Басқарудың бірлігі
Мазмұны
Кіріспе 9
1 Менеджменттің түбірі мен дамуы
1.1 Менеджменттің тарихи алғы шарттары
1.2 «Менеджмент» пәнінің пайда болуы
10
13
2 Басқарудың теориясы мен практикасының дамуы
2.1 Басқару - адамдардың кәсіптік қызметі
2.1 Басқару ғылымының зерделеу заты
15
21
3 Әртүрлі мектептердің негізінде қалыптасқан басқару әдістері
3.1 Ғылыми басқару мектебі (1885-1920 жылдар)
3.2 Басқарудағы классикалық немесе әкімшілік мектебі (1920-1950 жылдар)
3.3 Адамдық қатынастар (1930-1950 жылдар) және тәртіптік ғылымдар (1930
3.4 Басқару ғылымы мектебі немесе мөлшерлік амал (1950 жылдан
27
30
33
35
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 38
Кіріспе
Басқару - өте ежелгі тәжірбие болып табылады. Адамдар топтар
Дегенмен басқару – қызмет пен тәжірбие ретінде өте ежелгі
Қорыта айтқанда, ХХ ғасырға дейінгі кезең де жүйелі, жан-жақты
Басқаша айтқанда, соңғы ғасырға дейін басқарудың ғылыми әдістемелік маңызы
Өндірісті шоғырландыру мен жаратылыстану – техникалық білімдері жетістіктері
1 Менеджменттің түбірі мен дамуы
1.1 Менеджменттің тарихи алғы шарттары
Ерте заманның философтары қажетті басқарушылықтың жоқтығын кезіндегі қоғамның қайыршылық
Платон, мысалға, басқаруды жалпы адамдарды тамақтандыру ғылымы ретінде қарастырып,
Ұлы ойшыл Аристотель үй шаруашылығы ілімінің негізін қалап, соның
Жалпы құл иеленушілік дәуірі еңбек етуге талпындырудың басты құралдары
Осыған байланысты К.Маркс: "Тікелей күштеумен істейтін еңбек - міне,
Батыс Еуропаның біраз елдерінде 250 жыл бұрын тұсауын кескен
1.2 «Менеджмент» пәнінің пайда болуы
XIX ғасырдың бірінші жартысында капитализм жаңадан туындап келе жатқан
Ал 80-ші жылдары АҚШ-та, Ескі құрлықпен салыстырғанда, оларды тез
1860 жылы АҚШ өндіріс өнімдерінің көлемі бойынша әлемде үшінші
Өнеркәсіптің өсуімен ірі өнеркәсіптік корпорациялардың белсенді қызметі басталды (Вендербилттің,
XIX ғасырдың аяғында АҚШ университеті елдердің санатынан нық орын
АҚШ-та XIX ғасырдың аяғынан бастап ірі университеттер жанынан бизнес
Басқару туралы идеяның тамыры тереңде жатыр. Клод Ст. Кіші
Жылдары Жеке тұлға немесе этникалық топ Менеджменттің дамуына қосқан
Біздің дәуірге дейінгі 5000 ж Шумерлер Жазу; фактілерді
4000
Мысырлықтар Жоспарлаудың, ұйымдастырудың және бақылаудың керек екендігін мойындайды
2600 Мысырлықтар Басқаруды орталықсыздандыру
1100 Қытайлар Ұйымдастырудың, жоспарлаудың, басшылықтың және бақылаудың қажеттілігін мойындайды
400
Соқрат Менеджмент әмбебаптығының (универсальность менеджмента) принциптерін қалыптастырады
900 Әл-Фараби Басшылыққа талап қояды
1832 Чарльз Баббедж Ғылыми тәсілдемеге ерекше мән береді; мамандандырудың
Менеджмент теориясының одан әрі дамуы ғылыми менеджмент жасалған XX
Басқару ғылымының эволюциясын дәлірек әрі терең түсіну үшін басқару
2 Басқарудың теориясы мен практикасының дамуы
2.1 Басқару - адамдардың кәсіптік қызметі
Басқару - бұл ұжымдағы адамдарға және жекелеген адамдарға, олардың
Басқару ісіне жетілдіруге мындаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны
Көне египеттіктер (мысырлықтар) бізге жазбаша ескерткіштер қалдырады. Онда
Еңбекті басқару проблемасына көне гректер де көңіл бөлді. Платон
Көне Үнді ғалымдары «Аргхамастра» трактатында (IV— III ғасыр) шаруашылык
Дегенмен, шығыс ойшылдары бағыныштыларды көтермелеуге де зор көңіл бөледі
Ресейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Б.
