Өндірістік капитал
Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………… 4
1. Кәсіпорын капиталының экономикалық негіздері
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және олардың
қалыптасу көздері……………………………………………………….
6
1.2. Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі…………………….. 9
1.3. Кәсіпорын капиталының құнын басқарудың
нарықтық экономикадағы маңызы ……………………………………
12
2. Кәсіпорын капиталының құрылымы мен құнын бағалау
2.1. Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау………………………... 14
2.2. Капитал көздерінің құнын бағалау……………………………………. 16
2.3. Қапиталдың жалпы құнын бағалау…………………………………… 19
3. Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптыстыруды жетілдіру
3.1. Қазақстандық кәсіпорындарда капиталдың
қалыптасу ерекшеліктері …………………….………………………...
23
3.2. Кәсіпорындардың капиталды қалыптастыру тәсілдерін
жетілдіру жолдары ……………………………………………………..
25
Қорытынды…………………………………………………………………... 27
Қолданылған әдебиеттер тізімі……………………………………………. 29
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайларында кәсіпорындардың өзінің қаржылық-шаруашылық қызметін қажетті
Кәсіпорындардың меншікті және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасқан
Кәсіпорындар үшін оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды
Жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың капитал құрылымын және оның
кәсіпорындардың капиталының экономикалық негіздерін қарастыру;
кәсіпорындардың капиталының құрылымын және құнын бағалау және талдау
қазіргі таңдағы қазақстандық кәсіпорындарда капиталды қалыптастыруды жетілдіру жолдарын
Аталған міндеттерді орындау үшін жұмыс үш тарауға бөлінген.
Екінші тарау барысында кәсіпорын капиталының құрылымын талдау және
Үшінші тарауда қазақстандық кәсіпорындардағы капитал қалыптасуының бүгінгі таңдағы
1. Кәсіпорын капиталының экономикалық негіздері
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және олардың
қалыптасу көздері
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық
Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның
Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету – бұл
Ішкі қаржыландыру көздері дегеніміз – бұл кәсіпорын қызметі
Ішкі қаржыландыру көздерімен қатар кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерін
Қаржы ресурстарының қалыптасу көздері түсінікті түрде 1.1-суретте бейнеленген.
Ішкі қаржыландыру көздерінің құрамында табыстың маңызы ерекше. Табыс
Амортизациялық аударымдар негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің
Қаржы ресурстарының сыртқы көздеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорындар үшін
Кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру үшін құнды қағаздардың көптеген
Акция – бұл оның иегеріне (акционерге) дивиденд түрінде
Облигация – бұл қарыздық құнды қағаз болып табылады.
Кәсіпорындардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы банктік несиелер арқылы да
Кәсіпорынның қаржы ресурстарының қалыптастырудың тағы да бір нысаны
Коммерциялық несиені қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: тауардың сатылуын
Қазіргі таңда кең етек жайып келе жатқан қаржыландырудың
Кәсіпкерлік қызметті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің тағы бір
Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның айналым қаражаттарын
Қаржы ресурстары кәсіпорынның өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызметтері
1.2. Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі
Кәсіпорынның өндірістік процесті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның
Қаржы ресурстары мен капитал арасындағы басты айырмашылық –
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы
Кәсіпорын капиталының құрамы оның бірнеше белгілері бойынша жіктелуімен
Кәсіпорынға қатынасы бойынша меншікті және қарыз капиталды бөліп
Қарыз капитал дегеніміз – бұл кәсіпорынның өндіріс барысына
кіреді. Капиталдың барлық нысандары белгілі бір мерзімде қайтаруды
Инвестициялау объектілері бойынша негізгі және айналым капиталын бөлуге
Қолдану мақсаттарына қарай капиталдың келесі түрлері кездеседі: өндірістік,
Өндірістік процеске қатысу нысанына қарай капиталдың жіктелу механизмі
Өндірістік процестің бірінші кезеңінде ақша нысанындағы капитал кәсіпорынның
1.3. Кәсіпорын капиталының құнын басқарудың
нарықтық экономикадағы маңызы
Нарықтық жағдайларда қаржыны басқару принциптері кәсіпорындар үшін аса
Капитал құнының концепциясы қаржы менеджменті теориясының базалық негізі
«Кәсіпорын капиталының құны» және «кәсіпорынның нарықтық құны» ұғымдарының
Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі.
