дамыған елдер үшін визаларды беру тәртібін либерализациялау Қазақстан Республикасымен
Туризм кластері мен саласы жұмысшыларына квалификациялық талаптар мен туризм
Туризм объектлеріне апарар 115км автокөлік жолдарын жөндеу жұмыстары бойынша
Осы кезеңде «Байқоңыр» ғарыш айлағының туристік мүмкіндіктерін қолдау мен
Туризм пилоттық кластерін дамыту бағдаламасы шеңберінде түрлі елдермен ынтымақтастық
Қазақстанды туризм елі ретінде ұсыну мақсатында халықаралық туристік
Өткен жылы Қазақстан Республикасының Туризм және спорт министрлігінің
2006 жылдың тамызынан бастап алдыңғы қатарлы әлемдік әлемдік медиаканалдарда
Осындай белсенді жарнамалаудың нәтижесінде шетелдік туристер ағымы артып, елдің
Аймақтық деңгейде сырттан келу туризмін дамыту үшін неғұрлым тартымды
Туризм кластерінің даму перспективаларына келер болсақ, осындай қолдау мен
Туристік фирмалардың көптеген басшылары қысқа мерзімді туризм дамуын оң
Туризм саласы әлемдік деңгейде де, отандық деңгейде де өсіп
Болжамдарды ескерсек, 2011 жылдың соңына қарай елде 368300 орынға
Бұл ретте туризм саласының инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында мынадай
халықаралық бизнес-қоғамдастықтың Қазақстанның туристік мүмкіндіктері туралы хабардарлығын арттыру және
туристік-этнографиялық кешендер түріндегі объектілердің құрылысы, бос уақытты өткізу және
шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры мен басқа да отандық даму
сырттан келушілер туризмін дамыту үшін неғұрлым тартымды, әлемдік стандарттарға
киіз үйлер дайындайтын кәсіпорындарды қалпына келтіру және жаңаларын салу,
Шартты түрде орта есеппен бір шетел туристі бюджетке 500
Инвестициялау институтын дамыту тиімділігі бұл бағытта жүйелі мемлекеттік саясат
2007-2008 жылдары әзірленген шебер-жоспарлар негізінде Алматы, Ақмола, Шығыс Қазақстан,
Осы аймақтарда және жалпы республика бойынша 2000-2020 жылдарға Қазақстан
жаға-жай мен күн;
спорт туизмі (қысқы, су асты спорты);
қызықты және оқиғаларға толы туризм;
табиғи / ауыл / экологиялық туризм;
мәдени-танымдық туризм;
қала туризмі;
круиздер;
тақырыптық туризм;
іскерлік туризм.
Сол уақытта туристік өнім нарықтың үш аспектісіне бағытталуы тиіс:
Мына аймақтарда сауықтыру индустриясын біріктіретін туристік кешендер құрылысы бойынша
Қапшағай қаласында Диснейленд-парк және Лас-Вегас үлгісі бойынша туризм және
жаңа технологияларды пайдалана отырып, Канаверал мысының Невада штатындағы (АҚШ)
Туристік кластерді дамыту перспективаларының бірі ретінде Каспий теңізі бойынша
Еліміздегі туризм саласын дамытудың мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген шаралар кешенін
Халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламадағы
бірінші кезеңде (2007 - 2009 жылдар) ішкі туризм бойынша
екінші кезеңде (2010-2011 жылдар) ішкі туризм бойынша 2010 жылғы
Сырттан келушілер туризмі есебінен сонымен қатар халықтың жұмыспен қамтылуы
Қазақстанда туристік қызмет индустриясын дамытудың, оның ішінде жоспарланған және
3.3 Алматы қаласындағы туристік кластердің даму
бағыттары мен өзекті мәселелерді шешу жолдары және
дамытудың перспективалары
Алдыңғы бөлімде айтылған мәселелер мен мақсаттарға сәйкес Алматы қаласындағы
Мемлекеттік реттеу секторы бойынша – қалада бар экономика, коммуналдық
Қонақ - үй қызметі секторы бойынша – арзан, үшжұлдызды
Қоғамдық тамақтану секторы бойынша – Қазақстан халықтарының ұлттық ас-үйлері
Көлік секторы бойынша кластерлік бастамалар дамуын көлік түрлерін,
Алматыдағы әуежайда туристерге көрсетілетін қызмет сапасын жақсарту, шекаралық кедергілерді
Туризмнің дамуы үшін маңыздылығы бойынша екінші болып автокөлік табылады.
