Қара көздер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.....................................................................................................3
І тарау. Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы туған жер
тақырыбы.............................................................................................
ІІ тарау. Ақынның философиялық лирикасы.....................................
ІІІ тарау. Ж.Нәжімеденовтің поэзиясындағы соғыс
тақырыбы ...... .......................................................................................
Қорытынды..........................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қарастырып зерттейтін нысанымыз: Ж.Нәжімеденов
Ж. Нәжімеденов шығармашылық қырлары көп дарын. Ол – ақын,
Ғалым атап көрсеткендей, Ж. Нәжімеденов қазақ поэзиясында өзіндік үні,
Қаламгердің поэзиялық шығармаларында адам өмірі, адам тағдыры ерекше орын
«Қасиетіңді білу үшін аяулы ел,
Қасіретіңді есіме алғым келеді» -
деген Ж. Нәжімеденов поэзиясының азамзаттық үні мен гуманизм сарындарына
Сондай-ақ, Ж. Нәжімеденов сезім мен ойы қатар өрбіген қысқа
Диплом жұмысының мақсаты:
Тақырыпқа сәйкес жасалынған жоспар бойынша, туған жер,
философиялық және соғыс тақырыбындағы жырларының идеялық,
эстетикалық мән-мағынасын ашып көрсету.
Қаламгердің өмір, қоғам, адам тағдыры туралы ой толғаныстарының сыр-сипатын
Ақын Ж.Нәжімеденов поэзиясының көркемдік ерекшелігін, шеберлігін өзімен замандас қаламгерлердің
Бұл мақсаттрды жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
Ж.Нәжімеденовтің шығармалар жинағын түгел қарастырып, шығармаларына тән көркемдік ерекшелік,
Жұмекен ақынға қатысты әдеби-сын еңбектер мен баспасөз материалдарын жинақтау.
Поэзиядағы көркемдік ерекшелік мәселесіне байланысты әдеби теориялық еңбектермен танысу.
Келтірілген өлең мәтіндеріне дәйекті түрде талдау беріп, тағылымдық, танымдық
Диплом жұмысын жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау т.б.
Диплом жұмысының жаңалығы – көрнекті ақын Ж.Нәжімеденов поэзиясының ерекшелігін
Ж. Нәжімеденовтің өз творчествосында теңеу, кейіптеу, деталь және символ
Жұмекен ақынның түрлі тақырыпта жазылған туындыларында көтерілген гуманистік, азаматтық,
Әдеби шығармалардың қай саласының болсын – болмысын, рух жарасымдылығын
Қазақ поэзиясы деген ұғымды саралар болсақ, тарқатар ойымыздың бір
Француздың ұлы жазушысы Ромео Роллан: «Өнердің бірінші
Көп ақындарды саралап, бағалап жүретін оқырман жұртшылықтың біразы
әлі де пікір тиегі кең көлемде ағытыла қоймаған.[Амангелді Кеңшілік]
Жұмекен Нәжімеденовтің шығармашылығы туралы айтылған пікірлерге
Әділғазы Қайырбековтің: «Жұмекен – түсініксіз ақын деп міңгірлеп,
Жұмекен Сабырұлы Нәжімеденов 1935 жылы Атырау облысы, Теңіз
Ол өзінің еңбек жолын жұмысшылықтан бастап, Қарағандыдағы көмір
Қазақтың намысшыл батыры Махамбеттің анасы Қосуан анамыздың төркіні
Соған қарағанда, Жұмекен талантының алтын бастауында да сол Нәжімеден
«Алматыға мұғалімдікке оқуға келген Жұмекен мектепте озат оқып
Қарағандыдағы шахтадан босап шыққан соң өнер-білім қуып Алматыға
Сәл шыдай тұр, ағайын, мен өнерде енші алам,
Ұқсамайтын ешкімге жаңадан бір жол салам.
Сай қуалап, жұрт ұқсап, соқпақ қуман жымысқы
Басқан ізін ешкімнің аңдымаспын тіміскіп,
Керек болса, ағайын, нағыз бұлақ, нағыз ән, -
Қара шыңның төбесін тесіп тұрып ағызам.
Расында да, ХХ ғасырдың 60-жылдарында
2001 жылы «Ана тілі» баспасынан «Отырар кітапханасы» сериясымен
Ақын мінезі-жырында. Тумысында жайсаң мінезді Жұмекен жырында да
Жұмекен жыр әлеміне кіріп келген
Жатыр жақпар...
Қарағайды аралайды жел ескен,
Жапырақтар сыбыр-сыбыр кеңескен.
Тау сулары таусылмайды, сылқып тұрып
Қыз толқындар бірін-бірі шымшып күліп
Айдалада ақ боз мінген Алатау
Айналада тал қайыңдар, тал қайыңдар
Қызыл гүлдер «үзілдім» дер, баяула
Қызыл гүлдер, қызыл гүлдер ұйқыда
Бар табиғат – бір тіршілік, бір
Тартады ұрлап тамырдан нәр шіркін
Тастың өзі нұр шашады, бүгін-дағы
Біздің мынау Алматыда күн жайлаған
Тас балқытқан талма түсте – балқимыз
Қызуынан алма пісті – айқасқанда мың
«1961 жылы шыққан «Балаусаны» ашып қарайықшы,
Анау келген кім болды екен, біліп келші, кім екен?
Батырлық па?
Өз төрімде күтіп алам, түнетем.
Кімде болса алдамасын, алданбасын өзі
Қайғы болса, артында оның қуанышы
Бірі кірлеп, бірі жуып, кеудем
Бақыт болса, денем әлсіз, көтере
Арман болса өмірбақи арқалайын, төзейін...
Арманым боп арнап келсе – барым
Түсір жылдам, атын байла, қырауын
Шындық болса, кілем төсе, дастарханым
Жалғандық па – тулақ таста, сүртіп
Бұл Жұмекен Нәжімеденовтің нағыз ақындық,
1-тарау. Ж.Нәжімеденовтің туған жер тақырыбындағы поэзиясы
Туған жер! Кез келген жұмыр басты
«Тарихи тағдырлар шындығы, халық мұңын, қуаныш – қайғысын,
Н.Оразалин: «Өмірге ХІХ ғасырдың ішінде келгенімен,
Жұмекен Нәжімеденовтің туған жер тақырыбына арналған поэзиясын сөз еткенде,
Жыңғылыңды көлеңкелеп көз ілдім,
Көз ілдім мен төсегінде сезімнің.
Саған тартқан өз ұлыңмын. Өзіңмін:
Тұла бойым тұтас құйған төзіммін!
