Лексикалық қате
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл
нормасында қолданылуы
Ғылыми жетекші:
Зерттеу жұмысының нысанасы - оқушылардың тілі және лексикалық құралдарды
Зерттеу жұмысының мақсаты – лексикалық құралдардың сөйлеу әрекетіндегі қолданылу
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеудің ғылыми теориялық негіздерін сараптау,
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- оқушылардың сөздік қорының лингвистикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттер арқылы
- сөздік қордың өсуіне негіз болатын лексикалық нормаларды және
Зерттеудің ғылыми теориялық және практикалық мәні. Жұмыс нәтижелері лингвистикалық
құрылымы мен мазмұны. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
Мазмұны
Кіріспе......................................................................................................................3
1-тарау. Лексика және оның қатысымда қолданылуының ғылыми-теориялық негіздері.
1.1. Тіл және сөйлеу, сөз қолдану мәдениеті........................................................5
1.2. Лексикалық норма және оның қолданылу аясы..........................................25
2-тарау. Сөз қолдану мәдениеті.
2.1. Сөздің қолданылу ерекшеліктері.................................................................33
2.2. Тілдің лексика-фразеологиялық тіркестердің сөйлеудегі (жазудағы қолданысы)............................................................................................................41
2.3. Сөйлеуде көркемдегіш және бейнелегіш құралдарды пайдалану............46
2.4. Сөздердің сөз тіркесі мен сөйлемдерде қолданылу ерекшеліктері, грамматикалық
2.5. Жазба жұмыстарда болатын қателер және олардың жіктелуі..................77
Қорытынды...........................................................................................................86
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі..................................................................90
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазір тілді оқыту саласында әдіскерлердің айрықша назар
«Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға бірдей
Орта мектепте меңгерілуге тиісті лексиканың көлемі лексикалық білім берумен
Лексикалық білім беру мен оның қатысымдық мақсатта қолданылуын дамытудың
сөздің қолданылуы туралы білім, білік дағдыларын қалыптастыру мына
Оқушылардың бұл секілді тілдік қателерін болдырмау үшін, қазақ тілі
Зерттеу жұмысының нысанасы - оқушылардың тілі және лексикалық құралдарды
Зерттеу жұмысының мақсаты – лексикалық құралдардың сөйлеу әрекетіндегі қолданылу
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Оқушылардың сөздік қорының лингвистикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттер арқылы анықтау;
Сөздік қордың өсуіне негіз болатын лексикалық нормаларды және оған
Зерттеудің әдіснамалық негізі – ғалымдардың әдеби тіл нормалары мен
Зерттеудің әдістері. Зерттеудің ғылыми теориялық негіздерін сараптау, ой қорыту,
Зерттеудің ғылыми теориялық және практикалық мәні. Жұмыс нәтижелері лингвистикалық
құрылымы мен мазмұны. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
1- тарау
Лексика және оның қатысымда қолданылуының ғылыми- теориялық
негіздері
1.1.Тіл және сөйлеу, сөз қолдану мәдениеті
Тіл туралы ғылымның өзіндік нысандарына сай орныққан жүйе, ережелері
Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең маңызды орын алатын материал
Сөз мағынасын, мәнін игеру арқылы баланың ұғымы да кеңейеді.
Оқушылардың сөйлеуде біршама лексикалық қоры болғанымен, олардың бәрінің бірдей
Жеке сөздердің мағынасы, мәні, тіркесуі, қолданылуы қарым-қатынас жасау мақсатымен
Сөздердің тілдік нормаға орай қолданылуын үйрету арқылы тілін дамыту
Сөз байлығы – тіл байлығы. Бірақ тілдегі сөз байлығының
Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы жалпы халықтық қасиеті бар
Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылымы бір қалыпқа
Бұл жеке сөздерге, оны қолдануға да байланысты. Мәселен, қазақ
Өйткені лексикалық норма туралы М.Балақаев «әдеби тиілдің жалпыға ортақ
Сөз таңдап қолдану жазба әдеби стильдеріне байланысты да болады.
Көркем мәтіннің тілін зерттеу үстінде «функциональдық стиль» басты-басты екі
Стилистика саласындағы мамандардың сөздеріне қарағанда, көркем әдебиет стилистикасы –
Тіл білімінде тілдік нормаларды айқындай, белгілеп беру үшін мынадай
1) тілдің жүйесіне, тілдің өзіндік ішкі даму заңдылықтарына, оның
2) дәстүрлік белгісі, яғни әдеби қалыптасқан нормаға сәйкес
3) әдетте, қолданылып жүрген узус сөздердің құрамында болуы [7,11-44].
Әдеби тілдің қалыптасқан нормасы, яғни әдеби стандарт, осы мәселені
Жалпы әдеби тіл нормаларының ауытқып қолданылатын, яғни осы нормалардың
1) диалектизмдер, қарапайым сөздер, жай, дөрекі сөздер, жаргондар т.б.
2) сөздердің мағыналық жағынан ауытқуы яғни олар әдейі жөнімен
3) сөздердің өзара тіркесу заңдылығын бұзу арқылы ауытқу. Иініне
Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романында қолданылатын сөздердің бірі – күп сөзінің
Әдеби тіліміздегі күпшектей, күпшектену деген сөздеріміздің түбірі осы күб
Жазушы өз еңбегінде белгілі бір сөздің қазіргі қалыбын алмай.,
Немесе күзем кезінде қойды суға тоғытып, аспан (ор, терең,
Қазіргі кезде қазақ тілі сияқты қыпшақ тілдерінің тобына жататын
Тұжырымдай келгенде, жазбаша сөйлеу әрекетінде сөзді таңдау лексикалық норманы
Тіл мәдениетін арттырудың бір саласы сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді,
Сөз дәлдігі туралы сапаға қойылатын талаптар әр түрлі. Солардың
а) «бұл кеншарда қой басын өркендетіпті» деген сөйлемдегі ойды
ә) сөздің ұғымы мен мағынасын және статистикалық реңін нақты
б) дәлдікке қатысты мәселенің бірі, зат, құбылыс пен оның
в) сөз-белгілі зат пен құбылыс атауы. Сөзді білгенмен оның
Тіл тазалығына қатысты да оқушылар стильдік-лексикалық қателер жібереді:
1)тілімізде бөгде сөзді қалай болса солай араластырып қолдана
2)басқа тілден екінші тілге сөз алу, жаңа ұғымның пайда
3) жергілікті говор, диалект сөздерді таңдамай, сараламай қолдану. Мысалы,
4)ойға басы артық, қыстырм сөздерді жиі қолдану. Мысалы: әлгі,
5) орыс тілінен енген сөздерді қолдану. Мысалы: 1. Алматыда
Стильді- лексикалық қателер тілдің көркемдегіш және бейнелегіш құралдарын
а) сөзді көркемдік мақсатта қолдануда қате жібереді. Мысалы: Біржан
Мұндай қателерді сөздердің ауыспалы мағынасы мен стильдік реңін жете
ә) фразелогиялық тіркестердің мағынасын түсінбей қолданудан туған қателер. Мысалы:
б) фразеологиялық тіркестердің құрамындағы сөздерді өзгертіп қолданудан туатын қателер.
в) фразеологиялық тіркестердің құрамындағы сөздердің орнын ауыстырып қолданудан туатын
Мұндай қателер оқушылар тілінің даму деңгейінің төмендігі мен сөз
Ол туралы М.Балақаев: «Қазақ тілінің қоғамдық қызметі арта түсіп
Қазіргі әдеби тіліміз – халық тілінің жоғарғы формасы болып
Әрбір тілдің сол тілде сөйлейтін қауымдар арасында қатынас құралдық
Халқымыздың кешегі өткен ойшылдары, ағартушы-ғалымдары, ақын-жыраулары ішінде тіл мәдениетін
Тіл мәдениеті мәселесінде теориялық негізінен табудың, яғни тіл мәдениеті
Әдеби тіл туралы түсінік. Тілді сол тілде сөйлеуші халық
Әдеби тіл – жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл
Сөйтіп, «әдеби тіл» деген ұғым халықтың жазу мәдениетімен тығыз
Әдеби тіл – жүйелі тіл. Жазба тілдің ілгері даму
Әдеби тілдің жазуы –анархия. Тілдің нормалану дәрежесін неғұрлым айқын
Әдеби тіл – стильдік тармақтары бар тіл. Әдеби тіл
Қазіргі қазақ әдеби тілінің жұмсалу аясы кеңейді. Өміріміздің қилы-қилы
Мұндай стильдік тармақтар әдеби тіл қызметінің артуы, тілдің дамуы
Әдеби тіл – қоғамдық қызметі мол тіл. Сөйлеу тілі
Сөйтіп, әдеби тіл дегеніміз – жазба әдебиет арқылы жүйелі
Сонымен, тіл мәдениетінің негізі тілдік норма болғандықтан осы мәселені
Тілдік норма да – тарихи құбылыс. Қоғамдағы адамдардың бәрінің
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының тілдік нормадан сөйлеу мен жаза
Алда тұрған міндеттің бірі- әдеби тіліміздің әр жанрының өзіндік
Зерттеушілерде, ғылыми әдебиеттерде, ауызекі тілде «Сөйлеу мәдениеті» дегенді жиі
Бұл саладағы оқулықтардың барлығы, бүкіл жауапкершілігі, ең алдымен тіл
Сөйлеу үдерісінде тілдік материалдар өз бойындағы мағыналық мүмкіндіктерін жан-жақты
«... Бұл даралық тілдік даралық емес, тілдік материалдарды пайдаланудағы
Сондықтан оқыту ісінде мұғалімдер тілдік материалдарды ғана білгізумен тынбай,
Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қатар дамытып, оның
Ал Н.Уәлиев: «Тіл мәдениеті дегеннің ұғымы кең. Ол көбіне-көп
Әдеби тіл нормасы – сөзді дұрыс қолданудың, грамматикалық амал-тәсілдерді
Бұл жағдай мектеп бағдарламалары мен оқулық, оқу құралдарына да
Бұл пікірлерге қарағанда, тіл мәдениетінің негізгі мәселесі – тілдік
Мектепте тілдік норма тілдің құрылысымен бірге оқытылып, білім мен
Әдеби тілдің даму үдерісінде біріне-бірі қарама-қарсы екі түрлі бағдар
Тілдік «норма» дегеніміз «әдеби» деген ұғыммен тайталас айтылады. Әдеби
Тіл байлықтарын тегіс жіпке тізіп, әрқайсысын бөлек алып, ол
Тілдік норма жазуда ғана емес, сөз қолдануда да, сөздің
Тілдің нормалану үдерісі үздіксіз жүріп отырады. Бірақ ол үдерісті
Қазақ әдеби тілінің әр түрлі даму кезеңінде әр түрлі
Қазіргі терминдер жүйесінің тиянақтай бастаған, жаңа бетбұрыс кезеңі 1930-1940
Әдеби тілді нормалау қалам қайраткерінің, ғылым қызметкерінің күшімен баспасөз,
Қатынас құралы болып қалыптасқан тілге реформа жасау мүмкін емес.