Темір жол көлігінде Орта Азия аймағындағы елдер бойынша Ұлы
Қауіпсіздік секторы бойынша тегін қалаішілік телефон байланысы мен шет
Туризм мен демалыстың барлық түрлерін кадрлық қамтамасыз ету секторы
Мәдени-сауықтыру объектілерінің секторы бойынша алдыңғы жылдарға неғұрлым перспективті болып
Экскурсиялық объектілер секторы бойынша маңызды бағдар жаңа объектілер мен
Табиғи және тарихи ресурстар секторы бойынша бағдарлар мен автокөлік
Алматы қаласының туристік кластері мәселелері ең алдымен мемлекет пен
Жергілікті және қалалық деңгейде туризм дамуының келесі мәселелері бойынша
туристік қызметтердің альтернативті нарықтарын үнемі бақылау мен қаланың келу
Алматы қаласындағы туристік кластердің Үйлестіруші Кеңесінің тиімді қызмет етуін
жаңа объектілер құрылысы мен ескілерді реконструкциялау, қызмет көрсету сапасын
шетелдердегі мемлекеттік органдар құрылымын пайдалана отырып, қаланың туристік әлеуетін
шетел тілдерінде қала мен оның маңы бойынша жол сілтеуіштерді,
шетелдік туроператорлар мен БАҚ үшін Алматы қаласы мен оның
туризмді салауатты өмір салтының ең жақсы түрі ретінде насихаттау;
қала шеңберінде туризм инфрақұрылымы сферасындағы жобалар үшін жеңілдіктер мен
Бизнес үшін Алматы қаласындағы туристік кластерді дамытуға қатысуы қызметтің
туристік қызметтердің ішкі және сыртқы туризм нарығындағы туризм мен
шетел туристерін тарту мен Алматы қаласы маңында жаңа бағдарлар
шағын және орта деңгейлі жеке қонақ-үйлердің құрылысын инвестициялау;
Алматы қаласының әкімшілігімен бірге туристік өнімді ілгерлету бойынша бірегей
Осы туризм кластері дамуының шебер-жоспарында қаладағы туризмнің барлық түрлерінің
Кесте 5 Алматы қаласы үшін болжам мәліметтері
Туристер ағыны
(мың адам)
2006 ж. Болжамдар 2007жыл 2006 жылға пайызбен 2008 жыл
2007ж. 2008ж.
Келу туризмі
оның ішінде турфирмалар арқылы 125,0
50,0 128,0
60,0 130,0
75,0 102,4%
120,0% 104,0%
150,0%
Ішкі туризм 32,0 34,0 40,0 106,2% 125%
Шығу туризмі
оның ішінде турфирмалар арқылы 157,0
70,0 158,0
75,0 160,0
85,0 100,6%
107,1% 102,0%
121,0%
Кестеден көрініп тұрғандай Алматы қаласында туристік ағындардың тұрақты оң
Алматы қаласында туризмнің өсуі нәтижесінде қаланың қызмет көрсету сфераларында
Алматы қаласы мен Алматы облысындағы туристік кластерді дамыту жоспарының
маңызды жалпыжүйелік мәселелерді шешу (әкімшілік кедергілер, қаржыландыру, кадрлық ресурстар,
инфрақұрылымды туризм сегменттері бойынша дамыту:
Алматы қаласындағы 1000 орынға конгресс-орталығы құрылысы (іскерлік туризм);
Облыстық және республикалық маңызы бар, туристік объектілерге апаратын жол
Алматы қаласы мен облысында туризм дамуына әсер ететін туристер
қорғалатын аймақтар жүйесін одан әрі дамыту (Жоңғар және Көлсай
Қорытынды
Қазіргі күні Қазақстан экономикасындағы басымдықты бағыттардың бірі кластерлік жүйені,
Еліміз туризмді дамыту үшін қажетті бай табиғи және мәдени-танымдық
Осыған орай дипломдық жұмыста кластерлер, әсіресе туризм кластері теориялық,
кластер дегеніміз - өнеркәсіптің қандай да бір саласындағы бір
кластерлер маңыздылығы олардың қоғамдағы іскерлік өмірдің барлық аспектілерін қамтуы
туризмге кластерлік тұрғыдан қарау тек қана қызмет көрсету секторының,
кластерлерді дамыту бойынша халықаралық тәжірибие үлкен, ал нақты туризм
туристік сала дамуының оң тенденциясы байқалады. Біріншіден, туристер санының
Алматы қаласының туризм кластері кейбір мәселелерге қарамастан жақсы дамып
2004 жылдың шілде айында Қазақстанда бәсекеге қабілеттілік пен кластерлік
туризм кластері мен жалпы туризм саласы дамуындағы мәселелерге келер
еліміздегі туризм саласының қарқынды дамуын тежеп, оның толық әлеуетіне
ұсынылған шаралар кешенін іске асыру туристер ағынын ел азаматтары
Қазақстандағы туризм кластерлік жүйеге негізделе отырып дамуы арқасында
Қолданылған әдебиетер тізімі
Л.С.Спанкулова. Проблемы развития кластерной экономики промышленности на региональном уровне//
М.Ж. Тұрсымбаева. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі //
К.Сарин. Помогут ли нам кластеры?// Мир Евразии. -2005. -№6.