Сен секілді мен де күнге
Сен секілді жұпар жұттым, сүйіп
Сен секілді аласамын тап-тайпақ,
Сен секілді таласамын – биікпін! – [20.37]
деген бейнелі сөз бен сезімнің
Әрі қарапайым, әрі ойлы, салиқалы әрі салмақты жолдар ақынның
Ақын Жұмекен үшін Ұлы Отанның қай жері
Туған жерің қай жер, – деді,
Ол жерде де аспан мен
Туған жерің қай жер? – деді
Қара жер! – деп жауап бердім,
Он жылдықты қайда оқыдың? – деді
Мектепте! – деп толқыдым мен, – оқытқанды
Ауа райы қандай еді ол
Жауатұғын жазда – жаңбыр, қыста – қар,
Бұлттар маңып жататұғын биікте,
Бар еді онда бұралқы ит
Шөптің басы сыбдырлайтын жел ессе...
барлық жер де дәл осындай
Міне, - дедім, - енді дұрыс ұқтыңыз,
Қайда да бар ойлы жігіт,
Отанның қай жеріне де күн
Қай төбенің аспаны да арайлы,
Қай төбе де туған жер
Осы бір диалогқа құрылған «Туған жер» өлеңінің ерекшеліктерін Қуанышбай
«Балауса» жинағындағы ақынның қылқаламынан шебер өрілген «Менің елім» өлеңі
Көкірегімнің үміті мен тілегі
Күй боп түлеп, күн боп
Күн астында көк төбелер түледі
Менің елім, менің елім – гүл
Айтпағым бір ағыл-тегіл сыр еді
Шежіреңе ол өлең болып кіреді.
Мендегі өнер сен деп өмір
Менің елім, менің елім – жыр
Қанат қомдап таң атқанда шығыстан
Торғайым бар қыраныңмен бір ұшқан
Жүрегім бар жүрегіңмен ұғысқан,
Менің елім, менің елім – гүлістан!
Ақын жанын шарлап, жүрек қылын шертіп шыққан
Ақынның «Ел - жұрт» деген өлеңін алып қарар болсақ:
Жел екпінін маған берсе табиғат,
Маған берсе судың күшін табиғат,
Жаңғырығын берсе жақпар-таулардың,
Даладай ғып кеңдік берсе табиғат;
... Дала құсап кеңіген бір
соның бәрін айналдырып мен үнге,
үш күн, үш түн айқайласам
айқай салсам ел-жұртымды сүйем деп
айқай салсам топырағымды сүйем деп!..
оқып отырып осы өлеңді өзің жырлағандай, осы
Толғансам, Туған жер, сен сиынарым,
Тірлігім сиынбасам қиын әлі...
Тартпайды маған біткен тасқын
Жатқанда табанымның астында сен...
Немесе:
Тек саған, саған ғана сүйенемін,
Топырақ қасиетті, киелі елім.
Бұталар етегімнен іліп, тартпа,
Шоқалдар қолтығымнан сүйе мені... [20.49]
Осы бір үзінділерді оқып отырсақ, ақынның сиынары да, табынары
Өнерді өзіңе арнап өрлеткелі,
Мидан ой, қабағымнан тер кетпеді.
Орманның ойларымен оят мені,
Теңіздің толқынымен тербет мені.
Енді мына бір шумаққа көңіл бөлетін болсақ:
Сырым бар тереңімде көрінбеген,
Жырым бар шебер қолмен өрілмеген.
Әйтеуір біреуімін көп балаңның,
Өзіңді елім деген, жерім деген –
деп, ақын өз отанына деген, туған жері мен еліне
Ақынның «Салмақ туралы» өлеңі де туған
Ей, Жер – ана, не ойласам,
Ораласың тілге сен,
Жапырағыңмен сыбырлап
Отырмасаң күнде сен,
Мен өнерде өзімнің
Салмағымды білмес ем –
дейді ол. Сонымен қатар, ақын
Қашты біреу Батысқа ұзартам деп
Міне, міне, дәл соның салмағы
Басың сенің доп адам,
О, домалан, домалан,
Көкейіңде көп алаң,
Көрген күнің зобалаң.
Табанының астында туған жері жоқ
десе енді бірде:
салмақтыны емес, сен
салмақсызды ауырма
Салмақты бас – дән болар,
Жел байқап ес, жәй ырға.
Талқыңа сал, о, тағдыр,
Саулығымды ал,
Санымды ал,
Туған жерден тек мені,
Салмағымнан айырма.
[20.134] деп барып, сол мотивті, сол ойды жеке-жеке өлеңдерге,
Нәжімеден қайтыс болды жарықтық,
Жайнап тұрған өмір ме бұл
Бұл дүние неткен қапас, тар
Айтпақшы үзілерде көз ашып,
Керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Айтпақшы үзілерде көз ашып,
Керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Ол кісі бақыт іздеп, туған жерден басқа жаққа ауарында
Неткен асыл ұғым едің – ырым
Ырым сендей ескілікке сүрінсем –
Сүрінейін,
Кешірім ет, креслолар, кеңселер,
Әлгі ырымда қасиет бар ел
Ырым деген – туған жердің топырағы
Осылай бүкіл кітаптар бойына созылған сан мінезді өлеңдер –
Туған жерді осылай жырлаған, осылай сүйген ол оның
Туған жер болған соң – оның халқы қайда кетсін,
Мысалы, «Тор» деген өлеңінде ақын сырт қарағанда көзге ілініп,
Ұшына да саусақтың жүректен қан тарайды,
Қолың сенің қария, неге қалтырамайды?
Басың қалтылдағанша қолың қалтылдасын да,
түйе өлтіру – түк емес,
түйдегімен өлтірудің қасында.
Ірілер – аз, әдетте
ұсақтар көп,
анық бұл,
шабағынан бастайды құртатындар балықты,
баласынан бастайды құртатындай халықты.
Сол сәттегі қарияның жауабы:
Айыптасаң, - деді, - ұлым, айыпта анау Алланы,
Торға тұрар бұл асудың балығы да қалмады.
Шабақтар да жылпылдап ұстатпайды бұл шақта,
Ал Қиғаштың балығы кетті содан ұсақтап.
Қолым қалтырамаса қайраты бар деп түсін,
Қайраттыны сен осы мақтап жүрген жоқпысың?!
Ақын-кейіпердің келесі сөзі былай басталады:
Бұл ауылға, дедім мен, жетпеген бе заң әлі,
Тарылтасың онсыз да балықтың тар заманын...
Ата халың жоқ шығар ашығатын айғайлап,
Балықты аула, шабағын құтқаратын жайды ойлап.
Ал қария былайша әңгімесін жалғайды:
Түп пиғылың, міне, енді құлағыма кірді шын,
Өзің тойып алған соң балықты аяп тұрмысың?!
Қарттың ащы болса да ақиөат сөзінен жеңілген ақын кейікердің
Сенбейді екен мына жұрт тоқ
Халық қамын ойласақ, тоймай жатып
Ақын жырынан кестелі, келісті, тапқыр теңеулер жиі ұшырасады. [3.173].