Тұжырымдағанда, әдеби тілдің нормасы дегенді былай анықтауға болады: Тілдің
1. Жөнімен ауытқу; 2. Жөнсіз ауытқу.
Әдеби норманы белгілі мақсатпен, стильдік өңі болғандықтан өзгертіп қолдану
Қазақтың әдеби тілінің нормалануы үш түрлі жолымен жүргізіледі:
1. Тілдің ілгері даму үдерісінде оның ішкі заңдарына негізделген
2. Сондай тілдік дәстүрлерді әдеби тіл бекемдей түсті де,
3. Халық тілдері мен ұлт тілдерін ілгері дамыту туралы
Жалпы тілдің нормалануы халықтың қарым-қатынас үдерісінде жүргізіледі.
Қарым-қатынас – адамның отбасымен, өскен, араласқан ортасымен, елімен, дерімен,
Қарым-қатынас – адамдардың ішкі жан дүниесінің сыртқы көрінісі, олардың
Жақсы қарым-қатынас жасау үшін оқушының әуелі әдептілік негіздерін бойына
Тұжырымдағанда, жақсы қарым-қатынас жасау - әдептілікті, мәдениеттілікті, сөйлеу білу,
Жеке адам мәдениеті деген – адамның ойлау қабілеті, өзінің
Мәдениет – адамның рухани және материалдық, білімдарлық (интеллектілік) пен
Мәдениеттің негізі –тіл, ол адамзаттың мұратымен астасып жатады. Әр
Сөз мәдениеті – сөздердің мағынасына қарай дұрыс қолдану, сөйлеу
Тіл мәдениетінің салалары. Тіл мәдениетінің бір күрделі саласы –
Актив сөзі тым аз болған сайын ондай оқушының тілінде
Кейде белгілі бір оқушылардың шығарма мәтінін оқып отырғанның өзінде
Әдетте, зерттеушілер белгілі бір жазушының тілі жайында сөз қозғай
Әдетте зерттеуші ғалымдар үшін тек жорамалға сүйеніп, болжаммен қорытынды
Бұл – тіл байлығы деп аталатын қатысымдық сапаның нысаныды
Тіл байлығы тек лексикамен ұштасып жатпайды, ол ұғым сөздің
Бұл айтылғандардың бәрі әдеби тіл арнасының ішінде тек көркем
Әрине, сырт қарағанда, тіл байлығы тек жазушы немесе журналистерге
Сонымен сөз байлығы деген сапаның функционалдық стильдеріндегі көрінісі әр
Оның себебі жоғарыдағы пікірлерден басқа сөздер мағына жағынан да
Сондықтан оқушылардың тіл мәдениетін дамытуда ең алдымен сөз және
Сөз үйрету тіл білімінің лексика тарауындағы зат пен құбылыстың
Тіл мәдениетінің бір саласы сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді, мәтінді,
Қазақ тіл мәдениетіне байланысты зерттеу, еңбектерді негізге алсақ, сөз
Мұндай тілдік құралдарды өз ойын жеткізуде оқушылар жиі қате
Сөздерді өз мағынасынан сай қолданбау, дәлдіктен көз жазып қалу,
Біріншіден, дәлдікке қатысты мәселенің бірі, зат, құбылыс пен оның
Екіншіден, дәл сөйлеуге қажетті шарттардың бірі – мағыналас сөздерді,
Үшіншіден, сөз- белгілі бір зат пен құбылыс атауы. Сөзді
Тілде толып жатқан өзара мәндес, мағыналас сөздер бар. Бұл
Алайда мағыналас сөздер бір-біріне қаншама жақын, мәндес болғанымен, олардың
Сөз дәлдігі - әдеби тіл стильдерінің (көркем әдебиет, публицистика,
Сөз дәлдігі сөйлеу тіліне де қатысты. Мысалы, емтиханнан бес
Тілде толып жатқан варианттар, мағыналас сөздер бар. Әдеби тілдің
Тіл мәдениетінің ең бір түйінді мәселесі – сөздің әсерлілігі.
Біріншіден, орфоэпиялық норманы сақтау, дауыс, интонация, үн әуезділік арқылы
Екіншіден, ойды әсерлі жеткізудің әдістері сөйлем құрауға да байланысты.
Үшіншіден, тілдегі бейнелегіш тәсілдер мен көркемдегіш тілдік құралдар түгелдей
Тіл мәдениетіне қажетті аса маңызды сапалардың бірі – сөз
1) Тілімізде бөгде сөздің қалай болса, солай араластырып қолданыла
2) Басқа тілден екінші тілге сөз алу, жаңа ұғымның
3) Жергілікті говор, диалект сөздерді таңдамай, сараламай қолдану. Мысалы:
4) Ойға басы артық, қыстырма сөздерді жиі қолдану. Мысалы:
Тіл қоғам тарихының барлық дәуірінде де оның күресі мен
Адамдар өздерінің өмірлік серігі, бүкіл тіршілігінің құралы, рухани өмірінің
Тіл тазалығына, сөйлеу шеберлігіне қазақ халқы да ерекше мән
Тіл ұстартқан халқымыз тіл өнерін мәпелей отыра, сол қадірлісінің
Халқымыздың баяғы заманнан бері қарай келе жатқан осы жақсы
Қай халық тілінде болса да сөздердің бір-бірімен тіркесуінде орныққан
Тіл шұбарлаушылық туған тіліміз ішіне екінші бір тілдің сөздерін
Сөйлеу мәдениетінің жоғары болуы – халық мәдениетінің жоғары болуы,
Бұл пікірлерге қарағанда, тіл мәдениеті екі бағытпен қарастырылады. Соның
Тілдік норма – бір тілде сөйлейтін ұлт (халық) толық
Т.Қордабаев: «Лингвистикада дыбысты тіл екі салаға бөлініп қаралады. Бірінші
Тілдің материалдық жағына ондағы дыбыстрдың, сөздердің, грамматикалық формалар мен
Ал тілдің функциялық жағына оның материалдық жүйесінің адамдар арасында
Тілдік норманың жүйесін толық сақтайтын жазба тіл. Соның ішінде
Ал жазба әдеби тіл туралы С.Исаев: «Жазба әдеби тіл
Тұжырымдағанда, әдеби тіл – қалыптасқан жүйелі нормаға негізделген, жалпы
Ал, жазба тіл өзіндік ерекшелігіне қарай бірнеше стильдік тармақтарға
Тұжырымдай келгенде, оқушылардың тіл мәдениетін дамыта оқыту жұмысы мына
1. Тіл – ұлттық белгі, халықтық мұра, дүниетаным құралы.
2. Қарым-қатынас және сөз мәдениеті.
3.Әдеби тіл нормалары: лексикалық норма, грамматикалық норма, стилистикалық норма,
4. Ауызша сөйлеу мәдениеті.
5. Жазбаша сөйлеу мәдениеті.
1.2. Лексикалық норма және оның қолданылу аясы.
Академик Л.В.Щерба өзінің «лексикографияның жалпы теориясын жасау тәжірибесі» атты
Ғалымның пікірі бойынша, түсіндірме сөздіктер әдетте белгілі бір әдеби
Академиялық сөздікті адамның өзі бұрыннан білетін сөзінің қолданылу ерекшеліктерін
Адамдардың нормативті (немесе академиялық) сөздікке біліктерін тексеру үшін және
Бірінші типтегі сөздіктердің негізінде белгілі бір уақыт кезеңіндегі белгілі
Ғалым академиялық типтегі сөздіктердің әлеуметтік негізін айқындаудағы қиыншылықтарды сөз
Осы тұрғыдан ғалым әдеби тілдің сөздігіне қазіргі ұрпаққа түсініксіз
Бір тіл үшін екі сөздік жасаудың қажеттігін, оның біреуі
Ғалым екі сөздік жасауға мүмкіншілік болмаған жағдайда ымыраға барып,
1970 жылдары лексикографияның теориялық мәселелерін зерттеумен арнайы айналысқан белгілі
В.П.Берковтың түсіндірме сөздікті ғылыми шығарма ретінде қарастыруы және анықтамалық
В.П.Берков тілдегі сөздік бірліктерді қолданылу жиілігіне қарап сұрыптау мен
В.П.Берков норманың белгілі бір дәрежеде субъективті ұғым екендігіне тоқталып,
Ғалым норманың маңызды белгілері қатарында: 1) тілдік деректердің бұрынғы
Сөз байлығы тіл байлығы. Бірақ тілдегі сөз байлығының барлығының
Сөздердің әдеби, әдеби еместігін айыру оңай да емес, біреуге
Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы жалпы халықтық қасиеті бар
Сөйлеу тілі мен әдеби тіл тығыз байланыста болғандықтан, екеуіне
Мысалы, қазақ тілінде «шаруа» сөзі бұрыннан бар болатын. Оған
Көптеген сөздер осы күнге дейін әдебиеттен берік орын ала
Мұндайда қиыны - бір заттың бірнеше сөзбен аталуы. Мысалы,
Мұндайлардың мынасын әдеби деу қиын. Сонда да, термин сөздерді
Сөйтіп, қазақ тіліндегі сан алуан сөздердің әдеби тілге тәндері
Сөйтіп, «лексикалық норма» дегеніміз - әдеби тілдің жалпыға ортақ
Әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайтын сөздер мыналар:
1. Диалектизмдер. Бірқатар сөздер жалпы халыққа бірдей түсінікті болмай,
Ә д е б и
жаңғақ шаттауық
жүгері
ылғи бойлай
көрпе жуырқан
тәрізді
балапан шіби
тақия тебетей
барлығы әмбесі, әммасы
Жер-жерде әдеби тілде бар сөздердің тұрқын бұзып айту жиі
Ә д е б и
шейін шекейін
сияқты сиықты
дөңгелек доңғалақ
түзеу дүзеу
диірмен тиірмен
рұқсат ұлықсат
жиырманшы жиырмасыншы
Диалектизмдер мен дөкір сөздерді диалогта қолдануға болады, ал автордың
Мұндайды, әрине, әдеби тілдің нормасын бұзу деп қараймыз.
