Қаржы теориясы
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1-тарау. Қаржының мәні, функциялары және рөлі 4
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі 4
1.2. Қаржының функциялары және рөлі 14
1.3. Қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
1.4. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары 28
Қорытынды 36
Қолданған әдебиеттер 37
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып
1-тарау. Қаржының мәні, функциялары және рөлі
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы («қолма-қол ақша», «табыс» ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
«Қаржы» ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның таптарға
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы мына себептерге байланысты:
әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық
кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың мүлделерін
өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік қатынастардың
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
Қаржы – ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан
Жалпықоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
Қаржыны экономикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық қатынастарға жатады,
1-сызба. Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі (бағыныңқылығы)
Ж а л п ы қ о
Ө н д і р і с т
А қ ш а қ а т
Қ а р ж ы қ а
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, «жалпыдан – жекеге»
Ұдайы өндіріс процесі үздіксіз жалғасып жататын өндіру, бөлу,
Қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның
Сонымен бірге айналым қаражаттарының қорлары, амортизациялық және басқа
Кірістер бойынша ЖҰӨ мына элементтерді жинақтаумен жасалынады: тұтынылған
«m» элементінен, бұдан басқа, қорланымға бағытталатын, яғни өндірістің
Одан кейін қалыптастырылған ақша қорлары қайта бөлуге --
Материалдық өндірісте жасалынған құнның едәуір бөлігі жалпымемлекеттік мұқтаждарға
Ақырында, ұдайы өндірістік процестің барлық стадияларынан өте отырып,
1.2 сызба. Қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта
Ш Ы Ғ Ы Н Д А Р
m
c v
Материалдық шығындар
Еңбекке ақы төлеу Қосымша өнім
Ұлттық табыс
Қ А Й Т А Б
Орынды толтыру қоры Тұтыну қоры Қорлану қоры
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа ауыспалы айналымға түседі,
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын, олардың басқа
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан бөліп
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын қатынастардың өзгешелігі
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының
Қаржының түрлі мақсатты ақша қорларының қозғалысында көрінуі оның
Нақты жұмсауға арналған мақсатты ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс
Ақша қаражаттары экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша тұжырымдауға
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының болуынан
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу жөнінде
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі дәрежеде
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Бұл
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша қатынастарын
Тауар өндірісінің негізіне тауар өндірушілердің экономикалық алдын ала
1.2. Қаржының функциялары және рөлі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет
Қаржы басқа тым жалпы категория – ақшадан туындайтын
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-қимылы оның мәнінен: жиынтық қоғамдық
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу
қаржылық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда
несиелік – банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне
Демек, қаржы бөлгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды қалыптастыру
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкі
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары айқындамасындағы осал-мезет категорияның
Ұдайы өндірістік тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы – бір стадияның
қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз байланысылған;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында пайдаланылатын бақылаудың
Қаржының табиғатын ақша қаражаттарының қозғалысында анықтайтын қаржының бөлгіштік
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай кеңінен
ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс сферасында
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға байланысты
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және жиынтық
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның, фирманың шаруашылық
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымастай сақталуын, мемлекеттік бюджет,
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық көрсеткіштерді
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі қаржылық
Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын қолдана отырып
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың, бірлестіктердің, министрліктер мен
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір бөлігін
несиелік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу арқылы
Қаржы микроэкономикалық дамудың тиімді ара қатысын белгілеуде, ұдайы
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың, фирмалардың өндірістік
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы
қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының және
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай көрінісі.
Алайда бағаның іс-қимылы қорлардың тікелей жасалуын тудырмайды, ол
Қаржы көмегімен шаруашылық жоспарларымен және үйлесімдерімен белгіленген құн
Баға амортизациялық аударымдардың көлемін анықтауда ерекше рөл атқарады.