Ақынның туған жер тақырыбындағы жырларынан көтеріңкі көңіл, отанға деген
Таңқаларлық жай ақын туған жер тақырыбында осындай көтеріңкі көңіл
Майталман ақынның жылдың төрт мезгілі табиғат құбылыстары, адамның оған
Тау баурайы бу боп тұр, бұлыңғыр тұр,
Тістеп қапты тентек жел тілін қырқып.
Алба-жұлба жасады-ау бұлттың төсін,
Шыршалардың бұтағы іліп-жыртып.
Жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттелген.
Күн кешкіріп барады, күн кешкіріп,
Көкжиекті мүйіздеп тұрды ешкі-бұлт.
Қар мен жаңбыр қаһар ғып кетті мезгіл,
Қиқы-жиқы шыңдарға мінгестіріп.
Ақын табиғат лирикаларында көбіне кешқұрымғы мезгілді сипаттайды.
Теңеудің түрлене қолданылуына асқақ романтика мен сыршыл сезімі Ж.Нәжімеденовпен
Жұмекен жырларында әрбір жолынан кездесетін кейіптеу Жарасқан өлеңдерінен сирек
Арызым бар, табиғат, айтар менің,
Нар ұлдарын еліме қайтар менің.
Қайтар менің еліме нар ұлдарын,
Қайтар, қайталанбайтын дарындарын –
деп табиғат анаға тіл қатып сын шертеді. Қайталаудың тамаша
Ал, Ф.Оңғарсынованың «Ақ түн» өлеңіндегі ауыстырулар ақынның поэтикалық әлемін
Түн – құйрықты жұлдыздай,
Жарқырайды нұрына малындырып.
Келтірілген өлең жолдарындағы түнді құйрықты жұлдызға балау Ф.Оңғарсыновада ғана
Ж.Нәжімеденов лирикасына тән ерекшелік табиғат туралы өлеңдерінде адам өмірімен
Көгіс тартып тұр безеріп қыр үсті,
Қоя аурудан айықпаған баладай.
Кәрі шыңдар бір-біріне су ысты,
Бір суық леп кезіп жүрді жағадай –
Деп кәрі шыңдарды жанды бейне ретінде суреттейді. Осындай кейіптеулер
Тау әжімі терең тартып барады,
Бір қаталдық тұрды жұртқа білінбей.
Сайдың бетін жеңіл мұнар табады,
Жеңіл мұнар жасыл көлдің түбіндей –
Қатпар-қатпар тауларды бетін әжім басқан кәрі адамға теңеген кейіптеулер
Ж.Нәжімеденовтің табиғат туралы өлеңдерінің көбісі мұңды, лирикалық кейіпкердің ішкі
«Сөз өнеріне бет бұрған қаламгердің негізгі міндеті өзінен бұрынғы
2-тарау. Ақынның философиялық лирикасы
Лирикалық поэмалар кітабында ересен рухани ерліктер туралы жазған жас
Ж.Нәжімеденов – философ болмыс құбылыстарына сырт шолғыншы ғана емес,
Ж.Нәжімеденов те өзі имандай иланған, жан сырына айналған шындықтарды
«Жарық пен жылуда» суреткерлік шеберлігі мен философиялық тереңдігін жақсы
Үн төгілді түрленіп – көк гауһардан кетті аумай,
Жарқындығы – күлкідей, мұңдылығы – жоқтаудай,
Ащылығы – шындықтай, тәттілігі – шабыттай,
Жеңілдігі – көбіктей, ауырлығы – табыттай.
Осынша сиқыр саз бүкіл болмыстың барша сыры мен шынын
Бір бүйірде қызса деп ем өлеңім,
Бір ұйқыны бұзса деп ем өлеңім.
Ақылдыға қайғы алдырсам деп едім,
Ақымақты ойландырсам деп едім...» -
деп өзіне ғана жарасар, қайталанбас өлең өрімімен, ойлы бітімімен,
Ол – алпысыншы жылдары жер әлемді көктемнің шуы мен
Жаңа бір талантты жас әдебиет босағасынан аттаса, қолынан ұстап
Жазғандарында жарық пен жылу, күнгей мен көлеңке, ақыл мен
«...Жамандық та ауру шығар, мен емін
таба алмадым.
Әлі адасып келемін.
Мен ешкіммен күреспедім,
күрессе
менің үшін күреседі Өлеңім!» -
деген [2.154] екен ақын «Жеті бояу» жинағының бір тұсында.
Бір кітаптан – екіншісіне, екіншіден – үшіншісіне жалғасып отырар
«Жо-жоқ, мен жәйімді айтып кемсеңдемен,
Сырымды саған айтам ел сенбеген.
Деп едім бұрын өлсем өз жырымнан,
Ертерек өз тілімнен өлсем деп ем». [24.7]
«Ұлым, саған айтамын» жинағындағы осынау ұлт алдындағы ұлы мақсаттар
Қай қазақ үшін ұлды, елді, тілді, жырды сақтау қай
Осындайда еріксіз еске «Мен үшін күреседі Өлеңім!» деген ақынның
Топырақ деген қасиетті ұғым – Жұмекен творчествосының алтын діңгегі.
Тау жағыма тұрма менің
тыныс келсін мұз, қардан,
жылу жасап үйренгем мен,
мұз бен қардан, ызғардан.
Жар-жағадай мінбелеме,
шегініп тұр, тұр кейін,
толқынған бір сәттерімде –
жайпап кетіп жүрмейін...»
Міне, нағыз ақындық мінез! Ақындық тағдыр! Егер мінез тағдырды
Өз өмірінен өзгеге үлгі, өнеге болар, ғибрат болар дән,
Ақылға – үміт
Артқан кез арға міндет,
Жүрек үшін бәрі ауыр, бәр-бәрі індет...
Жапырақтай жел қаққан дір етпей де
Жарылады деседі жүрек кейде», –
деп өз өмірінің нүктесін өзі қойған.[24.7]
Ақын да адам, о да жарық дүниеге келген әрбір
Өлеңдерінде өзге ақындарға ұқсамайтын дара мінезі мен ойлау диалектикасы
Әрине ақынның поэзиясын:
«Жұмекен, сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын өзіндік ақындық
Жұмекенді басқа ақындардан оқшауландыратын – оның ойлау ерекшелігі.
Бірақ сол бояулар ақын сезімін дәл беріп, адамның жан-сарайын
Қара көмір жанатыны - әдемі,
Қара судың ағатыны әдемі.
Қара көздің жақсы-ау күлімдегені,
Одан гөрі дала түні - әдемі.
Құт кірерде қара жерге қақ тұрған ,
Қара қазан қамы бала бақтырған.
Қара қазақ қауіпті дерт, ауруын
Қара қойдың өкпесімен қақтырған.
Қара көздің жасын түнге кептірген,
Талай қара кезеңдерден өттім мен.
Бірақ бабам қара мал ғып ырысын,
Қасиетін – «қара шаңырақ» деп білген.