Әдеби тілде бар сөздің мағынасы әр жерде әр түрлі
Кейбір сөздердің әдеби тілдегі орныққан мағынасы бірнешеу болса, қарапайым
Әрине, бұл да әдеби емес. Автор бұл сөзді Мейрам
Мұндайға мін таққысы келгендерге, кейбіреулер «Ел аузында бар сөз
Ел аузындағының бәрін қалдырмай әдеби тілге енгізе берсек, батыстағы
2. Профессионализм. Жергілікті халықтардың кәсібіне, шаруашылығына байланысты сөздері болады.
Мұндай кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы болмаса, оларды әдеби
Түрлі кәсіптегі еңбек ерлерін, олардың іс-әрекетін сөз еткенде, сол
3. Дөрекі, былапат және жаргон сөздер. Бұлар - әдеби
Лексикада бірізділікті көбірек тілейтіндер – терминдер. Термин дегеніміз -
Ә д е б и
жұмысшы
совет кеңес
қаһарман, ер, батыр герой
жоспар план
үгітші агитатор
жер серігі спутник
Шет тілден енген терминдерді қазақшаға аударуға болатыны да, болмайтыны
Терминология қай сала да болса да, тек жаңа ұғымның
Мұндай жаға атаулар да баспасөз бетінде сыналып, мемлекеттік терминология
2- тарау
Сөз қолдану мәдениеті
Сөздің қолданылу ерекшеліктері.
Тіл коммуникативтік қызметін ауызша да, жазбаша да атқара алады.
Жазбаша тілдің ауызекі тілден кейін пайда болған, оның таңбалайтын
Адам, қоршаған орта, табиғат, қоғам жайындағы білімді негізінен жазба
Жазудың тарихы өте ерте дәуірден басталады. Көне жазуды да,
Көне жазу нұсқаларын талдап зерттеуде орасан зор маңызы бар.
Қазіргі біз пайдаланып жүрген жазу көп кейін туған. Оны
Жазудың тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейінірек болғанын көреміз[36,57].
1) пиктографиялық жазу
2) идеографиялық немесе логографиялық
3) морфемографиялық
4) силлабографиялық
5) фонелографиялық
Пиктографиялық жазу – жазудың ең алғашқы түрі. Бұл –
Логографиялық жазу. Пиктографиялық жзудың біртіндеп даму барысында идеографиялық жазу
Морфемографиялық жазу. Морфемалармен жазу, жазу белгісі морфемограмма.
Силлабография - «буынды жазу», жазу бірлігі силлабограммалар.
Фонелография – «фонемалар мен жазу» яғни тіл дыбыстарын белгілі
Орфографиялық норма. Орфография гректің orfos-түзу, дұрыс, qrapho-жазамын
Орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларынан біркелкі жазылу нормасын
Қазақ жазуының ең бірінші орфографиялық ережелер жинағы 1914 жылы
Қазақ тілінің қазіргі орфографиясының алғашқы нұсқасы 1940 жылы орыс
Қазіргі қазақ орфографиясы қабылданғаннан бері екі рет 1957,1983 жылы
Жазбаша сөйлеудің ерекшеліктері.
1. Жазбаша сөзде сөйлемге байланысты қойылатын тыныс белгілерден басқа
2. Жазбаша сөйлеудің логикалық жағына аса қатаң талап қойылады.
3. Жазуда орфографиялық норма қатаң ескеріледі.
4. Автордың көңіл-күйі (сүйсіну, күйіну т.б.) орнын тауып қойылған
Сөз қолданудың негізгі принциптері. Сөз – ойды білдірудің, сөйлем
Сөйлем жеке сөздерден құралғанда, ол сөздер айтылмақ ойдың бірден-бір
- Тойың торқа болсын! – деген тілек білдіріреді.
- Осы да сөз болып па? Қазақ «Топырағың торқа
Жазуда, сөйлеуде кісі ойына керекті сөз таңдағанда, олардың стильдік
Бұдан 20-30 жыл бұрын, әдеби тіліміз қалыптасуға бет бұрғанда,
Жазушы Сафуан Шаймерденов «Мезгіл» атты жинағында әдебиет жұртшылығына онша
Әрине, жазушы, журналист, басқа да авторлар диалектизмді, ел аузында
Қазіргі қазақты баяғы қазақ деу – қиянат. Ал, қазіргі
Сөз мәдениетін жетік білу үшін қазақ тілінің сөз байлығын
Соңғы жылдары қазақ сөздерінің мағыналары сараланып, көп сөздердің мағыналары
Қазақ тілінде сөйлейтін кісілердің сөздік қоры бірдей емес. Үгітші,
Сөзді көп білуге де дарындылық, қабілет керек. Оқымыстылардың айтуына
Тіл мәдениетіне жетік болу үшін сөзді көп білу жеткіліксіз,
Сөз – көркем әдебиет тұрғысынан алғанда, жазушының, ақынның әсем
Бұл талаптар жалпы әдеби тілге, соның ішінде көркем тіліне
Көркем әдебиет үшін бұлар да жеткіліксіз. Кқркем әдебиетке тән
Көрікті ойдың көркем суретін салуға жұмсалатын амал-әрекеттің әр
Көркем әдебиеттің сөздік құрамының негізі жалпы халық тіліндегі сөздер
Жалпы алғанда, көркем әдебиетте қолданылмайтын сөздер кемде-кем. Кейде, ретіне
Сөздерді қалай болса – солай жұмсай бермей, саралап, талғап
Көркем әдебиетте аздап болса да, жаңа сөз жасау үдерісі
Тұрақты тіркесудің қолданылуы. Тілдің әрі ұғымды, әрі сымбатты байлықтарының
Бұларды әсіресе көркем әдебиетте, публицистикалық әдебиетте, көпшілікке арналған
Мақал-мәтелдер – халық даналығының айнасы, оларды тудырған халықтың тіл
Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең мағыналы әрі ұтымды болатындықтан, сөйлеген
Қазақ мақал-мәтелдерінің бәрі бірдей ұстамды емес: біздің қазіргі идеологиямызға
Фразеологиялық тіркес – кісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін
Фразалық тұрақты тіркестер де ауыспалы мағынада жұмсалады. Олардың идиомалық
Фразеологиялық тіркестердің қолдана білу – тіл білудің бір белгісі.
Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын, жөн-жорығы жоқ,
Бір тілде бар идиомалық тіркестерді екінші тілде сөзбе-сөз аударуға
Соңғы жылдары аударма арқылы қазақ тілінде «Ештен кеш жақсы»,
Фразеологиялық тіркестерді қолданудағы бірқатар қателер олардың құрамындағы сөздердің тұлғасын
Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын әдейі өзгертіп,
Қанатты сөз - ұшқыр ойдың қанаты[42,55]. Оны көп
2.2. Тілдің лексика-фразеологиялық тіркестердің
сөйлеудегі (жазудағы) қолданысы.
Тіліміздегі фразеологиялық тіркестер – лексиканың ең бір айшықты бай
Фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің үлкен белгісі.
Сонда фразеологизм дегеніміз не? Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған,
Фразеологизм мен күрделі сөздерді салыстыру. Мысалы, бас тарту; 1.
Қазақ тілінде фразеологиялық тіркестер үшке бөлінеді: идиома, фраза және
1. Идиомалардың білдіретін мағыналары олардың құрамындағы сөздердің мағыналары қатыспайды,
Идиома ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөздің
2. Тіліміздегі тұрақты тіркестердің бір түрі – мақал- мәтелдер.
Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып келеді.
Мақал-мәтел аз сөзді, терең мағыналы, әрі ұтымды болғандықтан, сөйлеген
Осындай орынды қолданған мақал-мәтелдер ауызекі сөзде де, жазбаша сөйлеуде
3. Қанатты сөздер. Қанатты сөздерді айтылатын оймен орайластырып дұрыс
Бірқатар қанатты-нақыл сөздердің авторы белгілі. Мысалы, «Баяғы жартас бір
Қанатты сөздер – ұшқыр ойдың қанаты. Айтылатын ой-пікірдің көркем
Қорыта айтқанда, көркем тілмен бейнеленген кестелі сөздерді жазған (не
Тілдік қарым-қатынаста кездесетін лексикалық тұлғаның бірі – тұрақты сөз
Тілдік қатынастың жүзеге асуы хабардың (ақпараттың) айтылуына, жеткізілуіне, қабылдануына
Қатысымдық әрекетте басты көңіл бөлетін нәрсе – тілдік тұлғалардың
Сөз жеке тұрғанда зат не құбылыстың аталымы ғана болып
Қатысымдық тұлға ретінде жеке сөз бен тұрақты сөз тіркестерінің
Егер сөз хабар беру мақсатымен қоса жауап алуды қамтамасыз
Тұрақты сөз тіркестерінің қатысымдық ерекшеліктері олардың құрамында бірнеше сөздердің
Жалпы, тұрақты тіркестің мағыналық, экспрессивті-эмоциялық ерекшелігіне сай адамдар арасындағы
Қазақ тіліндегі сын есім синонимдері бірде фразеологиялық сөз тіркестерінің
Тілдік қолданыста жеке сөздерге қарағанда, тұрақты сөз тіркесінің баяндау,
Қорыта келгенде, қазақ тілі пәнін оқыту кезінде лексикалық білім
Мектеп оқушыларына лексика туралы білім берумен бірге ол сөздердің
1) Лексикалық синонимдер белгілі бір стильге бағынып, ерекшеленіп қолданылады.