Біріншіден, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы
Екіншіден, капиталдың жалпы (орташа салмақталған) құны капитал салымдарының
Үшіншіден, капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділін қалыптастыруда базалық
Төртіншіден, кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану
Кәсіпкерлік қызмет тұрақты болған сайын, өндіріс барысы кеңейген
Тұрақты қызмет етіп тұрған және өзінің қызметін қаржыландырудың
Сонымен, кәсіпорын капиталының құнының деңгейі аталған кәсіпорынның нарықтық
2. Кәсіпорын капиталының құрылымы мен
2.1. Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау
Кәсіпорынның капиталының құрылымы екі тұрғыдан қарастырылады: капиталдың орналасу
Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау барысында активтер олардың өтімділік
Аталған көрсеткіштерді динамикалық тұрғыдан талдау (көлденең, немесе деңгейлес,
Кәсіпорын капиталын құрылымдық талдау (тікелей, немесе сатылас, талдау)
Кәсіпорынның активтерін динамикалық және құрылымдық талдау арнайы талдау
2.1-кесте
Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымы
мың теңге
Көрсеткіштер Жылдың басы Жылдың соңы Ауыт-қуы (+.–) Өсу
Сомасы Үлесі Сомасы Үлесі
1 2 3 4 5 6 7
Активтер, барлығы 2265 100,0 2914 100,0 +649
Негізгі құралдар 1465 64,7 1971 67,7 +506
Ағымды активтер 800 35,3 943 32,3 +143
- материалдық құндылықтар 600 26,5 653 22,4 +53
- дебиторлық қарыз 85 3,7 94 3,2 +9
- ақша қаражаттары 115 5,1 196 6,7
Кестенің мәліметтері бойынша аталған кәсіпорынның жалпы салынған капиталы
Кәсіпорын активтерінің артуына, бірінші кезекте, негізгі құралдар мен
Ақша қаражаттары талданып отырған кезеңде 81 мың теңгеге
Өндіріске салынған капиталдың түрлерін басқарудың өз мазмұны мен
Меншікті және қарыз капиталдың (міндеттемелердің) талдау мысалы 2.2-кестеде
2.2-кесте
Кәсіпорынның меншікті капиталы
және міндеттемелері
мың теңге
Көрсеткіштер Жылдың басы Жылдың соңы Ауыт-қуы (+.–) Өсу
Сомасы Үлесі Сомасы Үлесі
1 2 3 4 5 6 7
Капитал көздері, барлығы 2265 100,0 2914 100,0
Меншікті капитал 1932 85,3 2468 84,7
Қарыз капитал 333 14,7 446 15,3
- ұзақ мерзімді несиелер – – – –
- қысқа мерзімді несиелер 81 3,6 169 5,8
- кредиторлық қарыз 252 11,1 277 9,5
2.2-кестенің мәліметтерінен байқайтынымыз, кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыздық
Капитал көздерінің динамикасына көз салатын болсақ, онда меншікті
Қарыздық міндеттемелер жыл басындағы 333 мың теңгеден жыл
Сонымен қатар, қаражат көздерінің құрылымына көз жүгіртетін болсақ,
2.2. Капитал көздерінің құнын бағалау
Капитал құны кәсіпорындардың өзінің активтерінің нарықтық құнын қалыпты
Кәсіпорын капиталының әрбір қалыптасу көзі өзінің құнына ие
ki – салық салынғанға дейінгі қарыз капиталдың құны;
kd = ki (1- t) – салықтан кейінге
kp – артықшылығы бар акциялардың құны;
ks – бөлінбеген табыстың құны (капиталдың ішкі құны);
ke – қарапайым акциялардың құны (капиталдың сыртқы құны);
ko – кәсіпорын капиталының жалпы немесе орташа салмақталған
Қарыз капиталдың құны. Қарызға тартылған капиталдың салық салғанға
(2.1)
мұнда I – жылдық пайыздық табыс төлемі; M
Пайыздық табысқа салық салынатындықтан, қарыз капиталдың салық салынғаннан
kd = ki (1- t).