Қара, қара!
Көп ұғымға жат әлі –
Маған жұрттың түсінігі батады.
Қам көңіл жан қарғанғанда, қаңырап,
«қара түнге тапсырдым» деп жатады.
Қара көздер! Қара нұрды құй жылдам – шомылайын.
Бір түйінді түйдім дәл:
Қара - әдемі, әдемі ғой түнгі аспан,
Қара түс тек аулақ болсын пиғылдан!
Әділін айтсақ, Жұмекен поэзиясы - әдебиетке адал қызмет етудің
Жұмекен балладаларында дүниедегі құбылысты тек сыртынан ғана бақылайды, көбіне-көп
Жұмекеннің лирикалық өлеңдеріндегі жырдың өне бойындағы ішкі қоңыр ырғақ
Есенин өлеңдерінде сұлулықтың нышанын атып келе жатқан арайлы таңның
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,
Көзін сулап қалып еді қамығып.
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп –
Қоңырқай ой маза берер емес түк.
Қоңырайып жатыр алда жол әлі –
Кеудем кейде қоңыр жырға толады.
Қазақ қоңыр әнмен бесік тербетіп,
өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы.
Қоңыр кұпі, қоңыр дала, қоңыр үн...
Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа – күйбеңмен,
Қоңсы қонған көрші қызға үйленгем.
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда,
Шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоян жонға қоңыр ымырт түскенде,
Қоңырайып отырамын үстелде. [20.205]
Қайран Жұмекен, осы бір кір кішкентай өлең жолына күллі
Ақын үшін қоңыр кеш - өтіп бара жатқан адамның
Жұмекеннің ешбір өлеңін самарқау да, салғырт та оқи алмайсың.
Ақынның лирикалық кейіпкері байсалды азамат. Бағдарлап жан-жағына қарай алатын,
Жүрегінде бір тамшы қан болса егер,
Бар денеңді айналып ол жол шегер.
Мен де осынау тамшы қанға бара-бар,
Туған жердің тұла бойын аралар.
Менің демім баяу ғана бір алған
Күрсіну мен сүйсінуден құралған.
Арман, арман алға бұрды бетімді,
Нені қусам, сүйем соған жетуді.
Мен кідірсем, терім сүртіп бір сәтке,
Бүкіл дүние тұрып қалар секілді.
Міне, қаламгердің лирикалық кейіпкері осылайша толғанады. Бұл өмір,
дүние алдындағы жауапкершілігін сезінген заман адамының сөзі. Жұмекен ақынның
Жұмекен Нәжімеденовтің жыр жинақтарының қай-қайсысын ақтарып қарама, ең алдымен,
Талантты қазақ ақыны Мұқағали Мақатаев Жұмекен туралы былай дейді:
Шынында да, оның өлеңдерін бір рет оқып түсіну қиын.
Тамырларым тереңде,
Бұтақтарым биікте, -
деп ақын өз творчествосына поэтикалық анықтама бергені тегін емес.
Иә, Жұмекен өлеңдерінің ойы тереңде. Оны кез-келген оқушы түсіне
Жұмекен жырларында Қыран образы ерекше мәнге ие. Ақын өз
Қос қанатын қиып алып байғыздың,
Қырандарға берсек егер ұялмай.
Қыран болып сілтер қыран бәрібір,
Байғыздың да қанатын
Топшы керек қанатты да қағатын.
Жаман аты – сол баяғы бір жаман.
Қыран қанатын беріп еді байғызға
Қонды барып мұржаға.
Жұмекен философиясы не дейді? Бұған ащы да болса ақиқат
Ойымыздың ізін суытпай ақынның жыр жолдарымен жалғай түсейік:
...Ал, кей күні қыран құстың қанатын
қиып алып бір байғызға жапсырдық...
Таудың даңқын көтерем деп байқаған
Төбе бірақ қақты бір күн қайқалаң.
Бұлбұлдардың әнін шырқап байқаған
Қызыл әтеш – әтеш болды қайтадан...
Ақынның дарынсыздарға қатысты ой-өзегі осылайша аяқталады. Ардан аттап, атаққа
Мына шумақтарда да ақын ойы жоғарыда айтылған пікірлерімен жалғастық
Бұлбұлды өстіп «түсінген» боп бәр-бәрі
Әтеш, қарға, шымшық та сөз арнады...
Көрдіңіз бе Әтеш, Шымшық, Қарғаның
Ангинамен ауыру да – арманы.
Жалғандыққа жаратылысынан жаны қас Жұмекен жағымпаздар мен жалтақтардың әдебиет
Тағы да ақын сырына үңіле түсейікші:
Қырандарға қарасам – әлін біліп қарадым,
Таныдым мен қыранның қанатының жарқылын.
Қарғаны да таныдым... шоқығаны арқылы
Көңіл жүйрік әркімде,
Көргіш екен көз деген;
Сенер болсаң сөзге егер,
Әлі талай түсініп, тағдырлар да өзгерер,
Өзім танып алғанша, айтқыштарым, айта бер,
Тек ергендер қарғаға тұмсығыңды байқап ер!
Бұл жолдарда да бүтін суретті, үлкен шындықты баяндау тенденциясы
Ақты қара, қараны ақ деп, қолында билігі барлардың мұңын
Ақиық ақын осылайша өмірдегі шындыққа тамыр тартты, өмірді өнерге
Алмағайып заман қазақ әдебиетінің панасы кім, аласы кім екенін
Қыран күтсең – күзет барлық ұяны;
Таңдаймын деп тасырланба, қатайма;
Өлтіріп ап таңданғаннан не пайда?!
Сыр аралас шым-шытырық көңіл, жүрек лүпілін ақын осылай толастатады.
Енді мына шумақтарға назар аударсақ:
Кітап сынды қалың-қалың түбімен,
Төңкеріліп күндер жатыр алда көп:
Екі көзді жағып алып үңілем,
Оқитыны бар ма деп.
Ашып қалып абайсызда кейбірін
Жапқанымша асығамын тағы да,
Жақсы кітап – көктем болып
Мейірімін төгер менің енді көктер
Көп кітапты оқығаным жоқ әлі,
Көп күндерді көре алмаспын деп
Жаман кітапты оқымауға болады,
Жаман күнді қалай ғана кешпессің?
Осы жыр шумақтарын оқығанда кез-келген адам өлең жолдарына тереңірек
Жұмекеннің ешбір өлеңін самарқау да салғырт
Қаламгердің философиялық ой-толғамдары «Менің әкем», «Бұл жолы ол шынын
«Менің әкем» поэмасы – публицистикалық философиялық дастан. Көлемі жағынан
Қинала күбірлеген Асан бабам
Өз жанын өзі жырлап баса алмаған.
«Жақсылық қашан?» - деген сұрақ қойса
Құлағы қу заманның тосаңдаған.