2) Синоним сөздер қолданылуда бір-бірінен мағыналық және стильдік ерекшеліктерімен
3) Синоним сөздердің айтушы мен жазушы бір зат пен
4) Синоним сөздерді қолдану, тыңдауда сөйлемнің, сөздің экспрессиялылығы артады.
5) Синоним сөздер тіл стильдеріне байланысты ерекшеленеді: кенеттен (жазба),
Мұндай ерекшеліктері игерілгеннен кейін синоним сөздерді сөйлеуде қолдана білуге
2.3. Сөйлеуде көркемдеуіш және бейнелегіш құралдарды
пайдалану
Сөз әсерлігі тыңдаушыны ұйытып өзіне тарту екі нәрсеге қатысты
Мәдениетті адам сөйлеу мәнері құлаққа жағымды әрбір ойын лайықты
Тыңдаушыларды еліктіре білу, олардың назарын сөйлеп тұрған ой-пікіріне аудара
Сонымен бірге жұрт алдында сөйлеуші мына қағидаларды ескеруі тиіс[9,56].
1. Жұрттың бәріне белгілі жайларды тәптіштеп айта беру жөнсіз.
2. Өзін өзгеден артық санап, дауласып, мақтана сөйлеген адамның
3. Сөйлегенде, әрбір сөз анық, дәл, айқын естілетін болсын.
4. Ойды жеткізудің тілден тыс элементтерін, атап айтқанда, ым,
5. Жұрт алдында сөйлеуші қағаздан көзін алмай қатып қалмай,
6. Сөзді әбден жауыр болған сөздерден бастаған болмайды. Ой-пікірді
7. Айтылатын ой қысқа да нұсқа, тұжырымды болсын. «Аз
8. Сөйлеу жүйелі болуы тиіс. Жүйелі сөздің арқауы, өзара
Жұрт алдында жақсы сөйлеудің ең негізгі шарты – дайындық.
Жоспар бойынша баяндауға керекті материалдарды толықтыру, ретке келтіріп қағазға
Сөз қолдану мәдениеті сөзді мағынасына орай дұрыс қолданумен қатар
Мәселен, «Жел соқты, қар жауып, боран болды» деп айтуда
Мұндай асау сөзінің ерекше сипат алғандығын бірден аңғаруға болады.
Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы әр түрлі тәсілдер
1. Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысу белгіленген заттардың тұлға,
Метафора – грек тілінде metaphora «ауысу» деген мағынаны білдіреді.
Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір
2. Метонимия. Бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші затқа
3. Синекдоха. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің
Синекдоха – грек тілінің synecdoche «бірге жобалап түсіну» деген
4. Теңеу. Теңеу де зат пен құбылыстың біріне- бірінің
Ажарың ашық екен атқан таңдай,
Нұрлы екен екі көзің жаққан шамдай,
Апаңнан сені туған айналайын,
Күлім көз, оймақ ауыз, жазық маңдай.
(Сегізсері)
5. Эпитет. Бір заттың, не бір құбылыстың айрықша сипатын,
Қорыта айтқанда, сөз ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылу арқылы мағыналық
2.4. Сөздердің сөз тіркесі мен сөйлемдерде қолданылу ерекшеліктері,
грамматикалық норма.
Әдеби тілдің нормалану нысаналары. Әдеби тіл дамыған жайын оның
Грамматикалық нормалар грамматикалық ережелер негізінде, әдеби тілдің қалыптасу барысында
Тілдегі жекелеген қосымшалар көптеген сөзге жалғап айтуға болғанымен, солардың
Ғасырлар бойы жасалған грамматикалық ережелердің, грамматикалық категориялардың жұмсалу аясы
Тұжырымдағанда, оқушылардың тіл мәдениетін жетілдіру ана тіліміздің нормасындағы тілдің
Тіл мәдениеті тек жеке сөздерді немесе сөз тіркестері мен
Осы бір тиянақты-ақ деген ережеге бағынбайтын, одан ауытқы айтылатын
Грамматикалық нормалардан ауытқулар. Мағыналық, стильдік қызметі бар ерекшеліктерді пайдалану
Болымсыз етістің келер шақтық тұлғасының бірі -жақта –ма-й-мын... болуы
Ескі бише отырман бос мақалдап,
Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап
(Абай)
Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар- намысым қашырман!
Бұлтқа жетпей шарт сынсаң!
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман!
(Махамбет)
Ашу – бөрі, ақыл қой,
Аралас бағып тұра алман,
Көз – төреші, көңіл хақ!
Өмірін екі қыла алман!
-Жібермен, жібермен, қызыл түлкі!. Алдымда тау тұса да тайынбан!
Грамматикалық тұлғалардың негізгі нормадан өзгеше болып ауытқуы арада заңды:
Кел балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге,
Ықыласпен тоқылық.
(Алтынсарин)
Мекен іздеп жігіттер, кел-кетелі,
Ортасында Көктөбе белгі етелі,
Азаматтар, жалықпай тыңдасаңыз,
Қозы Көрпеш Баянды сөз етеді.
(«Қозы Көрпештің» Жанақ нұсқасы)
Бұл екі мысалдағы тұлғалардың екеуі де негізгі қосымша ретінде
Жіктік жалғауының ІІ жағының жекеше тұлғасы да екі түрлі
Неге колхоз болмайсың?
Неге ортаға салмайсың?
Берекеге қол сұғып,
Неге ауыл қонбайсың!
(Б.Майлин)
Ертеде, осы мысалдардағыдай, -сын//-сін,-нің орнына сөйлеу тілінің; -сың//-сің тұлғасы
Не ексең, соны орарсың. Ұяда не көрсең, ұщқанда соны
Осылай болатындықтан жарыса қолданылатын бұл екі тұлғаның екеуі де
Бәріңіз бір-бір бедеу мініпсіңіз,
Ойын-күлкі сәулетпен жүріпсіңіз,
Жібек сұлу дегеннің аулы жақын,
Бар еді, балам қандай жұмысыңыз?
Мұндайды диалогта, халық әдебиетінде қолдануға болар, ал автор сөзінде,
Дегенмен, ондай нормадан жөнсіз ауытқуларды да қазіргі әдебиеттен көп
Ондайды автор баяндауында, ертеректе, әдеби тілдің онша қалыптаспаған кезеңінде,
Грамматикалық тұлғалардың кейбірі әдеби тілдің нормалану үдерісінде жұмсалудан қалып
Тілде жарыса қолданылатын тұлғалардың әдебиетте жиі ұшырамайтындары бар. Мысалы,
Қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің, құрмалас сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі
Әдеби тіл грамматикалық кейбір құбылыстарды нормаға айналдырып, кейбірін одан
Тілдің нормалану үдерісі үздіксіз болып отырады. Сол үдерісті тездету
Бір грамматикалық тұлғаның сөйлеу тілінде түрліше айтылуы әдеби тілдің
Морфологиялық тұлғаларды сұрыптап қолдану. Грамматикалық тұлға дегеніміз – сөздің
Осы қосымшаның әдеби тілде сараланған қызметі бола тұрса да,
«Әңгіме үстінде Я:Феликсованың сөзінен....керемет ойшыл, өз елінің тіршілік-тынысын мүлт
Ертеде –лық,-тық..... жұрнағы жақсылық, үлкендік, алматылық, туысқандық, әурегершілік, ауызбірлік
-сыз//-сіз – сын есім, кейде үстеу тудыратын қосымша. Бірақ
-гер//-кер қосымшасы қазақ тілінде «саудагер», «іскер», мұрагер», «айлакер» сияқты
Ертеде еңбекші-еңбекшіл, капиталист-капиталшы түрінде қолданылады. Оны мысалы, Сәбит Дөнентаевтың
Жаңа сөз тудыру әрекеті әлі де бар. Бірақ ол
Сөздерге тиісті қосымшлардың нормаға айналған түрлерін жалғамай, басқа түрлерін
Бізде –шы//ші қосымшасын жұмсауда да бірізділік жоқ. Әсіресе орыс
Көркем әдебиетте кейбір қосымшалар авторлық қолданудың ырқына көніп айтыла
Стильдік қателердің біразы бір жалғаудың орнына басқа жалғау қолданудан
Баспасөзде, әсіресе публицистикалық әдебиетте, қазақ тілінің көптік жалғауын қолдануда
Грамматикалық құрылыстың тіл мәдениетіне қатысы. Адам сөйлескенде, әр алуан
Мақсатты ойды түсінікті әрі әсерлі етіп айту үшін тілде
Грамматика мәселелерін екі түрлі ыңғайда қарастыруға болады: біріншіден, тілдің
Тіл мәдениетінің табысы стилистика ғылымының талаптарымен ұштасып жататындықтан, бұл
Әдетте стилистика ғылымы грамматикалық тұлғалар мен категориялардың мәндестігін, олардың
Адам ойын айтудың негізгі формасы – сөйлем. Жеке сөйлем
Тілді жақсы білетін кісілер бұл сұрақтарға жауап іздемей-ақ дұрыс
Оның үстіне олар әлгілердің ғылыми негіздерін түсініп, біліп пайдаланса,
Мақсат – тілде барды жойып, жаңалық орнату емес, барды
Жазушы Зейін Шашкин марқұм «Роман және дәуіртынысы» деген мақаласында
Сөйтіп, стилистика мәндес және мәндес емес те грамматикалық тұлғалардың,
Жақсы стилист болу – сөз зергері болу деген сөз
Б.Майлин бір әңгімесінде «Қарымсақты» келіні пештің.... мұржасын ашып жүр
Сөйтіп, грамматикалық құрылыстың орнықты қалпын сақтап жазу да, мағыналық,
І. Стильді - морфологиялық қате. Сөздерді дұрыс жасамаудан, әсіресе,
а/ оқушылардың тілінде кейбір өзінше «сөз жасау» тәжірибеде кездесіп
Бұл сияқты қателер оқушының қосымшалардың сөз тудыру, жалғану аясын
ә/ кейбір септік жалғауларының мағыналық реңдеріін түсінбей ауыстырып қолдана
Бұл қателердің кездесуі оқушылардың септік жалғаулардың қызметін және оның
Кейде ауызекі сөйлеу тілінде көмектес септігін адамға байланысты тәуелдік
б/ көптік жалғауларды кейбір көптік мәні бар сөздерге жалғау
в/ бір түрлі жалғауларды сөйлемде қат-қабат қолдану арқылы сөйлемнің
г/ сөз таптарының жұрнақтарын сөйлем мен сөйлемді байланыстыру мақсатында
Мұнда етістіктің көсемше түрінің жұрнағын қайталап қолдану жай сөйлемдерді
Сонымен стильді-морфологиялық қате сөз таптары және олардың грамматикалық формаларын
Стильді-морфологиялық қателермен жұмысты сол сыныпта өтіліп отырылған грамматикалық материалдармен
- грамматикалық формалар арқылы сөздердің түрленуін естеріне түсіріп,
- грамматикалық формаларын жалғаудағы мағынасына байланысты синоним немесе нұсқалар
- сөз таптарының тіркесу ерекшеліктері бойынша жаттығу жүргізу
- стильдік фигуралардың жасалу ерекшіліктеріне байланысты грамматикалық формаларын стильдік
- шағын мәтіндердегі грамматикалық формалардың қолданылу ерекшеліктері бойынша стильдік
Тәжірибелік жұмыстар әрбір сыныптың бағдарламалық материалдарына байланыстырыла жүргізіледі.