М.Афанасьев, Л.Мясникова. Мировая конкуренция и кластеризация экономики // Вопросы
С.Байзақов, Н.Райхан. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат. -2005.
А.Бельгибаева. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции //
А.Л.Шалабекова. Применение кластеров в управлении экономикой // АльПари. -2005.
А.Казбек. Стратегия «быстрых побед» в экономике Казахстана позволит добиться
М.Темирбаев. Успешные кластеры – пример общенационального согласия // Деловой
S.Nordin. Tourism clustering and innovations// European Tourism Research
Е.Давыденко. Казахстан – туристическая Мекка?// Мир Евразии.-2005. -№6.
PricewaterhouseCoopers, 2001, adapted from Poon 1993 & Cooper et
Porter M.E. “Clusters and the new Economics of Competition”,
Портер М. Конкуренция. – СПб.: Вильямс, 2002. – 495с.
Gunn.S.A. Tourism Planning/ Washington: Taylor and Francis, 1994.
Текенов У.А. Теоретические и практические аспекты формирования и развития
С.Байзаков, А.Калабаева. О развитии экономической школы кластерного анализа в
Мастер-план развития туристского кластера Алматинской области на 2007-2008 годы,
Исмаилова Д. Понятие туристического бизнеса и его значение в
Н.Ким. Компании и рынки. Туризм. Обратите внимание// Nationаl Buisness.
Отчет о проделанной работе за 2006 год и задачах
Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі Агенттігі мәліметтері, www.stat.kz ақпараттық
Қазақстан Республикасының Туризм және спорт министрлігінің Туризмді дамытудың
Отчет о проделанной работе за 2006 год Министру туризма
Қазақстан Республикасында туристік саланы дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты
Презентация кластерного развития туризма, данные Министерства Туризма и спорта
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 13.06.2001ж.,
www.cluster.kz ақпараттық сайты.
Стратегия развития туристской отрасли Казахстана, презентация промежуточного отчета консалтинговой
Журкабаева Бахытгуль// Капитал.- 2006г.- 19 декабря, инфор-мационный сайт.
С.Аяғанов. Жүйелілік болмай, жүрісімізден жаңыла беретініміз анық// Егеменді Қазақстан.
Мастер-план развития туристского кластера города Алматы на 2007-2008 годы,
www.almaty-stat.kz ақпараттық сайты.
Презентация по Национальной кадровой системе Республики Казахстан, данные Министерства
Тенденции развития туризма, презентация Министерства Туризма и спорта Республики
А.Бейсенбаев. Требуется инфраструктура// Казахстанская правда.- 2006.- 3 октября. –
И.Полевой. Осбенности национального туризма// 04.08.06. www.gazeta.kz ақпараттық сайты.
Л. Кельбуганова. Казахстанский туристский продукт в кластерной политике //
Проект презентации отчета о деятельности Рабочей группы по вопросам
«В Варшаве прошли переговоры по проекту соглашения между правительствами
www.almaty.nursat.kz ақпараттық сайты
ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 25 маусымдағы № 633
Л. Мухитова. На пользу туристу// Казахстанская правда.- 2006.- 3
Б.Т. Матаева. Қазақстан Республикасында туистік қызмет индустриясын дамыту мәселелері//
О.Устенова. Особенности спроса потребителей на туристские услуги в Казахстане
Н. Райхан. Туризм - қаржының бір көзі// Ақиқат. -2005.
Г.М.Смағұлова. Қазақстанның Орталық Азия елдерімен экономикалық ынтымақтастығының перспективалары// ЕҰУ
Е.Ополченова. Проблемы развития национального туризма// Туризм.- 2006. -
Ж.Каукенов. Кирпичики государственной архитектуры// Деловой мир. - 2005. -
56
Маркетинг
Сыртқы ортаның ақпараттық ресурстары
Сыртқы ресурстар мен контрагенттер
Үкімет
Жалпы жүйелік ішкі ақпаратық орта
Кластер кеңесі
Ақпараттық кеңестер
Технологиялар
Жабдықтар
Арнайы қызметтер мен ресурстар.