Көлеңке болды жерге көлеңдеген,
Көп қайғы араласып өлеңменен.
Жақсылық жат естілді сол ғасырға
Тек қана «өлем» десең «көмем» деген. [22.13]
Арқыраған аттан түсіп, жаяу қалған, табанына шөңге кіріп, маңдайы
«Менің әкем» дастаны шерлі күйдің сарынына толы. Біздің әкеміз
Сонау отыз жетіде ше?
Еріндер, кезеріп кеп ұрттаған мұң,
Шегінді, дәмін сезіп жұрт тағамның.
Қасірет! Қаталдық пен сенімсіздік.
Қолына мылтық болды мұртты адамның.
Сайларда қабат-қабат тұман қалып,
Төңірек сол тұманға тұр алданып.
Адамға адам сенбей,
Күндер өтті,
Екі көз бір-бірінен күманданып.
Өтті сол ұятты күн, қателі күн,
Өсірген өз жеріне жат егінін.
Сол жылғы календарьдың қанды қолы,
Көрсетті талай ұлға әке өлігін...
Бұл қасірет пе? Қасірет.
Сонау қырық бірде ше?
Кенеттет атылды оқтар; жар маңдайын
Ұстады. Құлап жатты жанған қайың.
Дүкірей ұшты әлемнен бар тыныштық,
Бұтаға паналаған торғайдайын.
Енді мына жыр жолдарына назар аударсақ:
Батыстың батпағында қаны кілкіп,
Жер жатты қанды жасын алып, іркіп.
Жау оғы жаралаған әр бұтаны,
Байлады ол бақыты мен жанын жыртып.
Бұл қайғы ма – қайғы.
Өмірдегі шындықты өлеңге боямасыз көшірумен ғана шектелмей, ерлік пен
«Тек» деген сөз – киелі сөз, сөз асыл,
тегім десең – тұлпар болып озасың,
тегім десең – арқа болып қозасың,
«тек» деген сөз – қасиетті сөз асыл.
Тегім менің – топырағым деп біліп,
Күш көрсетсе жігіт – міне, тектілік!
Үзік-үзік ұғымдардан өң құрап,
Шоқалдарға бөлу емес ол бірақ.
Туған жер деп аталатын сонша алып,
Түсінікті қорғау керек жан салып! –
деп ақын философиялық ой түйіндейді.
Бірақ қазақ үшін қашан да бір азаптың есігі жабылса,
Біреулер төсегінен шошып тұрды,
Біреулер өзін-өзі өшіктірді.
Ербиген екі пагон, бір жағаға,
Барлық бас құлақтарын тосып тұрды.
Қазекең айтпаушы еді қызбай нені,
Етекке ерді өмірдің мұздай желі.
Жас орыс төрге шықты,
Деді әжелер:
«Япыр-ай, сақ болыңдар, қыз қайда еді!» [22.27]
Халық үшін үрей мен қорқыныштан өткен, адалын былғатып, абыройын
Жұмекен ақынның «Бұл жолы ол шынын айтты» поэмасы сонау
Жалпы поэманың сюжеті шешесі ерте өліп, өз әкесін аға
Кедей едік сүйтсе де біз –
қара сиыр құлап өлген,
арқандаулы арам қатқан –
айрылғанбыз Құлагерден.
Атам үшін мұның бәрі
қайғы емес-ті бас аманда,
Күніне мың шүкір дейтін
жасамаған «Жасағанға».
Көп ұзамай сол өмірдің
Талқан болды шырқы мүлде –
Атам, әжем ернін тімтеп
Еңіреп шықты бір түн үйде;
Бұлар неге жылайды екен,
Азалай ма ат өлгенін?
Бұлар неге жылайды екен,
қайда кеткен әжем менің?
...Сол мектептен кеше түсте
ұстапты оны жау деп елге,
Тілдепті оны өзге түгіл
өсекші мен саудагер де [21.39].
Содан кейіпкеріміз қайда бармасын, қандай қызметке орналаспасын, халық жауының
Тұңғыш рет елжіредім,
Қимадым мен сол бұтаны.
Қарай бердім көк құраққа,
Қия алмадым көлді тағы.
Анау төбе, мынау сайға
Жүрек қандай сый қылады?..
Мен қия алмай тұрсам-дағы
Мені бірақ қиды бәрі [22.44].
Алматыға барып институтқа түсе алмаған соң, жер үстінде жүрмей-ақ
Жұмысты мен он есе аз
істеп жүрдім жігіттерден,
Дәрменсізбін кәрі әжемдей –
нанды жеймін үгіп берген.
Әрине, басына осындай күн туған жанның қарт адамдай дәрменсіз
Күндер өтті бірте-бірте –
Ұғып келем, біліп келем,
Бар жауымнан сол жау жаман
Оның аты – Күдік деген... [22.47]
Қаһарманымыздың күдігі орынды болып шықты. Оған жер астында да
Соттар залы. Люстроалар.
шайқалды зал салқын күліп,
Осы залды менің титтей
тағдырым тұр алқындырып.
Біреу отыр, арқалыққа
майлы иығын тірейді өле,
Біреу отыр жасын төгіп,
біреу отыр үрейлене.
Кейбір көздер қарайды атып,
ата жауы секілдімін –
Ондай көзден қашамын, мен –
Қасқыр қуған жетім құлын. [22.54].
Осындағы «қасқыр қуған жетім құлын» деген қатарды алып
Мен солайша жүрдім ығып
Сол күндердің айдынында...
Тек ойлауға уақытым бар,
Уақытым бар қайғыруға.
Кейде ойладым: неге ғана
Мені өмірге әкелді елім?
Досты қайдан табам іздеп
Жау болса егер әкем менің! [22.50]
Сұмдықтың сұрқия көзінен үміті мерт болып, зымияндықтың зұлым сөзінен
Совхоздамын. Күйім жақсы
музыкантпын қазірде мен,
Әр кеш сайын клубта боп,
Түнге оқуға әзірленем [22.56].
Ақын екіұдай, жанын бірде күдік жеген, бірде үміт жетектеген
Әжім басқан биік маңдай
Көп шытынып үйренген бе?
Әлде мынау, көпті көрген
кәрі адам деп түйген жөн бе?
Қос жауырын, бір көкірек
Жатыр шалқақ – бәрі кеуде.
Осы адамды бата алмадым
Жас деуге де, кәрі деуге. [22.36].
Өзімен қатарлас жанды өмір өз сергелдеңіне салып, қаншалықты қажытқанын,
Ол - әкедей, мен – баладай,
Алшақ тұрды екі арамыз.
Осындай жандардың өмірін суреттей отырып, нақақтан-нақақ бүкіл өмірі қазан
Сол бір кездің сөз қыламыз бір ауруын –
О, тарих, бетің болса қызар бүгін дейді! – дейді.