Қазақ тілінің морфология туралы саласы бойынша мәлімет бастауыш сыныптан
ІІ. Стильді-синтаксистік қате деп сөз бен сөздің байланысу
а/ сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдерінен қате жібереді. Мысалы, алыстағы
ә/ сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің қате жіберіп, сөздің әдеттегі
Жазушылар мен ақындардың шығармаларында мұндай сөйлемдерді стилистикалық мақсатта қолдана
Әсіресе, оқушылар бұл сияқты қатенің түрлерін өлең сөздің мазмұнын
б/ құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдердің ара жігі ажыратылмай қарастырып,
в/ сөйлемдерде екі бастауыш сөзді қатар қолдана береді. Мысалы,
Стильді-синтаксистік қателерді болдырмау мен түзету барысында мына сияқты жұмыстарды
- белгілі сөздердің сөз тіркестерін жасату және олардан сөйлем
- аяқталмаған сөйлемдерді аяқтау және сөздерді алмастырып көру,
- бір ойды беру үшін нұсқамен сөйлемдер құрату,
- сөйлемдегі сөздердің орнына ауыстырып көру, ондағы ойдың ауысуын
- құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдерді ажыратып, тиянақтау және ондағы
- сөйлемдердегі сөйлем мүшелерінің орнын анықтау, оны ауыстырып байқау,
- өлеңмен жазылған сюжетте көркем шығармаларды ауызша және жазбаша
- берілген жоспар бойынша шығармалар мен мазмұндамалар жаздыруға жаттықтыру.
Стильді-синтаксистік қателермен жұмыс жүргізуге синтаксистің тыныс белгілерімен байланыстыра жүргізген
ІІІ. Стильді-логикалық қате. Ойды көркемдеп әдеби тілдің нормасында жеткізуде
Мектеп оқушыларының ауызекі сөздері мен жазбаша жұмыстарын осы мақсатта
а/ сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі белгісіз болып қалу. Мысалы,
ә/ сөйлемдеріндегі ойлар бір-бірімен байланыспай түсініксіз болу. Мысалы, Әкесі
Стильді- логикалық қателер әлі де болса оқушының ойлау жүйесінің
- шағын әңгімелерге жоспар жасатып, негізгі айтатын мәселелерді анықтатып,
- берілген жоспар бойынша әңгіме құрастырып айту немесе жалғастырып
- сюжетті көркем суреттер бойынша сөйлем құрату немесе мазмұндамалар
- экскурсия материалдары бойынша шығарма жаздыруға үйрету,
- эпиграф, цитаталар бойынша шығарма жазуға үйрету,
- әр түрлі стиль бойынша шығармалар жаздыру немесе іс-қағаздардың
- әр түрлі мәжіліс хаттар, есеп беру, баяндамалар жазуға
Қорыта келгенде, оқушылар мына себептермен стильдік қателер жіберетіндігін байқауға
1. Оқушылардың сөздік қорының аздығына байланысты сөйлемдер бірыңғай, қарапайым
2. Кейбір сөздердің ауыспалы және көп мағыналылығына байланысты контексте
3. Синоним сөздерді сөйлемде түрлендіріп қолдана білмеу, сондықтан сөздерді
4. Сөйлемдерінде қажетсіз басы артық, қыстырма, диалект сөздерді талғамай
5. Қазақ тілінде аудармасы бар шет елдік сөздерді немесе
6. Кейбір сөздер мен формалардың экспрессивті-эмоциональды мәнін білмей орынсыз
7. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін сақтамау, сөздердің тіркесуі мен
8. Сөйлемдегі бірнеше ойды байланыстырып жеткізе алмау.
9. Айтайын деген пікірін жүйелі, рет-ретімен айтып не жазып
Стильдік қателерді көп жіберу – ол оқушылардың қазақ тілі
Ол үшін алғашқы оқу жылы басталған кезде-ақ оқушылардың тілінде
Тәжірибемізде бірнеше мектепте эксперимент жүргізіп, бақылағанымызда 5-сынып оқушыларының көпшілігі
1. Стиль-фонетикалық қате, а/ кейбір есімдік сөздерді қолдануда дыбыстарын
2. Стильді-лексикалық қате, а/ кейбір есімдіктердің әдеби тіл нормасында
3. Стильді-морфологиялық қате, а/ ойды жеткізудегі есімдік сөздерді қолдануда,
4. Стильді-синтаксистік қате, а/ мен, сен, ол т.б. жіктеу
5. Стильді-логикалық қате. а/ есімдік сөздерді кезінде сөйлемдегі іс-әрекеттің
Әрбір тақырып, немесе тарау бойынша оқушылардың жіберетін стильдік қателерін
Мұғалімдердің озат тәжірибесі мен эксперимент жұмысының нәтижелеріне жүгінсек, стильдік
- оқушылардың ауызша жауаптары мен жазбаша жұмысындағы стильдік қателерді
- жазба жұмыстарындағы оқушылардың көпшілігінде кездесетін қателермен сынып жұмысын
- стильдік қателері бойынша жеке оқушылармен кестелер арқылы жұмыс
- әрбір шығарма мен мазмұндаманы талдап, сол сынып оқушыларымен
- грамматикалық тақырыптарды өткенде, сол сынып оқушыларының білім қоры
- оқушылардың стильдік қатесі бар сөйлемдерін немесе арнайы берген
- сөйлемдердегі арнайы берілетін сөздерді синоним сөздермен не нұсқалармен
- белгілі ойды жеткізу үшін түрлі нұсқалы сөйлемдер құрастыру,
- оқушылардың шығармалары мен мазмұндамаларына талдау жүргізіп, соның нәтижесінде
- сөйлемдер мен шағын мәтіндерді стильдік талдау жүргізуге төселдіру,
- түрлі стильдік мақсаттарда жаттығулар жүргізу т.б.
Мұндай жұмыстарды орындаттыруда оқушылардың білім қоры мен жас ерекшеліктері
Қазіргі қолданып жүрген 5-9-сыныпқа арналған оқулықтар мен дидактикалық материалдарда
Сөйлемдегі есімдік сөздердің орнын басқа сөздермен, нұсқалармен ауыстырып байқау.
Мысалы: «ұзақ жаңбырдан кейін күн ашылды». Олар оған қуанды
Оны балалар «Балалар күннің ашылғанына қуанды» деп орындайды. Сондай-ақ
Мұндай мақсатта оқушылармен есімдік сөздерді қосып сөйлем құрау, есімдік
Есімдік сөздердің сөйлемде қолдану ерекшеліктерін таныстыру. Стильдік қатесі бар
Мысалы, мына сияқты сөйлемдер беріледі, Болат Гүлжанға қуыршақ сыйлағысы
1. Кетіп қалған кім?
2. Мамасына кім айтты?
3. Ол мамасына не туралы айтты?