Өндірісті басқаруды дамытуға XVIII ғасырдағы ірі кәсіпорынға ауысқан өнеркәсіптік
Саяси экономияның басты кезіңнің бірі — А.Смит пен
Оуэн еңбек өнімділігін арттыру үшін моральдық ыкпалды да пайдаланған,
Басқарудың теориясы мен практикасының дамуын қарастыра отырып, бірнеше тарихи
1. Ерте кезең б.д.д. 9-7 мың жылдан XVIII
2.Индустриялық кезең ( 1776-1890 ж.).
3.Жүйелеу кезеңі (1856-1960 ж.).
4.Акпараттық кезең (19б0ж.-казіргі кезгс дсйін).
Басқару - өте ежелгі тәжірбие болып табылады. Адамдар топтар
алғанда жаңа болып табылады. ХХ ғасырға дейінгі кезеңдерде жүйелі,
емес.
Қазіргі кездегі басқару теориясының дамуы ғылыми басқару мектебінің өкілдері
Ф.Тейлор ғылыми басқаруды көрсеткіштер уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы
-қызметкерлерді ғылыми түрде сұрыптау және баулу;
енбекке мамандандыру; .
еңбекақыда ынталандыру жүйесін қолдану
-жауапкершіліктің әділетті арттырылуы.
Л.Гилбреттер микрохрономерт ойлап тауып, еңбек өнімділігін арттыру мақсатында әрбір
Г. Эмерсон өз еңбегінде «Өнімділіктің 12 кағидасы» деп аталатын
-әрбір басшы мен қызметкер ұмтылатын дәл тұжырымдалған максат;
-болашақ мақсатты ескере отырып, әр бір жаңа процесті талдауға
-білікті кеңес беру, арнайы білімділік беделінің маңызы;
-нақты белгіленген ереже мен тартіпке бағыну; кызметкерлерге әділ көңіл
-ұйым қызметін мұқият және жедел басқару;
-көрсеткіштер мен жұмыс кестелері;
-уақыт, күш-қуат пен шығындарды үйлесімді үштастыра білу;
-операциялар көрсеткішін жасау;
-ереже мен жазбаша нұсқауларды колдану;
-еңбек өнімділігіне арттыру үшін сыйақы төлеу.
Г. Эмерсон алғашқы болып өндіріс пен басқаруды үйымдастырудағы күрделі
Г. Форд өндірісті ұйымдастырудағы «Тейлор жүйесін» жетілдіре отырып, төмендегідей
өндіріс процессі мен оның сатыларын байланыстыра отырып дәл есептеу,
- қажетті жұмыс пен басқа да ресурстарды әзірлеу;
-стаңдартты технология, механизмдерді колдану;
-өңдірісті жеітлдіру жолдарын үнемі іздестіру.
Аталған ғылыми- практиктер және басқалардың еңбектері нәтижесінде басқарудағы «ғылыми
Ғылыми басқару мектебінің өкілдері көп жағдайда төменгі буындағы қызметтерді
Классикалық мектептің өкілі Л. Урвик Файольдің негізгі
Ұйымдағы басшылық, билік және құрылым құру проблеммаларына көңіл бөліп
1. нақтылы еңбек бөлінісі;
2. басқару деңгейлерінің жіктелуі (иерархиясы);
3. міндетер бірыңғайлылығымен үйлестіле кажетті ресми ережелер және стандарттар
- «әлеуметтік аралық» пен әділеттілік;
- жұмысқа кабылдауда қатаң талаптардын орын алуы жатқызылады.