Дастанның идеясы арқалаған ауыр салмақ адам тағдырының оп-оңай ойыншыққа
3 тарау. Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы соғыс тақырыбы
Жұмекен поэзиясының тақырып ауқымы да мол. Азаматтық әуен,
Жұмекеннің көптеген өрнекті балладалары мен
Ақынның қызы Саида Нәжімеденова былай дейді: «Жұмекен Нәжімеденов –
«Жоқ, ұмытуға болмайды!» – лирикалық поэмалар кітабы. Мұнда ақын
Трагедиялы тағдырларды суреттеген поэмалар жинағын Ұлы
соғысындағы Совет халқының жеңісінің 20 жылдығына арнаған болатын.
Халық басына төнген қаралы кезең соғыс жайлы «Қара
Соғыс. Боран. Өзге түгіл жылқы
Жел мен дала жатып алды
Бүрді ауылды,
Бүрсең қағып бітуге
Қасқыры мен қарақшысы бір түсіп...
Ауыз үйде сондай қара бір
Сиыр тұрды қос бүйірі бүлкілдеп
Төнді біреу терезеден түнеріп,
Көрді біреу сыртқы есіктің кілтін
Қос босаға бүйір құлап солқылдап,
Ашты есікті бір жезтырнақ қол
Қара пиғыл қара түн боп
Қара боран ойнады үйде толқын
Қара, қара... бәрі қара боп
Қара кісі қара сиырды ап
Өлеңнің сюжеті соғыс кезін көз
Осы өлеңдегі сол қара жамылған қара әйел мен шүйкедей
Ақын Ж.Нәжімеденов соғыс тақырыбындағы жырларын Қ.Мырза Әлінің өлеңдерімен салыстыра
Қара қанжар, қара қан,
Қара дауыл, қара тер,
Қаралы жан, қаралы ән,
Қаралы жыл, қара жер...
Қайран елім дегенде
Күйіп-жанып барады іш.
Қоқаңдамақ төбеңде
Қара пиғыл, қара күш. [16.138]
Осы жыр шумақтарынан қаламгерлердің үн сарындастығы байқалады. Қ.Мырза Әлінің
Жұмекен: Өтті жылдар қасіретті жеп оймен,
Байғұстарды бейшаралар жебеумен,
Ақ жандарды жаралаған өтті жыл,
Өтті жылдар «қара кісі» көбейген, – десе, [21.105]
Қ.Мырза Әлі: Қара бұлтты көшірді,
Қайда қара желіңіз?!
... Бәрін бастан кешірді,
Ақ тілеулі еліміз... – деп жырлайды. [16.138]
Екі ақынның да қаралы жылдарды, қасіретті күндерді жырлауды «қара»
Бір кісідей соғыстың
Біз де азабын тарттық қой.
Тылда істеген көп істі
Балалық пен қарттық қой.
Бармақтай боп сол күнде
Жатпаушы едік дем алып –
Әр маяның түбінде
Қалды біздің балалық.
Немесе:
О кездері бәріне де көнуші ек,
Көре жүре біз жеңіске сенуші ек.
Хат тасушы қартты асыға күтсек те,
Көрген жерде тайқып шыға келуші ек.
Елеңдетіп қойды майдан жалғанды,
Тыл дегенің үмітпенен алданды.
Хат тасушы жеткізген жат хабардан,
Жаратушы ек хабарсыз-ақ қалғанды. [7.98]
Соғыс... Әдебиетке Қ.Мырза Әліні әкелген жас буын өмір баянының
«Шал-Қобыландыдағы» жыртық кеуде, жетім көңіл шалдың ендігі қызығы,
Соғыс жұтқан мұның да
Жалғыз ұлын сонау жылы көктемде
Кәрі жүрек қалды сәл шымырлап
Білегіне бейнет батып кеткенде.
...Дем ал десең, бір көнбей,
жер өңдейді Қобылан
Әлдекімнен кегін алып жүргендей. [21.154].
Осы өлең жолдары соғыс кезінде ұлынан айырылған қаусаған кәрі
Адам жанының арпалысын, шырқыраған сәттерін, жарын күткен жас
Кешқұрым, қырға шығып, ең биік,
Әлдеқайда қарайтын ол ербиіп.
Сол бір сәтте... табанында ананың
Дөңбекшіген шығар бәлкім жер күйіп?..
Ботасын іздеп боздаған Аруанадай соғыстан оралмаған перзентінен үмітін
Соғысты Жұмекен көп жазды. Жүдеген ауыл, жесір көңіл,
...Ең жаманы бір-бір қолын, шетінен
Беріпті олар көп болғандай екі
Сол майданда қалған қолдар бір
Жауларымен әлі айқасып жүргендей!
Ақын соғыс тақырыбына жазған өлеңдері арқылы сол кездегі адам
Түстің өзі енуші еді мазақ боп,
түсімде нан... өзі қалың, өзі аппақ
жүрді мені елесімен азаптап.
Көзімді ашсам таба наным тек әлгі
маңайыма иісін тастап жоғалды
Содан шығар тек ұйқышыл боп алдым.
Мезгіл қатал: мейлі көктем, қыс мейлі
Түс те қатал: қолыңа нан түспейді.
Түсімде де тата алмаған сол нанды
басқа біреу қызықтырып тістейді. [20.55]
Енді бірде ақын «жесір», «жетім» сынды қасіретті атауды
...Жоқтық, аштық, қайғы, қаза сондағы
танкі, кеме, самалеттер бомбалы –
бәрін қосып есептесең – толмады
«Жесір» деген жалғыз сөздің салмағы.
Немесе:
Қамқор түрлі...
қорлық түрлі, түрлі адам –
сабақ болды дей алмаймын бұл маған.
Жесірлігің бұлдасаң сен,
мен де анам,
«Жетім» дегенді естідім деп бұлданам. [20.117].
Міне, заман зобалаңы, тағдыр тауқыметі. Сондай бір қысталаң кезеңде
Бірақ осы қаралы күндерді тез ұмытқан санасыз, адамға тән
Майдан десе ораласың сен еске:
ер бейнесі, ал, елесте, елесте!
...Сол бір жылы Москваның түбінде
менің әкем киген каска емес пе?!
Қайықшының қолы неткен көк еді,
көк каскамен қайық суын төгеді.
Оқ ізінен су шүмектеп кетеді
жанды үркітіп, шошындырып денені.
Немесе:
Сүйір тілге кетті бір сөз орала:
«мынауыңыз обал, - дедім,-обал, ә?
Соғыс өлді, ер тірі ғой, ер тірі,
бас киіммен су төгуге бола ма!»
мас қайықшы тіл қатуға ерінді,
кіржің етті: не сыбады, не күлді?!
Сонда маған қолындағы каска емес,
Бас сүйегі секілденіп көрінді.
Аруақты қадыр тұтқан жұрт едік,
Аза салдық қара аспанды бүркеніп,
«не боп кеттік», - деп күрсіндім салмақпен...