Білім беру
Ғылым
Инновациялар
Байланысқан салалар
Ішкі жабдықтаушылар
Соңғы тауарлар өндірісі
Тұтынушы
ішкі
Ортақ логистикалық терезе
Географиялық шекара
Стратегия, құрылым, бәсекелестік
Өндіріс шарттары
Сұраныс
Байланысқан және косалқы салалар
Үкімет
Шанстар
Халықаралық іскерлік белсенділік
Кластерлер
Білім беру
Ақпараттық жүйелер мен экономикалық ақпараттың таралуы
Экспортты шығару
Иммиграциялық саясат
Шетел инвестицияларын тарту
Кластерлерді қолдау институттарын дамыту
Макрологистика
Ғылым мен технологиялар саласындағы саясат
Тігінен
интеграция
Көлденең интеграция мен консолидация
Өндірушілер
Орналастырушылар
Өткізушілер
Тұтынушылар
Көлік
Тартымдылықтар
Тұрғылықты орын, қонақ- үй
Басқалар, мысалы қоғамдық тамақтану, мейрамханалар
Келуші агенттер
Туристік операторлар
Саяхат агенттіктері
Туристік гидтер
Ақпарат
ТУРИЗМ КЛАСТЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
Ұйымдық басқару
Мәдени ресурстар
Табиғи ресурстар
Мемлекеттік саясат
Қаржы
Жұмыс күші
Кәсіпкерлік
Байланыс
Бәсекелестік
Қызығушылығы бар субъектілер
Үкімет
Жұмыс күші
Бизнес
Байланыс
Басшылық тобы
ТКК
ЭКТ
Жобалау
Консалтингі
Кластерлік навигаторлар
Ұлттық туризм тобы
Жергілікті пилоттар
Тақырыптық пилоттар
Тартымдылықтар
- жабайы табиғат, ұлттық паркілер;
- спорт, балық пен аң аулау;
- треккинг;
- ерекше мәдениет.
Ядро
Туроператорлар
- гидтер
Қонақ-үй шаруашылығы
- қонақ үйлер
- демалыс үйлері
Көлік компаниялары
- әуе, т.ж., авто, такси
Жабдықтаушылар
Мейрамхана,
кәсіпшілер,
ұлттық кухня, құрылыс, қаржылық қызметтер, сақтандыру
Туристер
жеке тұлғалар, туристік топтар, жанұялар, ғылыми топтар, спорттық командалар,
Елдер
Ұлыбритания, Германия, Азия АҚШ,Франция,
Экономикалық жүйенің негіздері
Үкімет ұйымдары
Индустрия ассоциациялары
Инфрақұ-рылым
Жолдар
Аэропорт
Телеком-муникаця
Тікелей
Индустрия және сауда министрлігі
Үйлестіру ші кеңес
Туризм және спорт министрлігі
Жанама
- Көлік министрлігі
- Сыртқы істер
- Экономика
- Ауыл шаруашылық милиция
- Шекара қызметтері
КТА
КАГИР
Еуразия қоры
Адам ресурстары
Тұран
Туризм және спорт академиясы
Шет тілдер институты
Туроператорлар
Жергілікті өзін-өзі басқару
Жергілікті басқару органдары
Мемлекеттік бақылау- қала әкімшілігі
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Қонақ- үйлер
Мәдени- сауықтыру объектілері
Кадрлар
Табиғи- тарихи ресурстар
Экскурсилық объектілер
Тамақтандыру кәсіпорындары
Көлік
Кластер ядросы:
Туроператорлар мен турагенттер
Кластер теориясының және мемлекеттің кластерлік саясаты дамуының әлемдік тәжірибесі
Қазақстан экономикасындағы кластерлік жүйе
Қазақстандағы кластерлерді ұйымдастырудың экономикалық – құқықтық формалары
Ауыл шаруашылығы кешенін экономикалық дамытудың мәселелері
Туризм кластерінің даму ерекшеліктері
Қазақстанда азық – түлік кластерін дамыту мәселелері
Алматы облысында туристік кластерді дамыту
Нейронды желілер медицинада
Экономиканы кластерлік жүйемен дамытудың теория-әдістемелік негіздері
Экономикалық жүйелердегі кластерлерді құрудың теориялық негіздері