«Басқару - бұл адамның, әлеуметтік топтардың және қауымдастықтардың әртүрлі
Басқарушылық ықпалдар бағытталған басқару объектісіне тәуелді қоғамның, мемлекеттің, экономиканың,
Сөйтіп, басқару объектісі ретінде келесілер алынуы мүмкін: биологиялық жүйе,
Қандай-да бір объектті саналы түрде және қойылған мақсатқа сай
Басқаратын жүйеден (басқару субъектісінен) басқарылатын жүйеге (басқару объектісіне) сигналдар
Керек болған жағдайда басқару объектісіне басқарушы ықпалдардың түзетілуі жүзеге
Басқару ғылымы «зерттеу объектісінің ерекшелігіне сәйкес әдістемелік тәсілдерді анықтайды,
Басқару өнері тәжірибеде қабылданып жатқан барлық басқарушылық шешімдер ғылыми
2.1 Басқару ғылымының зерделеу заты
Басқару теориясындағы зерттеулердің заты - бұл «басқарушылық үрдісті ұйымдастыру
Дамып келе жатқан ғылым ретіндегі менеджментте қазіргі уақытта оның
1-сурет - Басқарудың ғылымы мен өнерінің генеалогиялық ағашы
Басқару тәжірибесі ретіндегі менеджментке мыналар кіреді: өндірісті басқару; маркетингті
Ұйымдарды басқару шың мәнінде тиімді болуы үшін В.И.Кноррингпен басқарудың
Басқару саласындағы бірінші ғылыми жұмыстар бірінші өнеркәсіптік революция кезінде
Бірақ та XX ғасырдың басына дейін басқарудың бір тұтас
Басқару бойынша бірінші оқулық 1932 жылы жарық көрді және
Басқару әдістері басқару процессін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы заманғы техниканы
Жалпы түрде алғанда, басқару әдістерін мынадай екі үлкен топқа
А) бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер);
Б) баскару жүйесінің жекелеген бөліктеріне жататындар ( шағын ауқымдағы
Басқару жалпы әдістері:
-кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару кызметінің неғұрлым нақты
-министрліктердің, мемлекеттік коммитеттердің қызмет әдістеріне;
-түрлі деңгейдегі басшылардың өз кызметінде қолданылатын әдістеріне;
-белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне.бөлінеді.
Нақты әдіс немесе жұмыс стилі деп аталатын әдістердің барлығы
Басқарудың:
-экономикалық;
-ұйымдық- әкімшілік;
-әлеуметтік- психологиялык әдістері бар. .
Басқару әдісі дегеніміз- объективті зандардың талаптарын іске асырудың әдісі.
Мақсатқа жету үшін әдістің жай ғана объективті зандардың талаптарына
Басқару әдісі орындау жүйесі арқылы іске асырылады және белгілі
Басқарудың экономикалық әдістерінің мазмұны еңбек және материал шығындарын мейлінше
- шаруашылық механизмі және оның құрылымы;
- әлеуметтік-экономикалық дамуды аймактық баскару,
- экономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пайдалану;
- мемлекеттік реттеудің әдістері.
Басқару ең алдымен, ықпал ету, демек мұның өзі сол
«Мақсаттылық» анықтамасы басқару міндетін — ұжымның алдына қойған мақсатына
«Жүйелік» анықтамасы дүркін-дүркін емес жүйелі, үздіксіз жүзеге асыру қажеттігін
Әрекеттің осындай міндетті бірізділігін басқару процесі деп атайды. Әр
Басқару процестерін басқарудың көптеген жүйелері мен салаларында жүзеге асырады.
Басқару циклді процесс ретінде қарастырылады, ол «басқару кызметі»
Әрбір басқару қызметі процесс болып саналады, өйткені, бұлар да
Басқару қызметінің өзіндік өзгешелігі, ерекше мазмұны болады әрі дербес
Басқарудың барлық қызметі бір-біріне тығыз байланысты, сонымен қоса, олар
3. Әртүрлі мектептердің негізінде қалыптасқан басқару әдістері
Басқару объектісі - әрі техника, әрі адамдар. Басқару теориясында
Соның нәтижесінде, XX ғасырдың бірінші жартысында басқару туралы ой-пікірлердің
Соңғы уақыттардағы зерттеулер мен жоғары мектептердің теориялық жаңалықтарын тәжірибеге
3.1 Ғылыми басқару мектебі (1885-1920 жылдар)
Ғылыми басқару Ф.У.Тейлордың, Френк пен Лилия Гилбреттің және Генри
Ғылыми басқару мектебінің негізін қалаушылар қол еңбегінің көптеген операцияларын
Басқаруға қызығушылықтың алғашқы ұшқыны 1911 жылы көрінген. Американ инженері
"Тейлор жүйесі" еңбекті ғылыми ұйымдастырудың негізін қалады, автор "жеке
• еңбекақы орынға емес, адамға төленеді;
• еңбекті нақты біліммен сараптап бағалау қажет;