2.1-мысал. Кәсіпорын құны 1000 теңгелік облигациялар шығаруды жоспарлап
Сәйкесінше, қарыз салық салынғаннан кейінгі қарыз капиталдың құны:
kd = ki (1- t) = 8,56%(1-0,4) =
Артықшылығы бар акциялардың құны. Артықшылығы бар акциялардың құны
kp = dp/p.
Артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерге салық салынбайтындықтан, есептеу әдістемесіне
2.2-мысал. Кәсіпорынның артықшылықты акциялары бойынша дивидендтердің мөлшері 13
kp = 13/97 = 13,4%.
Сыртқы (акционерлік) капиталдың құны. Қарапайым акциялардың құны (ke)
Гордонның экономикалық өсім үлгісі мына формуламен сипатталады:
Po = D1/(r - g).
мұнда Po – қарапайым акциялардың құны (нарықтық бағасы);
Көрсетілген формуланы r көрсеткішіне қатысты қолдана отырып, қарапайым
r = ke = D1/Po + g.
2.3-мысал. Кәсіпорын акциясының нарықтық құны 400 теңгені құрайды.
ke = 4/40 + 6% = 16%.
Орналастыру (сату) шығындарына байланысты жаңа қарапайым акцияның құны
ke = D1/Po(1 - f) + g.
2.4-мысл. Алдымыздағы 2.3-мысалдың мәліметтеріне қосымша, кәсіпорын жаңа акциялар
ke = 4/40(1 + 0,1) + 6% =
Негізгі құралдарды бағалау әдісін қолдану үшін алдымен келесі
ke = rf + b(rm - rf).
2.5-мысал. Тәуекелсіз мөлшерлеме 7%-ға тең, акцияның бета коэффициенті
ke = 7% + 1,5 (13% - 7%)
Қарапайым акциялар 16%-дық құнының 7%-ы тәуекелсіз мөлшерлемеден және
Бөлінбеген табыстың құны. Бөлінбеген табыстыұ құны (ks) қолданыстағы
2.3. Қапиталдың жалпы құнын бағалау
Капитал құны акциялар, бөлінбеген табыс, қарыздық міндеттемелер секілді
kj = Σ капиталдың жалпы құрылымындағы әрбір капитал
үлесі әрбір капитал көзінің құны
мұнда Wd – қарыздық міндеттемелерден түскен капиталдың пайыздық
Капиталдың құнын салмақтаудың бастапқы, мақсатты және маржиналды әдістері
Капитал құнын бастапқы салмақтау кәсіпорынның қолданыстағы капитал құрылымына
Кәсіпорын капиталының салмақталған құнын баланстық құн бойынша салмақтау
2.6-мысал. Кәсіпорынның қалыптасқан капитал құрылымыны кестеде берілген мәліметтермен
2.3-кесте
Кәсіпорынның қалыптасқан капитал құрылымы
теңге
Қаржыландыру көздері Баланстық құны (сомасы) Құны, %
Облигациялар (номиналдық құны 1000) 20 000 000 5,14
Артықшылықты акциялар (номиналдық құны 100) 5 000 000
Қарапайым акциялар (номиналдық құны 40) 20 000 000
Бөлінбеген табыс 5 000 000 16,00
Барлығы 50 000 000 –
Капиталдың баланстық және жалпы құнын салмақтау келесідей тәртіп
2.4-кесте
Капиталдың баланстық және жалпы құнын салмақтау
теңге
Қаржыландыру көздері Баланстық құны (сомасы) Салмақ-талуы, %
Облигациялар 20 000 000 40,00 5,14
Артықшылықты акциялар 5 000 000 10,00 13,40
Қарапайым акциялар 20 000 000 40,00 17,11
Бөлінбеген табыс 5 000 000 10,00 16,00
Итого 50 000 000 100,00 – 11,84
Сонымен, кестеден байқағанымыздай, кәсіпорын капиталының жалпы құны kо
Нарықтық құны бойынша салмақтау кәсіпорын капиталының әрбір құрамдас
2.7-мысал. Нарықтық құны бойынша салмақтау үшін жоғарыда келтірілген
Сәйкесінше, нарықтық құнының салмақталуы келесідей тәртіппен орындалады:
2.5-кесте