Сұрақтарға жауап беру барысында оқушылар есімдік сөздердің дұрыс қолданылмай
«Болат Гүлжанға қуыршақ сыйлағысы келеді. Бірақ Гүлжан кетіп қалды
Кейде бұл сияқты алмастыру есімдік сөздерді қолдану көбінесе қате
Қыз кітапты партаға қойды. Қыз кітапты оқуға кірісті. Кітап
Мұндай сөйлемдердегі қайталанған сөздердің орнына тиісті сөздерді қойғанымызда: қыз
Есімдік сияқты жұмыс түрлерін алғаш жеке сөйлемдердегі есімдік сөздерді
Осы мақсатта жаттығулар жүргізу – оқушылардың есімдік сөздерді қолдануда
Есімдік сөздердің синонимдері бойынша жұмыс. Тәжірибеде есімдік сөздерді қолдануда
Тілімізде көптеген есімдіктер бір-бірімен синоним бола алатыны белгілі. Мысалы,
Жұмыс барысында мұндай синонимдес есімдіктердің де қолдануда әрқайсысының өзінше
«Бүгін жиналысқа бәрі қатысты» деген сөйлемдегі «бәрі» деген есімдіктің
Бұл сияқты жаттығулар мен практикалық жұмыстар жүргізу оқушылардың есімдік
Сөйлемдерге, шағын мәтіндерге стильдік талдау жүргізу. Сөйлем мен шағын
Стильдік талдау жүргізу негізінде өтіліп отырылған тақырыптың грамматикалық категория
Стильдік қателермен жұмыс жүргізуде тақырыптық материалдармен байланыстыра өткізумен бірге,
Тұжырамдағанда, стильдік қолдану ерекшеліктерін таныту мен синонимдерін таптыру. Оқушылардың
Мұндағы негізгі мақсат – грамматикалық тақырыптың ерекшеліктерін жан-жақты ашып
Берілген мәтінді жетілдіріп қайта жазуға төселдіру. Бұл бағытта жаттығу
Бұл қателердің болуы оқушылардың грамматикадан білім, білігінің жетімсіздігінен деп
Сөз тіркесі – мағыналық жақтан да, грамматтикалық жақтан да
Лексикалық сөз тіркесі жаңа мағына білдіретін сөздердің басын біріктіреді[56,78].
Синтаксистік сөз тіркесі толық мағыналы екі я одан да
Бірақ лексикалық сөз тіркестері мен фразеологиялық тіркестерінің ұқсастығынан гөрі
Тұрақты сөз тіркестерінің күрделі атаулардан айырмашылығы – келтірінді бейнелі
Еркін тіркес тізбегіндегі әрбір сөздің бастапқы мағынасы мен грамматикалық
Еркін сөз тіркестерінің құрамындағы бір сөздің орнына сәйкес келетін
Тұрақты сөз тіркестері экспрессивті-эмоциялы мәнде жұмсалады. Олардың құрамындағы жеке
Күрделі сөздер мен фразеологиялық тіркестер сөз тіркестері деген категоряға
Осындай синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің не күрделі
Жоғарыдағы пікірлерді тұжырымдай келіп, бір-біріне бағына байланысқан толық мағыналы
Сөз тіркесін оқушыларға алғаш танытқанда, оны сөйлемнен оқшаулап бөліп
Мысалы, Сіздерді өз Отанымда көргеніме қуаныштымын деген сөйлемді талдап
Оқушыларға сөз тіркесін түсіндіргенде олардың осындай өздеріне тән белгілері
Сөз тіркестерін танытқанда оны сөйлеммен байланысты жаттықтыру керек.
Әдетте, мұғалім балаға сөз, сөйлем мүшелерін танытқанда пәлендей сұраққа
5-9-сыныптарда сөз тіркесін үйрету сөйлем мен сөз тіркесін, сөз
Сөздердің байланысын игертуде оқулықтағы жаттығу жұмыстарын кеңінен пайдалану керек.
Сөйлемдегі сөздердің байланысын түсіндіру барысында грамматикалық ойындарды ұйымдастыру –
Берілген сөздер тобының өзара тіркесу формаларына мұғалімнің тікелей басшылығы
5-6-сыныпта қазақ тілінен берілетін мәліметтер күрделірек болуына байланысты сөз
Зат есімнің тәуелдік, септік, жіктік жалғауларын өту кезінде сөздерді
Сөйлемдегі сөздердің байланысын табуды үйретуде, әсіресе, септік жалғауларын өткен
Септік жалғауларын өту барысында төмендегідей тапсырмалар беруге болады.
1. Көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауын қойып, оның
2. Сөйлемді толықтырып, аяқтап жазу. Мысалы: оқушылар (қашан? емен?
3. Орны ауысқан сөздерді ретімен жазып, сөздердің бір-бірімен қалай
Күрделі тақырыптың бірі – етістіктер (қимыл-әрекетті білдіретін сөздер) әр
5-6-сыныпта оқушылар сөйлем туралы да түсінік алады, оның құрылымымен
Нәтижеде, 5-9-сынып оқушыларына мынадай жаттығулар ұйымдастырылады:
- өзара тіркес сөздердің мағыналық жағынан байланысты екеніне назар
- зат есімдер ешбір қосымшасыз бір-бірімен іргелес тұрып сөз
- екі қатар есімдерді беріп, мағыналық жағынан байланысқа түсіріп,
Тұжырымдай келгенле, 5-6-сыныптарда мынадай жаттығу жұмыстары ұйымдастырылады:
1. 5-сынып оқушыларын алғаш сөйлеммен таныстыру мақсатында мәтін оқытып,
2. Көп нүктенің орнына керекті сөздерді таптырып, сөйлем көшірту.
Оқушы мұндай жаттығуларды орындау арқылы сөйлемдегі сөздер қалай болса
3. Мәтіндегі ара жігі ажыратылмаған сөйлемдердің тиісті жеріне нүкте
1) Сөйлемдерді көшірту. Мұндағы басты мақсат әр уақытта бірінші
2) Берілген сөздерден сөйлем құрату, сөйлемнің екінші сыңарын таптыру.
Жаңбыр
Қар жауды
Су еріді
Алма ақты
3) шағын мәтіндерді (өлеңдерді) жатқа жаздыру;
4) сурет, сюжетті суреттер бойынша сөйлем құрату.
1. Мәтінді оқытып, ондағы сөйлем санын, әр сөйлемде кім
2. Берілген сөйлемдерден кім? не істеді? деген сұрақтарға жауап
3. Орын ауыстырылып берілген сөздерден сөйлем құрату. Мысалы: Болат,
4. Заттардың суретіне қарай отырып сөйлем құрату. Мысалы: алма,
5. Өлең мәтіндерін жатқа жаздыру.
6. Өлеңді қара сөзге айналдырып жаздыру. Мысалы, Ағашты қашаймыз.
7. Сөйлемнен соң нүкте (.) сұрақ белгісі (?), леп
Оқыту одан әрі күрделене түседі. Мысалы, мынадай жаттығу жүргізіледі:
1) Мәтіннен жай сөйлемді бір бөлек, құрмалас сөйлемді бір
2) Берілген мәтіндегі сөйлемдерді салыстырып оқыту және жаздыру. Мысалы:
3) Жай сөйлемдерді қатыстырып сөйлем құрату. Мысалы: Жомарт алма
4) Құрмалас сөйлемді жай сөйлемге айналдырып жаздыру. Мысалы: Сара
5) Жай сөйлем, жалаң сөйлемдерді теріп жаздыру.
6) Жай сөйлемді жайылма сөйлемге айналдырып жаздыру. Мысалы: Болат
7) Жайылма сөйлемді жай сөйлемге айналдырып жаздыру. Мысалы: Таза
8) Берілген сөздерден жалаң сөйлемдер құрату.
7-8-сыныптарда: 1. Суреттер мен сюжетті суреттердің мазмұнын ашатын сөйлем
2. Табиғат құбылыстарына бақылау нәтижесінде пайда болған ой-пікір, қиял-сезімдерді
3. Берілген бір тақырып бойынша сөйлем құрау. Мысалы, туған
4. Түрлі түзілген сөз тіркестері арқылы сөйлем құрату. Мысалы,
5. Бірыңғай мүшелі жай сөйлемдер, не екі жай сөйлемнен
6. Сөйлемдердің сөздерді білдіретін мағынасын өзгертпейтіндей етіп басқа сөздермен
7. Сөйлемдегі бір грамматикалық форманы екіншісімен алмастыру. Мысалы, бірінші
8. Сөйлемде парафразаны пайдалануға дағдыландыру. Парафразаның мәнісі жеке сөздің
9. Сөйлемдегі сөздерді тұрақты сөз тіркестерімен алмастыру. Мысалы: Асан
Тұжырымдағанда, синтаксис туралы білім беруде оның жазба тілде қолданылу
Құрмалас сөйлемдердің құрылысын коммуникативтік мақсаттардың көрінісі ретінде қарағанда ондай
Құрмалас сөйлемдердің құрылуына екі дәрежедегі коммуникативтік талаптар әсер етеді.
Бірінші дәрежедегі коммуникативтік талаптар құрмалас сөйлемдердің хабарлы, сұраулы, бұйрықты
Маған мәймөлеңкемей-ақ қой, білемін қыздардың пәлетикасын! (А:Нұрманов). Ойыңдағы орындалған
Екінші дәрежедегі коммуникативтік талаптар құрмалас сөйлемдердің үнемі, эмоциялы, актуалды
Біз төменде осы екінші дәрежеде деп аталған коммуникативтік талаптарды
Сөйлеудің өң бойында үнемділікке ұмтылу талабы қоса жүреді. Осы
1. Лексикалық ортақтастыру;
2. Грамматикалық ортақтастыру.
Лексикалық ортақтасу – құрмалас сөйлемнің компоненттеріне бір немесе бірнеше
Жүзінде қайғы да жоқ, қасірет те жоқ (Ғ:Мүсірепов). Менің
Аталған мысалдарда жүзінде, менің, тракторды жүргізу үшін әр құрмалас
Грамматикалық ортақтасу құрмалас сөйлем компоненттерінің құрамындағы қызмет жағынан тең
Болашақта олар да күтсін, біз де күтейік. Бәлкім, бөлінген
Осы құрмалас сөйлемнің компоненттерінде баяндауыш қызметінде жалғасып кетер, бірігіп
Қалай, үй-іштерің аман, бәйбішең қуатты ма (Ә:Нұршайықов). Бұл мысалда
Компоненттердің баяндауыштары форма жағынан бірыңғай болып келгенде, тек көмекші
Ағыл-тегіл қар кетер еді. Қызғалтақтар гүл жарып, бәйшешектер шешек
Құрмаластың құрамындағы бірінші компонент толық түрде былай айтылар еді:
Ортақтастыру үдерісіне түскен салалас құрмалас сөйлемдер сабақтас құрмалас конструкцияның
Әкем арба жөндеп, шешем құрт қайнатып жатыр. Сөйлем толық
Күн жылы, жер қарада, қораны жөндеп алыңдар.