• нақты білімге негізделген бағалар бірдей болуы қажет;
• осындай бағалауларға сәйкес тауар өндіру арзаңға түседі
• нақты білімге негізделген еңбекақы үздік жұмысшыларды туындатуға мүмкіндік
Тейлор, сонымен қатар, өндірістік процестерді жекелеген элементтерге бөліп қарастырып,
Тейлор жүйесін қолдану басқаруды жаңадан ұйымдастыруды, басқарушылардың жаңа міндеттерін
Тейлор жүйесінің де өз кемшіліктері бар. Олардың бірі дара
Тейлор идеясы XX ғасырдың бірінші жартысында ірі американ капиталисі
1. Кәсіпорынның тікелей басқару аппараты қатаң ұйымдастырылды және соңғы
2. Бұйымның өзіндік құнын төмендетуде қамтамасыз ететін және тұтынушылар
3. Автомобильдің жаңа модификацияларын көп шығынсыз жасауға көшу үшін
4. Жүздеген және мыңдаған операциялардан тұратын терең еңбек бөлінісі
5. Өндірісті басқаруды тұрақты жетілдіріп тұру. Жұмыскерлерді төменгі біліктілік
Жалпы ғылыми басқару тұжырымдамасы маңызды өтпелі кезең болды, соның
3.2 Басқарудағы классикалық немесе әкімшілік мектебі (1920-1950 жылдар)
Тейлор мен Гилбрет өз қызмет сатыларын қарапайым жұмысшыдан бастады,
Классикалық мектептің жақтаушылары ғылыми басқаруды жазғандар сияқты басқарудың әлеуметтік
Файоль басты назарын қызметкерлерді басқаруға, оның ішінде әкімшілік кадрларға
Файоль жұмыскерге бастысы техникалық шеберлік болса, басқару шеңберінің сондай
Осыдан Файоль басқару қағидаларына және басқаруға оқытуға қажеттілік барлық
Басқару қағидаларының жұмсақ екенін атай отыра, Файоль өз тәжірибесі
1. Билік жауапкершіліктен бөлінбейді. Біз бұны бұлай айтуға дағдыланғанбыз:
2. Арнайыландырудағы еңбек бөлінісі. Арнайыландырудың пайдасы көпке әйгілі. Онымен
3. Бөлудің бірлігі. Жұмыскер тек бір бастықтан ғана тапсырма
4. Тәртіп. Бұл жерде басты идея тәртіптің барлығына міндетті
5. Басқарудың бірлігі. Бұл былай түсіндіріледі: "Ортақ мақсаты бар
6. Жекеше мүлделердің жалпыға бағынуы. Бұл мынаны білдіреді, жұмыскердің
7. Сый ақы. Файольдің есептеуі бойынша сый ақы және
8. Орталықтандыру. Бұл жердегі жаңалық орталықтандырудың анықталған шектігінде. Жалпы
9. Иерархия. Бұнда иерархиялық басқыштың аз болуы қажеттілігі жөнінде
10. Тәртіп. Файоль тәртіпті "заттардың материалды тәртібі және адамдардың
11. Әділдік. Бұл қызметкердің сыпайылығы мен берілгендігінің арқасында бір
12. Қызметкердің тұрақтылығы. Файоль кадрлардың тұрақсыздығын нашар басқарудың себебі
13. Ынта. Ынтаның астарынан жоспардың ойластырылуы мен орындалуы түсіндіріледі.
14. Корпоративтік рух. "Бұл қағида да күшті біріктіру" қағидасы,
3.3 Адамдық қатынастар (1930-1950 жылдар) және тәртіптік ғылымдар (1930
Ғылыми басқару және классикалық мектептер психологтар әлі қалыптасу жағдайында
Психологиямен айналысатыңдар басқарушылықпен сирек айналысты, сол кезде болған адам
Бұл түйіндерге сүйене отырып психологиялық мектептің зерттеушілері былай деп
Олар жұмыскерлермен консультация жүргізетін бастықтардың өте тиімді әрекеттерін қосатын
Психология ғылымдар мектебінің құрылуына екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дамыған
Психология ғылымы мектебі көбінесе тұлғааралық қатынастарды реттеу әдістеріне негізделген
Жаңа амал жұмыскерге көбінесе ұйымдар құруға және басқаруға қолданатын
Психологаялық амал өте әйгілі болды, әсіресе 60-шы жылдардан бастап
3.4 Басқару ғылымы мектебі немесе мөлшерлік амал (1950 жылдан
Математика, статистика, инженерлік ғылымдар және олармен байланысты білім облыстары
Басқару ғылымы немесе мөлшерлік амал әсері бихевиористік амалдың әсеріне
Қорытынды
Қорытындыда аталып өткен төрт мектептің басқару санасының дамуына қосқан
1. Ғылыми басқару мектебі:
- тапсырманы орындаудың ең мықты әдісін анықтау үшін ғылыми
- тапсырмаларды орындауға ең жақсы деген жұмыскерлерді іріктеу және
- жұмыскерлерді тапсырмаларды тиімді орындауға қажет ресурстармен қамтамасыз ету;
- өнімділікті жоғарылату үшін материалдық ынталандыруды жүйелік және дұрыс
- жұмысты жоспарлау мен ойластыруды жұмыстың өзінен бөлу.