Капиталдың нарықтық құнын салмақтау
теңге
Қаржыландыру көзі Құнды қағаздардың саны Бағасы, теңге
Облигациялар 20 000 1 100 22 000
Артықшылықты акциялар 50 000 90 4 500 000
Қарапайым акциялар 500 000 80 40 000 000
Барлығы – – 66 500 000
40 млн. теңге көлеміндегі қарапайым акциялардың сомасы 4/1
Сонымен, 2.6-кестеден байқағанымыздай, нарықтық салмақтау әдісі бойынша кәсіпорын
Мақсатты салмақтау. Егер кәсіпорын қарамағында ұзақ уақыттар бойында
2.6-кесте
Нарықтық құны салмақтау бойынша капиталдың
жалпы құнын анықтау
теңге
Қаржыландыру көздері Нарықтық құны Салмақ-талуы, % Құны,
Облигациялар 22 000 000 33,08 5,14
Артықшылықты акциялар 4 500 000 6,77
Қарапайым акциялар 32 000 000 48,12
Бөлінбеген табыс 8 000 000 12,03 16,00 1,92
Итого 66 500 000 100,00 – 12,76
Маржиналды салмақтау капиталдың қаржылық инвестицияларға арналған аралас құрылымын
3. Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптыстыруды жетілдіру
3.1. Қазақстандық кәсіпорындарда капиталдың
қалыптасу ерекшеліктері
Қазіргі таңда отандық кәсіпорындардың капитал құрылымын басқару жүйесі
Қарыз қаражаттар тартудағы ең негізгі мәселелердің бірі –
Экономиканың нақты секторының жандануымен және салмақталған ақша-несие саясатының
3.1-кестеден байқайтынымыз, 2000-2003 жылдар аралығында экономикаға берілген банктік
Несиелеу құрылымында орта және ұзақ мерзімді несиелердің көлемі
Несиелік ресурстардың басым бөлігі өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, көлік
3.1-кесте
Қазақстан Республикасының несие нарығы
мың теңге
Банктік несиелер 2000 2001 2002 2003
Сома % Сома % Сома % Сома %
1 2 3 4 5 6 7 8
1. Жалпы несиелер 276,2 100 489,8 100 672,5
Теңгемен 135,3 49,0 141,3 28,8 211,8 31,5
Шет ел валютасымен 140,9 51,0 348,5 71,2 460,7
Қысқа мерзімді 143,2 52,0 241,1 49,2 289,0 43,0
Орта және ұзақ мерзімді 133,0 48,0 248,7 50,8
2. Экономика салаларына
Өнеркәсіп, ауыл шаруашылы-
ғы, көлік және байланыс 144,5 52,3 271,3 55,5
Сауда-саттық 91,8 33,2 151,3 30,9 197,9 29,4 276,7
Өзге салалар 39,9 14,5 65,4 13,5 91,7 13,5
3. Несиелеу объектілеріне
Айналым активтеріне 166,0 60,4 319,7 65,3 435,6 66,3
Негізгі құралдарға 27,7 10,0 41,0 8,4 54,9
Құрылыс және қайта құруға 14,9 8,5 27,3 5,6
Тұтынушылық несиелер 6,6 2,4 20,8 4,2 42,1 6,4
Өзге де объектілерге 55,3 20,0 72,3 14,8 93,4
4. Шағын бизнеске 74,2 26,9 122,0 24,9 146,5
Жалпы алғанда, нақты секторға берілген орта және несиелердің
Қарыз капиталдың келесі элементі – корпоративтік облигациялар. Корпоративтік
Қазіргі таңдағы корпоративтік облигациялар нарығының негізігі тенденциялары келесідей:
эмитенттер санының артуы (2000-2001 жылдары эмитенттердің саны болса
облигациялар бойынша табыстылықтың төмендеуі (2000 жылы облигациялардың табыстылығы
облигациялардың айналым мерзімінің ұзаруы (2000 жылы облигациялардың мерзімі
қор нарығындағы акциялар айналымымен салыстырғанда облигациялар айналымының басымдылығы
Кәсіпорындардық капиталын қалыптастыру құралы ретінде вексельдердің маңызы үлкен.