Бұл сөйлем – құрмалас. Бағыныңқы компоненттердің баяндауыштары бірыңғай формада
Шегірілетін тұлғалар есім негізді болса, ол атау формада қалады,
Ортақтастыру сөйлемнің бірыңғай мүшелерін ұйымдастыруға да қатысады[60,42]. Бірыңғай мүшелер
Ортақтасатын мүшенің формалануына қатысты ереже мына сөйлемнен байқалады: Қара
Сөйлемдегі бірыңғай мүшелер қатарына кіріп, ортақтасуға қатысқан сөздер болымсыздық
Аталған сөздердің ортақтасу үшін және – п тұлғасын алу
Сөздердің коммуникативтік мақсат қуып құрылуына құрмалас сөйлемдер жүйесінде қалыптасқан
1. Базистік (түпкі) орын тәртібі;
2. Кірігу орын тәртібі;
3. Инверсиялық орын тәртібі.
Базистік орын тәртібі құрмалас сөйлемдердің бастапқы мағыналық-грамматикалық түрлерін ұйымдастыру
1. Құрмалас сөйлемде екі компонентті байланыстыру үшін баяндауыштық форма
2. Егер баяндауыштар форма жағынан бірыңғай келсе, компоненттер мағыналық
3. Жалғаулықты салаластар құрамында жалғаулық байланыстыратын компонент соңғы позицияда
4. Сабақтас құрмалас сөйлемде ілгері позицияда құрылысының ыңғайына сай
Сіз көшіп келгелі, ісім оңға басты, құда. Құнанбайдың Тәңірберді
Негізгі, түпкі орын тәртібімен қатар соған салыстырғанда байқалатын орын
1. Кірігу тәртібі;
2. Инверсия тәртібі.
Құрмалас сөйлемдердің құрамындағы компоненттер тізіліп орналаспай, кірігетіні бар[61,87]. Бұл
Жастықпен құлаған басып, көзі ұйқыла, көңілі ояу, көпке дейін
Кіріктерген – мағына, ақпараттық мәні жағынан үстем сөйлем. Салалас
Сабақтас құрмалас сөйлем жүйесінде де кіріктіру бар. Кіріктіретін –
Көшпелі ауылдың әдеті – жаз жайлаған жерін күз, ел
Кірігудің себебі: Басыңқы сөйлем негізгі ақпаратты хабарлайды. Сондықтан сөйлеуші
2.5. Жазба жұмыстарда болатын қателердің жіктелуі.
Мектепте ана тілі мен әдебиет пәнін оқытудағы көп жылғы
1. Лексикалық-стилистикалық қателер.
2. Орфоэпиялық және орфографиялық қателер
3. Грамматикалық-стилистикалық қателер: а) морфологиялық тұлғаларды дұрыс қолданбау; ә)
4. Логикалық қателер.
1. Лексикалық-стилистикалық қателер. Байланыстырып сөйлеуде сөздің лексикалық ұғымын, оның
Мәтінде орынсыз қолданылған, мағынасы мүлде жуыспайтын сөздері бар лексикалық
Сөз мағынасын жете түсінбеушілік. Бұл қателердің сипаты мынадый болып
Келтірілген мысалдарда бөлектелген сөздер мәтінде мағынасы жағынан үлеспейтіні көрініп
Лексикалық синонимдер қорының тапшылығы. Мақсатты ойды жеткізуде синонимдердің лайықтысын
Синоним сөздердің мағыналық нәзік реңктерін айырмаушылық. Оқушылар мәндес сөздердің
Тілдегі жергілікті ерекшеліктер мен ауызекі айтылатын қоқырсық сөздерді қолданушылық.
Әр түрлі дәуірдің сөздерін араластыру. Мысалы: Бұрын байлар жас
Сөздерді, не түбірлес сөздерді, не тұтас ұғымдарды орынсыз қайталау.
Бұл қателердің негізі оқушылардың тіл байлығы мен ойлау дағдысындағы
Мақсатты ойға қатысы жоқ артық сөз қолдану. Бұл көркемдік
Кейбір термин мәндес кітаби сөздердің мағынасын түсінбеушілік. Өкімет егін
Орыс сөздерін орынсыз қолдану. Оқушылардың біразы ауызекі тілде ғана
Жасыратыны жоқ, бізде жемістің, овощтың қазақша аттарын балалар түгіл
Бейнелі сөздерге икемсіздік. Оқушылар байланыстырып сөйлеуде тілдің табиғи мүмкіншіліктерін:
Оқушылардың бірқатары мақал, мәтелдегі, фразеологиялық тіркестердегі астарлы ойды түсінбей,
Сөздік қор тапшы болғандықтан, балалар өздерінің ой жұмыстарында құлаштарын
Біздің байқауымызша, оқушылардың жазба жұмыстарында кездесетін лексикалық-стилистикалық қателердің түрлері
2. Орфоэпиялық және орфографиялық қателер. Сөздердің әдеби тілдегі дұрыс
Төменгі сыныпта орфоэпиялық және орфографиялық қателердің бірқатары сөз мағынасын
3. Грамматикалық-стилистикалық қателер. Ойды білдіруде тілдік материалдар мен грамматикалық
Морфологиялық тұлғаларды дұрыс қолданбау. Тіліміздегі қосымшалардың жалпыға бірдей қалыптасқан
а) Зат есім мен сын есімнің кейбір қосымшалары өнімді
ә) Көптік жалғауын сөздерге бей-берекет қоса береді. Көптік мағынасы
б) Септік жалғауларының бір түрін сөйлемде басы артық қолданушылық.
в) Мағынасы жуық есімдіктерді талғаусыз қолдана беру. Адамдардың бүкілінің
Сөйлемдегі синтаксистік байланыстың бұзылуы. Оқушылар жұмысындағы басты бір кемшілік
Септік жалғаулары арқылы меңгерілетін сөзге жалғауды дұрыс жалғамау (Маманың
Бірыңғай мүшелерді, мағынасы жуыспаса да, бір баяндауышқа бағындыру (Малдар,
Диалогты сөйлемдерде байланыс үшін тұратын автор сөзі мен төл
Синтаксистік синонимдердің қажетті жерінде мағыналық реңктерін айырып қолдана алмаушылық.
Оқушылар сөзді дұрыс таңдап тіркестіру арқылы берілетін мағыналық реңкке
Мұндай фактілерден оқушылардың грамматикадан алған білімдерін стилистика тұрғысынан өз
4. Логикалық қателер. Оқушылардың жоғарыда келтірілген жазба жұмыстарында кездесетін
Мұндай жағдайда бала бір ойды қайта-қайта айтып, соның төңірегінен
Ойдың берекесін алып, қаншама сөзді артық қолдану, бір басқан
Оқушылардың біразы өз топшылауын, өз пікірін айтып, өзіндік жиған-тергенін
Бұлармен қатар оқушылардың жұмысында мәтіндегі идеяға түсінбеу, тақырыпты толық
Жалпы оқушылардың жазбаша жұмыстарындағы қате-кемшіліктердің түр- сипаты осындай.
Жаңа бағдарлама бойынша тіл дамытуға әр сыныпқа арнаулы сағаттар
Ауызекі және жазбаша сөз қолданудағы қателіктер. Бір-бірімен қарым-қатынас барысында
Адамдардың ауызша және ауызша тілдеріндегі стильдік қателерді анықтауда, топтастыру
Балақаев М. жазбаша және ауызекі сөйлеу мәдениеті жайында күрделі
Көптеген тіл мамандары мен ғалымдардың ой-пікірлерін қорытындылай келіп стильдік
1. Фонетикалық қате. Мұндай қателер адамдардың ауызекі сөйлеу барысында
а) Сөздегі кейбір дыбыстыалмастырып қорлдану. Мысалы, бітірді-пітірді, жүз-дүз, ұқсап-құсап
ә) Сөздегі кейбір дыбыстарды түсіріп қолдану. Мысалы, алыпты-апты, қалыпты-қапты,
б) Кейбір екі сөзден тұратын тіркестердегі бірінші сөздің соңындағы
в) Кейбір сөздерге артық дыбыстар қосып қолдану. Мысалы, тағы-тағын,
2. Лексикалық қате. Адамдардың тілінде ең көп кездесетін қателердің
а) Бір сөзді қайталап қолдана беру. Мысалы, Динара ерте
Мұндай қателерді адам мына себептерден жіберетіндігі байқалады: біріншіден, оның
ә) Сөздің беретін мағынасын түсінбегендіктен орынды қолданбайды. Мысалы, Махамбеттің
б) Фразалық тіркестердің мәнін білмей қолдану. Мысалы, Абылай хан
в) Кейбір сөздерді қолдануда кісілер сол сөздің экспрессивті-эмоциональды мәні
Мұндай қателерді сөздердің ауыспалы мағынасы мен стильдік реңін жете
г) Кейде адамдар тілінде жергілікті диалект сөздер қолданады. Мысалы,
ғ) Ойға қатыссыз артық немесе даяр «штамп» сөздерді пайдалану.