айқай салдым – үнім шықпай қалды әттең! [20.120].
Жұмекен әрдайым адамгершілік пен ар-ождан мәселесін жоғары қояды. Титтей
Ақынның «Шаңырақ» атты өлеңінде де осындай жандардың өрескел қылықтары
Соғыстан мүгедек болып қайтқан қарт енді әскерден мүгедекке айналып,
Төрт башайын шауып апты, ақпанда
Казармада отын жарып жатқанда.
еңк-еңк етіп жылады қарт соны естіп.
Шошындым мен әйнек-көзден, расында,
Әйнек-көздің жас төккені қасында,
табыттағы өлік төксе көз жасын
шімірікпес едім мұнша өз басым. [20.138]
немесе:
...«дормоед» деп күңкілдеді бір жігіт.
Таң қалдырып бұл сөздегі мағына
айналама қарадым мен аңыра,
Түсінуші ем, кешіруші ем мен бәрін –
Осы жолы адам, Адам болмадың! –
Көргенсіздік! Мына ел неткен оңбаған:
бір ауылға сиған мұнша мол надан –
бәрі-бәрі күле қарап әлгіге
қоштап тұрды;
Міне, саған әңгіме! [20.138]
«Дормоед» деу қас батырдың өзін де
денсаулығы шығар бәлкім халықтың?!
Жо-жоқ дедім, саулық емес дәл осы,
Керісінше аурулықтың бәлесі. [20.140]
Немесе:
Сабылған жан – мүгедексің,
Өйткені
Ақылыңды арамдығың жеп қойған!
Сен – ең басты мүгедексің, расында,
Қол-аяғы балғадай бұл ғасырда
Әлгі шалдың сөз бе мүгедектігі,
ар мен ақыл кемтарлығы қасында! [20.140]
Ақын арсыз, ақылсыз жандарға жаны қас, намыссыздардан жаны түршігіп,
Бақыт құсын асырадық кептер ғып,
бұл – тағдырдың бізге берген сыйы нақ.
Майдандардың мүгедегін көп көрдік,
бейбіт күннің мүгедегі қиын-ақ... [20.141]
Соғыс салған жарақаттың әлі де
Бір өлген домбыра ғой, неше
Сорлының өзі де тым шешен
Құдайдың қу ағашын қызғанды деп,
Мықтасаң өкпелерсің шешеңе бұл. [21.107]
Кемпірдің осы сөзінен кейін жігіт
Отыз жыл бұдан бұрын жалғыз
Қос ішекке байлап кеткен бар
Сол ілген орны осы
бұл бейбақтың
күйі де дәл сол күні
деп тіл қатады.
Қан майданда мерт болған жалғыз ұлын есіне
Болған соң шашта қырау, сақалда
«білмеген у ішеді» деп мақалдадым.
Түрегеп қоштастым да, шығып кеттім,
бұдан әрі отыруға бата алмадым.
Әлгі «аңдамай сөйлеген, ауырмай өледінің» кебін киген жігіт есер
Ақын Жұмекен сұрапыл соғыс тақырыбына тек қана
Бір қарағанда поэманың тақырыбында еш жаңалық жоқ сияқты.
Соғыс та бітіп, арада айлар, жылдар өтеді. Сонда
Ақынның аталмыш поэмасын М.Мақатаевтың «Өмірдастан» поэмасымен салыстыруға болады. Қаламгерлер
«Келін» поэмасының басталуы төмендегідей:
Сонау жылдар еді...
Күзетті аспан күңіренген ел үнін.
Ел күзетті әкесі жоқ баланы,
Шал күзетті жесір қалған келінін.
Түн ішінде түндей қара шал қақты
Кей жесірдің іштен ілген есігін.
Ар күзетті туған жердің картасын,
Көлір, тауын, жесірлерін, жартасын.
Күзетті іні ер-тоқымын ағаның,
Ай күзетті кәрі аспанның қабағын.
Жатты солай талай қыс пен күз өтіп,
Бұл дүние бірін-бірі күзетіп. [12.4]
Ақын туындыларында соғыс тақырыбын ғана жырлап қоймайды, сонымен бірге
- Ағатай, ала кетші нағашыма?
Әнеки, аноу таудың арасында.
Сөзіміз осы болды, үндемедің,
Шұбар ат желіп кетті «Шүу!» деп едің.
Қайырымсыз кісіні алғаш көрдім,
Қайырымсыз қазақты білмеп едім – дейді. [14.246]
енді бірде «қайырымды қазаққа» кез болады:
Үй иесі өзіңнен бөлек екен,
Бала десе, бәйек боп өледі екен.
Қайырымды қазаққа дөп келіппін,
Қазақ деген сен емес, бөлек екен –
[14.248] деп қаламгерлер қайырымсыздар мен қайырымдыларды, мейірімсіздер мен мейірімділерді
Ақын «Келін» поэмасын не мақсатпен жазғанын екі-ақ ауыз сөзге
Қасиетіңді білу үшін аяулы ел,
Қасіретіңді есіме алғым келеді.
Ақын сол кездегі ел-жұрттың көңіл күйін шебер әңгімелейді:
Ақ жүректі қара қайғы бомбалап.
немесе:
Ышқына кеп ана зары, жар
Бір жүректен бір жүрекке қарғыды.
Жаралы ел бір таяққа сүйенді,
Бір көзбенен жылап тұрды барлығы.
Қайғы-қуанышы ортақ, бір отбасының адамындай бауырласқан ел-жұрттың өмірі, кешегі
Жалпы халық басына түскен ауыртпалықты
Кейде ұрланып тұңғыш ұлын өзінің,
Әжесінің баласы деп сүйеді.
Нағыз қазақы мінез көрінісі қазақы дәстүрмен жарасымын тапқан.
Соғыс кезіндегі жастығына жас тамып қалатын келіннің көңіл-күйін
Көп түдерден бұған қалған белгі
Ақ шымылдық тұрады тек желбіреп...
Тек қана оның... жатқан анау
Жастығына қалатұғын жас тамып.
Немесе:
Өзін-өзі дей ме екен бұл:
Бір сезімнің толқынына тұншыға:
Түні бойы жесір болып ойлап
Келін болып оянатын күн шыға!
Ақын айна қатесіз ақиқатты айта
Бүгініне дән риза деді оны,
Атар таңға өзімізше сенеді.
Тек кей кезде... келінім деп
Оның дағы атағысы келеді.
Поэманың аяқталуы да тамаша:
Келін десең - әлі алдыңнан шығады,
Жүзінде ойнап жиырма бестің шуағы.
Келін десең – келін емес баяғы,
Бір опырық кемпір қарап тұрады.
Осындай әрі қарапайым, әрі сиқырлы жолдар кім-кімді де тебірентері
Ж.Нәжімеденовтің «Келін» поэмасымен сарындас болып келетін Қ.Мырза Әлінің «Жесір»
... Аунап-қунап шаттықтың көгалына
Жарытпады...