Әсіреинфляция жағдайында Қазақстанда баға күшті өсті және бағаның
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Материалдық өндіріс
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға
Ұлттық табысты бөлудің нәтижесі болып табылатын еңбекке ақы
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қоры
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндегі еңбекке ақы төлеу
Еңбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен
Сонымен бірге қарастырылып отырған категориялардың іс-қимыл сфералары мен
Қоғамдық өнім құнын бөлуге кредит те қатысады. Әрі
Екі категория да қоғамдық шаруашылықтағы қаражаттардың қалыпты, үздіксіз
Сонымен қатар қаралып отырған категориялардың арасында белгілі бір
Жинақталған ақша қаражаттарын пайдалану әдісі айтарлықтай айырмашылық болып
Қаржы есеп-қисаптармен және есеп айырысу жүйесімен өте тығыз
Экономикалық категориялардың өзара іс-қимылы туралы қаралған негізгі қағидалары
1.3. Қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
Қаржы ғылымы қаржыны тек экономикалық категория, яғни айрықшалықты
Қаржы ресурстарында негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары
”Қаржы ресурстары” ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген
Шаруашылық жүргізу практикасында “қаржы ресурстарының” ұғымы деп мемлекеттің,
Егер жиынтық өнімнің (с+v+m) материалдық-заттық және құндық құрылымына,
Қаржы ресурстарын пайдалану (оларды пайдаланудың қор емес нысанының
Қаржы мен қаржы ресурстары – бара-бар ұғымдар емес.
Қаржы ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің 50% құра отырып,
Қаржы ресурстарының қозғалысы жиынтық қаржы балансында (қаржы ресурстары
Қаржы ресурстарының құрамында олардың аса маңызды екі бөлігін
мемлекеттің кірістері. Олар республикалық және жергілікті бюджеттерде шоғырланады.
бюджеттен тыс қаражаттар. Олар шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
Қаржы ресурстарының көзі жиынтық қоғамдық өнімнің барлық үш
Қаржы ресурстарының бір бөлігі кешенді түрде қоғамдық өнімнің
Сондай-ақ мемлекеттік кредит жолымен тартылған қаражаттар да мемлекеттің
Қаржы ресурстарын өсірудің маңызды факторы қоғамдық еңбек өнімділігін
Екінші фактор – бұл материалдық шығындардың орнын толтыру
Қаржы ресурстарының өсуіне сонымен қатар жалпы алғанда қоғамдық
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәртіппен қалыптасады. Орталықтандырылған
Таза табыстың басқа бөлігі қаржының мәніне сәйкес макроэкономикалық
Егер орталықтандырылмаған қаржы ресурстары тікелей шаруашылық жүргізуші субъектілердің
Перспективада ақша қорланымдары (табыс, қосылған құнға салынатын салық,
Жекешелендіруден, мемлекет меншігін сатудан түсетін түсімдер сияқты уақытша
Еңбекке ақы төлеудің, тұтыну қорларының одан әрі өсуі
Мемлекеттің қаржы ресурстары көлемінің динамикасы мен құрылысының тенденциялары
1.4. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары
"Қаржы жүйесінің" үғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы
Біртұтас қаржы жүйесі — өзінің мәні жағынан мынадай
Қазақстан Республикасында макро- және микроэкономиканын қаржы жүйесін реттеліп
Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті.
"Жүйе" термині өзара байланысты элементтердің түрлі критерийлері бойынша
Терминнің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының мәнділік сипаттамасын, оның
1) қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) ақша қорларының жиынтығы;
3) басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші субъектілер,
Қаржы қатынастары негізінен мынандай екі сфераны қамтиды:
1) мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларын
2) кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының ауыспалы айналымын ортақтастыратын
Қаржы қатынастары өзінің экономикалық, табиғаты жөнінен бөлгіштік қатынастар
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған
Қаржы жүйесін сыныптаудың функционалдық критерийінен басқа қаржы субъектілерінің
Буындардың сыныптамасының матасылған қатары ретінде жоғары разрядті элементтері
Қаржы жүйесін құрайтын жеке элементтердін орны мен рөлі
Материалдық, өндіріс сферасының шаруашылық, жургізуші субъектілерінің қаржысы қаржылардың
Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы қаржы жүйесінің еректе бөлігі
Сонымен бірге азаматтардың жеке-дара және шағын кәсіпкерлікпен айналысуымен
Жеке меншік және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржысы сферасының бастапқы
Екінші сфераның — шаруашылық, жүргізуші субъектілердің екі дербес
материалдық өндіріс сферасының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржысы;
өндірістік емес сфера салаларының ұйымдары мен мекемелерінің қаржысы.