Кейбір адамдар ауызекі сөздерін де ғана емес, жазба жұмыстарында
3. Морфологиялық қате. Сөздерге қосымшаларды дұрыс жалғай білмеуден, олардың
а) Адамдардың тілінде кейде өзінше «сөз жасау» практикасы кездесіп
ә) Кейбір септік жалғауларынан мағыналық реңдерін түсінбей ауыстырып қолдана
б) Көптік жалғауларды кейбір көптік мәні бар сөздерге жалғау
в) Бір түрлі жалғауларды сөйлемде қат-қабат қолдану арқылы сөйлемнің
г) Сөз таптарының жұрнақтарын сөйлем мен сөйлемді байланыстыру мақсатында
Мұнда етістіктің қосымша түрінің жұрнағын қайталар үсті-үстіне қолдану жай
4. Синтаксистік қателер. Бұндай қателерге сөз бен сөздің байланысу
а) Сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдерінен қате жібереді. Мысалы: Алыстан
ә) Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінен қате жібереді, сөздердің әдеттегі
б) Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдердің ара жігі ажыратылмай араластырып,
в) Сөйлемде екі бастауыш қатар қолдану кездеседі. Мысалы: Ғабит
5. Логикалық қате. Ойды көркемдеп әдеби тілдің нормасында жеткізуде
Кейде адамдар ауызекі сөздері мен жазбаша жұмыстарында айтайын деген
а) Сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі белгісіз болып қалады. Мысалы:
ә) Сөйлемдегі ой бір-бірімен байланысқа түспей түсініксіз берілуі. Мысалы:
Қорыта айтқанда, адамдардың сөйлеуінде негізінде осындай қателер кездеседі. Әрбір
Қорытынды
Мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәні арқылы тіл дамытудың
- мектепте тіл дамыту мен тіл мәдениетін жетілдірудің тұтас
- қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің тіл дамыту
- тіл дамыту мақсатында қолданылып келе жатқан бағдарламасы нақты
Лексикалық қорды дамыта оқыту әдеби тіл нормасына орай жүргізіледі.
1. Лексикалық норма бойынша сөзді қолдана білу мәдениеті икемділіктері
2. Грамматикалық норма бойынша сөз тіркесі сөйлем құрастырудағы лексикалық
3. Ауызша, жазбаша сөйлеу мәдениетін қалыптастырудағы сөздер дің қолданылуы.
Лексика бөлімінің білімдік, танымдық маңызы оқушылардың тіл білімі туралы
Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыта оқыту мақсатындағы лексикалық білім
1. Сөзді мағынасына қарай дұрыс қолдана білу. Мұндағы мақсат
2. Игерген сөздерді, өз ойын жеткізуде, сауатты жазуда қолдана
Ана тілі қарым-қатынасты жүзеге асырудағы тілдік құралдарды қолдана білудің
Бала тілінің дамуы өзі қарым-қатынас жасайтын ортасының ұйымдастырылуына байланысты,
Тіл мәні мен мазмұны баланың қарым-қатынас жасау үшін ана
Ойлау мен сөйлеудің қатынасы жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерде орын
Қоршаған ортаны жеке адам тіл арқылы қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде
Адам ой әрекетімен ашылған заңдылық, байланыс, тәуелдік қатынастар тілдің
Логикалық ойлау амалдары баланың ойлау-сөйлеу әрекетінің икемділіктері мен дағдыларын
Қатысымдық іс-әрекет негізінде оқытудың мазмұны жалпы оқытудағы қарым-қатынас үрдісінің
- қатысымдық әрекет мақсатына сай сөздік қорының болуы. Сөйлеу
- тілдік теориялық, орфографиялық, стилистикалық нормаларын нақты игеріп, ол
- сөйлеуде қарым-қатынас пен әлеуметтік жағдай (орны, стилі, ахуалы
Бұл біліктілік іскерлік пен дағдыларды дамыту дұрыс оқытуға байланысты.
Тіл дамыту лингвистикалық білімге де негізделеді: а) тілдің қай
- лексиканы оқыту барысында оқушылардың сқздік қорын байыту мақсатында
- грамматиканы оқытуда сөз тіркесі, сөйлем, қайырым, мәтін туралы
Сондықтан сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын жетілдіру жұмысының өзіндік мазмұны,
а) тіл дамытудың мазмұнын біз баланың тілді қарым-қатынас құралы
ә) аталған іскерлік пен дағдыны қалыптастыруда мынадай міндеттер қойылады:
Жазбаша сөйлеуде грамматикалық икемділіктері мен дағдылары дамыту сөз тіркестері
а) сөз тіркесін оқушылардың лексика мен морфологиядан игерген білімдері
ә) сөйлемді өз тәжірибесіне байланысты түзе білуге жаттықтыру жеңілден
б) оқушылар тілдік құрылысты игеріп қана қоймай, оның қарым-қатынаста
- әрбір грамматикалық материалдардың стилистикасын қоса үйретуді практикалық бағытта
- әдеби тіл стильдерін мәтінге байланысты үйрету тиімді.
Оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда мына төмендегіше ұйымдастырудың нәтижелі екендігі
- жазбаша тіл дамытуды оқушылардың ауызекі сөйлеу тілімен байланысты
- түрлі жанрда әдеби стиль нұсқалары бойынша мәтін құрастыру.
Тұжырымдағанда, бұл икемділіктер мен дағдылар сөздік қорға байланысты, өйткені
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
2.Бағдарлама . Қазақ тілі. ( 5 – 9 сыныптар)
3. Купина Н.А. Работа над словом.// Методика развития речи.
4. Шанский Н.М. Язык и речь.// Что значит знать
5. Жапбаров. А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың
әдістемелік негіздері. п.ғ.д.дисс., 2004. –Б. 139.
6. Балақаев М. Қазақ тіл мәдениетінің мәселелері. – Алматы,:Мектеп,
7. Сыздық Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылымы. Алматы, 1970.
8. Хасенов Ә. , Бектұров Ш. 8- кластың қазақ
9. Тұрмаханова С.Ә. қушылардың сөздік қорын байытудың әдістемелік және
10. Қирабаев С. Асыл парыз.// Өнер алды - қызыл
11. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы:
12. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б.
13. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту.
14. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті, - Алматы: Мектеп, 1984,
15. Айғабылұлы А. Қазақ тілінің морфологиясы мен лексикологиясы. –Алматы:
16. Бағдарламалар, қазақ тілі, жалпы білім беретін мектептердің 8-9
17. Құлмағанбетов Б. VІ – класта қазақ тілі сабақтарына
18.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А. Ғылым. 1999,
19. Степанов Ю. С. Қарым – қатынас, сөйлеу және
20. Молдабеков Қ. Лингвистические иследования казахских текстов для младших
21. Рахымбек Д. Оқушылардың логика – методикалық білімдерін жетілдіру.
22.Балақаев М., Серғалиев М. Қазіргі қазақ тілінің стилистикасы.
23. Жапбаров А., Мусина М. Қазақ тілі сабақтарында тіл
24. Аханов К. Тіл білімінің негіздері.А.,Мектеп,1978.
25.Хасанұлы Б. Ана тілі-ата мұра. А., Жазушы, 1992, 269б.
26. Құлмағанбетова Б., Елемесов Ж., Қалауова З. Қазақ тілі
27. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар.
28. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М.:
29. Берков В.П. Опыт изучения письма. М., 1982.
30. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему
31. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1976.
32. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ.Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы
33. Хасенов Ә. Тілі білімі. –Алматы: Санат, 1996. -416
34. Оразбаева Ф. Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі.
35. Жарықбаев Қ. Оқушылардың сөйлеу мәдениетін дамыту жайынды. “Қазақстан
36. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. А., 1995.
37. Оразов М. Сөз теориясы.А., 1996.
38. Головии Б.Н. Основы культуры речи. М., 1980.
39. Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. А., 1996.
40.Барлыбаев Р. Қазіргі қазақ тіліндегі қоғамдық- саяси лексика. А.,
41.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.
42. Әлімбаев М. Маржан сөз. А., Жазушы, 1978.
43. Сыздықова Р. Сөз сазы. ( Сөзді дұрыс айту
1995.
44. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. А., Рауан,
1996, 200б.
45. Құрманова Н. Ж. Қазақ мектебінің 6 – класында
46. Ұйықбаев И. Оқушының ауызекі сөйлеу мәдениетін жетілдірейік.
47. Саламатова З. Жай сөйлем оқыту барысында оқушылардың тілін
дамыту. П. Ғ.К. дисс.1994.
48.Ысқақов А. Грамматиканың кейбір мәселелері. А., Қазақстан мектебі, №10,1949.
49. Әміров Р.С. Грамматика, емле, тіл дамыту. А., “Рауан”,
50. Арғынов Х.Қ.Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. А.Мектеп, 1969.319
51. Богоявленский Д.Н. Психология усвоения орфрграфии. 2-е изд. М.,
52. Шалабай Б. Қазақ тілінің стилистикасы.Алматы., 2006.
53. Н.Д.Арутюнованың Прагматика проблема риторики и стилистики. М., 1968.
54. Солганик Г.Я. Стилитика текста. М., 2000.
55. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. А.,
56. Әміров Р.С.Жай сөйлем синтаксисі.А., Мектеп,1983
57. Жахина Б.Б. 5-класта лексиканы оқумен байланысты тіл дамыту.
58.Құрманова Н. Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық
59. Арғынов Х.Қ. 7 – класс қазақ тілі оқулығына
60. Құлмағанбетов Б. V – класта қазақ тілі сабақтарында
61. Рахметова С. Кіші жастағылардың жазу тілін дамыту. А.,
62. Степанов Ю.С.Имена.Предикаты.Предложения.(Сеиологическая грамматика)М., 1981.359с.
63. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. А.,
.
93
Интерференция құбылысы
Диктант мәтінінің мазмұндылығы
Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы
«қазақ тілінен ағылшын тіліне машиналық аударудың лингвистикалық сөздіктерін apertium платформасының негізінде жасау»
Орыс сөзінде ағылшын сөзінде жоқ мағыналар болаыд
Жалпы білім беру мектебінде сөз құрамын оқыту
ҮІІІ типтегі арнайы түзету мектебіндегі ақыл-есі кем кіші сынып оқушыларының тіл дамыту сабағында сөздік қорын байыту
Аудармадағы аудармашының жалған достары мәселесі
Оқушылар арасында тіл дамыту жұмыстары
Байланыстырып сөйлеу мен байланыстырып жазуға үйрету