Күн туып қоғамына.
Бақыт үшін жаралған жан еді бір
Соғыс қалды – қайтесің! – обалына.
Сол кеткеннен мол кетті асыл ағам
Житомирде түсті де жасын оған...
Жеңгем үшін жүректен өшті мәңгі
Жастық деген ғажайып жасыл алаң.
О кездердің заңы мен мәні басқа:
Шапшып шығар намыстың қаны басқа!
Жеңгем менің ант ішті
Екінші рет
Махаббат деп ешкімді танымасқа! [16.152]
Бұл, әрине трагедия! Бірақ екі ақынның жырлары да тек
«Келін» мен «Жесір» жырларындағы кейіпкерлердің өмірі тағдырлас. Қ.Мырза Әлінің
Ақындардың көркемдегіш құралдарды пайдалану ерекшеліктеріне келсек, Ж.Нәжімеденов сөз бояуларын
Енді «Көзсіз батыр» поэмасына тоқталсақ, ақынның бұл
Ақынның қасірет пен қайсарлықтың жырлары деп
Мылтық, бомба... ұмыттым мен дәл
Сен де ұмыт адамзаттың әлемі.
Бірақ еске салар оны там-тұмдап
Жүрген жандар таяқ ұстап қалтылдап.
Жеңдік қой біз, сақтадық қой
Сол кез қазір секілді әсте
Дала жасыл, қып-қызыл боп жатыр
Жеңген елдің рухындай лапылдап. [22.85]
Міне, ақын осылайша өзінің бірқатар шығармаларын кешегі соғыс
Жұмекеннің «Соңғы махаббат» поэмасы қанды қырғын –
Керең тұрды қыз басқан ізді
Әй, тағдыр-ай, мұның сенің қай
деп кейіпкердің жан азасын екі-ақ жол өлеңге сыйғызып жіберген.
Балалық шағының бал күндерін сұрапыл соғыс
құлағыңда сарнап, санаңа ине шаншиды.
Бұл орайда Ә.Кекілбаевтің мына пікіріне ден қойсақ: «... «Келін»,
Адамзат болмысының соғыстай шеннен шыққан
Жалпы, Жұмекен қанды соғыс – жаралы жылдар
Қорытынды
Қорытындылай келгенде, поэзия – азабы мол ауыр жол. Ақын
Поззия – белгілі бір уақыттың жемісі әр ақынның шығармашылығының
«Ақын Жұмекен – әдебиет әлемінде шарықтай ұшқан Қыран десек
Жұмекен Нәжімеденовтің мағынасы жағынан аса бай мұрасы – қазақ
Пенде болмысындағы үміт пен күдіктің барша параметрін қалтқысыз қадағалап,
Қысқасы, Ж.Нәжімеденов – жиырмасыншы ғасырдың соңғы қырық жылындағы өз
Қазіргі таңда көп жұрт оның есімі мен «Менің Қазақстаным»
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Азанбаев М. «Жұмекен Қарағандыда» // Жұлдыз, 2005 №10,
2. Алдиярбай Ә. «Ақын балладасындағы ақиқат» // Ақжелкен, 2006
3. Балқиев Н. «Аңыз болып өлең қалды» // Жалын,
4. Дәрібайұлы С. «Қияға самғаған қыран ақын» //Қазақ елі
5. Жүсіп Қ. «Әдеби толғамдар» Ақтөбе, «А-Полиграфия» ЖШС 2004,
187бб.
6. Кәрібаева Б. «Қара өлең және лирика» А., «Ы.Алтынсарин
Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», А., 2001,
133-143бб.
7. Кекілбаев Ә. «Дәуірмен бетпе-бет» А., «Жазушы», 1972, 97-105бб.
8. Кекілбаев Ә. «Қайсарлық» // Егемен Қазақстан, 2005,
9. Кеңшілікұлы А. «Қазақ жырының тұңғиығы» // Таң Шолпан,
10. Қабыш Б. «Қазіргі қазақ поэзиясындағы түрлілік-бейнелілік
ерекшеліктері», Автореферат, А., 2006
11. Қайырбеков Ғ. «Ұлы ақын еді Жұмекен» // Жалын,
12. Қайырбеков «Тамырыңды қуалап ой қайнайды» // Егемен Қазақстан
2002, 23 қараша, 4-б.
13. Құрманғали Қ. «Қоңыр күз күмбірі» А., «Санат» 2002,
14. Мақатаев М. «Аманат», А., «Атамұра», 2002
15. Медетбек Т. «Жұмекен ағамды аңсаймын» // Ана тілі,
1- тамыз, 8-9 бб.
16. Мырза Әлі Қ. «Қылыш пен қанжар», А., «Жалын»,
17. Нәжімеденова С. «Ақ шағыл аялаған арман» // Ақиқат,
18. Нәжімеденов Ж. «Қанағат қарынға ғана керек» // Ана
27 қараша, 5-б.
19. Нәжімеденов Ж. «Жаңғырық», А., «Атамұра», 2003
20. Нәжімеденов Ж. ІІ томдық шығармалар жинағы, А., «Жазушы»,
21. Нәжімеденов Ж. Темірқазық / Өлеңдер,
поэмалар/, А., «Жазушы», 1982
22. Нәжімеденов Ж. «Мен – тамырмын» /дастандар/, А., «Ана
23. . Нұрымқызы Г. «Жұмекен мәңгілік тұлға» //Ана тілі,
7-б
24. Оразалин Н. «Жұмекен жырдың жаратылысы» //Егемен Қазақстан 1996,
10 қаңтар, 7-б.
25. Рамазанова Ж. «Қазақ поэзиясындағы баллада жанры» Автореферат,
А., 2005, 30-б 26. Сәрсенбай О. «Жұмекеннің жүрегі» /Ж.Нәжімеденов
// Парасат, 6-10бб
27. Сейілхан Р. «Ақ боз атпен бұлтты аралаған» //
13-б.
28. Серікқалиев Зейнолла « Темірқазық» // Қазақ әдебиеті, 1995,
47
Тербелістер мен толқындардың когеренттілігі
Ақтөбе облысының экологиялық өзекті мәселелері
Қорғасын шаңынан таллийдi алу үрдiсiнiң технологиясы
Ауа ортасының химиялық және биологиялық ластануы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС ЖАЗУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАРЫ (ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР ҮШІН)
Евразиялық экономикалық қауымдастығына мүше мемлекеттердің аумағына жануарлар, жануар текті шикізаттарға қойылатын ветеринариялық талаптар. Жануарларды айдап жеткізу кезіндегі ветеринариялық-санитариялық қадағалау
Жайрем кен - байыту комбинатының жұмыскерлер денсаулығына өндіріс факторларының әсері
Атмосфераны ластағыштардың құрамы
Аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған хром былғары
Зергерлік өнер