БІрінші қосалқы жүйеде — өндірістік сфера қаржысында өндірістік
Екінші қосалқы жүйенің — өндірістік емес сфера қаржысының
Бұл қосалқы жүйеде қаржы қатынастары түрлі мақсатты сипаттағы
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетін тиісті орталықтандырылған
Қаржының материалдық мазмұны өзінің көрінісін қаржы ресурстарын қалыптастырып,
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан бөліп
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын қатынастардың өзгешелігі
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының
Қаржы қатынастарының нысаңдары мен ақша қорлары басқарылатын материалдық
Қаржы жүйесі ұғымымен қатар қаржы-кредит жүйесінің жалпылама ұғымы
Өзінің ортақ қағидалы біртұтастығына қарамастан, қаржы қатынастарын ұйымдастырудың
Жалпы қаржы жүйесінің құрамы — бұл қаржы қатынастарының
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы, жоғарыда атап өтілгендей,
мемлекеттік бюджет жүйесі;
арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
мемлекеттік кредит;
жергілікті қаржы;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
халықтың қаржысы,
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни орталықтандырылған
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып
Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке біріктіріледі:
мемлекетгж және муниципалдық қаржы;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Қаржы қатынастары сфераларының әрқайсысының ішінде буындар бөлінеді, оның
Кредит қатынастарының қаржы қатынастарынан айырмашылығы болғанымен мемлекеттік кредит
Қаржы жүйесінің әр буыны өз кезегінде буыншаларға (ондағы
Мемлекеттердің көпшілігінде қаржы жүйесін құрудың қағидаты — фискалдық
Қаржы жүйесінің функционалдық құрылысы мынадай негізгі қағидаттарды қанағаттандыруы
біріншіден, қаржы жүйесінің жеке алынған әрбір буыны ақша
екіншіден, тұтастай алынған қаржы жүйесі әрбір нақты сәтте
Қаржы жүйесін құрудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
Қаржы жүйесін ұйымдастыруда централизм мен демократизмнің үйлесуі. Мемлекеттік
Бұл қағидат жергілікті қаржы органдарының тиісті жергілікті әкімшілікке
Салалық қаржыларды басқарудағы демократиялық негіз шаруашылық жүргізуші органдарға
Кәсіпкерлік секторда қаржы дербестігі неғұрлым толық көрінеді: оның
Ұлттық және аймақтық мүдделерді сақтау. Бұл қағидат қаржы
Қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты орталық қаржы органдары арқылы
Қаржы жүйесінің жеке құрамды элементтерінің функционалдық арналымының қағидаты
Қорытынды
Қорытындыға келгенде бүгінгі таңда қаржы жүйелері қоғам өмірінде
Қолданған әдебиеттер
Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: Қазақстан, 2000.- 96
Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының кодексі. Егемен
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы.
Бабич A.M., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. — М.:
Балабанов A.M., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие. -
Балабанов И. Т. Основы финансового менеджмента. Учеб-ное пособие.
Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. - М.:
Елубаева Ж.М., Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика
Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы.
Ілясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. — Алматы: 2003.
Алғашқы бөлу деп өткізілген құнды бөлшектеу процесі мен
с - өндірістің материалдық шығындары; v - қажетті
«Пайда» термині Қазақстанда таза табысқа ауыстырылған.
3
Салық
Сыртқы экономикалық
Үй шаруашылығы
Ішкі шаруашылық-аралық
Мемлекеттік несие
Бюджет
Жалпы қоғамдық өнім
Бөлу
Капиталды басқару
Қаржының басқа экономикалық категориялармен байланыс
Қаржы менеджменті жайлы
Модильяни мен миллер үлгілері
Халықаралық экономика пәнінен оқу-әдістемелік кешені
Нарықтық экономикадығы әрекеттер мен табыстар және әлеуметтік негізгі саясат
Қаржы институттарының салық салудағы теориялық-әдістемелік аспектілері
Ақша қаражаттарына бақылау
ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ МӘНІ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қаржы нарығының қалыптасуы мен дамуы