2. Басқарудың классикалық мектебі:
- басқару қағидаларын дамыту;
- басқару қызметтерін сипаттау;
- барлық ұйымды басқаруда жүйелендірілген амал қолдану.
3. Адамдық қатынастар мектебі және мінездік ғылымдар мектебі:
- тұлғааралық қатынастарды басқару тәсілдерін қанағаттандырылу және өнімділік дәрежелерін
- адамдық мінездер туралы ғылымды ұйымды басқа және қалылтастыруға
4. Басқару ғылымы мектебі:
- модельдерді ойластыру және қолдану күрделі басқа, мәселелерін түсінуді
- қиын жағдайда шешім қабылдайтын жетекшілерге көмек болатын мөлшерлік
Пайдаланылған әдебиеттер
«Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы».
А.Қ.Мейірбеков , Қ.Ә.Әлімбетов. «Кәсіпорын экономикасы». Оқу құралы, А.: Экономика,
А.М.Есіркепова «Қазақстан Экономикасын Басқару Негіздері.» Оқу құралы, Шымкент, 2004
М.Б.Бисенғазиев, А.Ш.Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері» оқу құралы, Орал, 2001 жыл.
17. Ахметов Қ.Ғ., Сағындықов Е.Н. «Менеджмент негіздері» оқу құралы,
Байжомартов У.С., Жүнісов Б.А. Рыночная экономика словарь – справочник,
Жүнісов Б.А., Мамбетов У.Е, Байжомартов У.С. «Нарықтық экономика негіздері»
Ш.Қ. Қашықов және басқалар “Басқару теориясы”. С.Торайғыров атындағы
Қ.Б. Бердалиев және басқалар “Басқару негіздері”. Алматы, Экономика
К. Бердалиев «Менежмент» лекциялар курсы. А. Экономика 2005.
М.Т. Оспанов және т.б. «Агробизнес теориясы мен практикасы»
А.К. Мамыров “Менеджмент” Алматы, Экономика 1998 ж.
А.Г.Поршнев и др. “Управление организаций” Москва, Инфра 1998
Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков «Экономиканың мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»
О. Сабден. “XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз”. Алматы,
Б. Жүнісов, Ұ Мамбетов, Ү Байжомартов. «Нарықтық экономика негіздері»
С.С. Сахариев, Ә.С. Сахариева, Ә.С. Сахариева «Нарық экономикасы» Астана
Веснин В.Р. Основы менеджмента. - М.: "Триада, Лтд", 2007.
Т.Қожанқұлов “Экономия негіздері”, Алматы-“Қайнар” 2001
Шкондин М Экономические факторы трансформаци СМИ-Москва: Панорама 2009-226с
Фатхутдинов; "Производственный менеджмент", "Данков и К", 2010
Э.И.Крилов Анализ эффективности инвестицонной инновационный деятельности предприятия.М:Финасы и
damucenter(http://www. damucenter.kz)
Google(http://www.google.kz)
Google(http://www.google.ru )
htl (http://www.htl.kz )
38
Ақпарат
теориясы
Экономика
Саясат
Кибернетика
Автоматты
Реттелу
теориясы
Әлеуметтану
Этика
Басқару
теориясыы
Құқық
Риторика
Дін
Логика
Басқару өнері
Философия
Психология
Мемлекетті басқарудың унитарлы нысаны
Бюджет және бюджет құрылысы
Сыртқы реттелмейтін тәуекелді басқару
Оқытудың психологиялық мәні
Педагогикалық процесті басқару жүйесіндегі мұғалім мен жаттықтырушы
Бизнес стратегияларының негізі
Қоғамдық басқару
Әкімшілік менеджменттің теориялық негіздері
БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ПӘНІ
Менеджменттің Классикалық мектебі