Отандық кәсіпорындар вексельдерді 1997 жылдан, яғни Қазақстан Республикасының
Сонымен, қарыз капитал қалыптасуын талдаудың нәтижелері облигациялық қаржы
3.2. Кәсіпорындардың капитал құрылымын
қалыптастыруды жетілдіру жолдары
Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі таңдағы өзінің қаржылық-шаруашылық қызметін жүзеге
несиелеудің негізгі объектісі ретінде кәсіпорындардың айналым активтері қарастырылады,
несиелердің басым бөлігі экономиканың өндірістің емес секторына бағытталады;
несиелерді беру міндетті түрде кепілдендіру шарттарын, бірінші кезекте
Қазіргі таңдағы банктік несиелеу жүйесі нақты сектордың кәсіпорындарын
Осы орайда нақты сектордағы кәсіпорындарды несиелеуді жетілдіру үшін
Жаңадан ашылған, жас кәсіпорындар үшін облигациялар арқылы қаржы
Еврооблигациялар шығару арқылы қаржы ресурстарының халықаралық нарығына шығу
Қазақстандық кәсіпорындардың капиталын қалыптастырудағы вексельдердің ролін біржақты бағалау
Аталған мәселелермен қоса еліміздегі кәсіпорындардың капиталын қалыптастыру жолында
Қорытынды
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық
Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның
Кәсіпорынның өндірістік процесті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы
Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі.
Біріншіден, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы
Екіншіден, капиталдың жалпы (орташа салмақталған) құны капитал салымдарының
Үшіншіден, капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділін қалыптастыруда базалық
Төртіншіден, кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану
Кәсіпорынның капиталының құрылымы екі тұрғыдан қарастырылады: капиталдың орналасу
Кәсіпорын капиталының құрылымын талдау барысында активтер олардың өтімділік
Аталған көрсеткіштерді динамикалық тұрғыдан талдау (көлденең, немесе деңгейлес,
Кәсіпорын капиталын құрылымдық талдау (тікелей, немесе сатылас, талдау)
Кәсіпорын капиталының жалпы құны оның орташа салмақтлған құнының
Капитал құнын бастапқы салмақтау кәсіпорынның қолданыстағы капитал құрылымына
Маржиналды салмақтау капиталдың қаржылық инвестицияларға арналған аралас құрылымын
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Арыстанов А., «Корпоративные облигации как инструмент долгосрочного финансирования»,
Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»,
Жуйриков К.К., «Роль и значение финансового капитала в
Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва – 1998
Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
Мейірбеков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2003
Үмбетәлиев А., «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік»,
Турганалиев Е., «Управление стоимостью капитала в системе корпоративного
Тургулова А.К., «Особенности формирования заемного капитала на практике
Шеремет А.Д., «Теория экономического анализа», Москва – 2003
Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 1997
3
Қаражат көздерінің құрылымы
Ішкі қаражат көздері
Кәсіпкерліктен алынған табыс
Амортизациялық аударымдар
Мүлікті сатудан түсетін қаражаттар
Сыртқы қаражат көздері
Жарғылық капиталға салымдар
Құнды қағаздар эмиссиясы
Коммерциялық несиелер
Басқа да қаражат көздері
Банктік несиелер
Қаржы ресурстарының қалыптасу көздері
1.1-сурет
Капитал түрлері
Инвестициялау объектілеріне қарай
Меншікті капитал
Қарыз капитал
Кәсіпорынға қатынасына қарай
Өндірістік процеске қатысуына қарай
Ақша нысанындағы капитал
Өндірістік құрал нысанындағы капитал
Спекулятивтік капитал
Тауар нысанындағы капитал
Қолдану мақсатына қарай
Несиелік капитал
Өндірістік капитал
Айналым капиталы
Негізгі капитал
1.2-сурет
Кәсіпорын капиталының жіктелуі
Ақша нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Өндірістік нысандағы капитал
1.3-сурет
Капиталдың өндірістік процеске қатысуы
Өндірістік капитал
Капиталдың экономикалық табиғаты. негізгі капитал
Кәсіпорын капиталының құрылымы
Өндіріс процесінде құралдар
Өндірістік жабдық құны
Капитал құрылымын оңтайландыру
КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ (ҚОРЛАРЫНЫҢ) АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫМДЫЛЫҒЫ
«компания капиталының құрылымын оңтайландыру»
Кәсіпорын капиталының құрылымы мен құнын бағалау
Компания капиталының құрылымы