Көркем проза шығармалары тіліндегі теңеудің стильдік қызметі

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көркем әдебиет тілі мен жекелеген қаламгердің
Зерттеудің нысаны мен дереккөздері. Зерттеудің нысаны Д.Исабеков шығармаларының тілдік-стильдік
Қаламгердің «Тіршілік», «Біз соғысты көрген жоқпыз» шығармалары алынды.
Зерттеудің мақсаты. Д.Исабеков шығармаларының тілдік ерекшелігін ашып көрсету, көркемдік
– Д.Исабеков лексика-диалектологиялық және лексика-фразеологиялық бітіміне стилистикалық талдау жасау
– суреткер стилінің даралығын танытатын кейбір синтаксистік түзілістердің стильдік
– сөз құбылту мен ажарлау тәсілдерінің структуралық, семантикалық және
– шығарма тіліндегі метафора, эпитет, теңеу түрлерінің қаламгер
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Д.Исабеков шығармалары негізінде қазақ шығармаларының тілі
– жазушының халықтың тіл байлығын қолданудағы өзіндік ерекшеліктерін анықтау
– шығармалары тіліндегі көріктеуіш тілдік тәсілдердің, соның ішінде, метафора,
Зерттеудің теориялық маңызы. Д.Исабеков шығармаларының тілін зерттеу барысында қол
Жұмыстың практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындары филология
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Д.Исабеков шығармаларының тілі – мол
– жазушы шығармалары – қазақ көркем тілінің ұлттық сипаты
– қаламгердің әдеби тілге әсері мен даралығы халық тілі
– Д.Исабеков кейіпкердің ішкі тебіренісін көріктеуіш тілдік құралдар арқылы
– синтаксистік түзілістердің стильдік-көркемдік қызметі жазушының шебер суреткерлігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыста салыстыру, баяндау әдісі, теориялық тұжырымдарға
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытындыдан
1.1 Антоним, синоним сөздердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты
Антонимдер құбылыстарды салыстыра отырып, бір-бірімен қатар қойып шендестіруде, айтылатын
Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев: «Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын
Ф.Оразбаева, Қ.Есенова: «Антонимдерге ең бай сөз табы – сын
М.Серғалиев: «Кейіпкер тілі, көркем шығармада ол кейіпкердің сөйлеу ерекшеліктері,
«Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы
Ғалым Б.Шалабаев «Антонимдер де көркем шығарма тілінде белгілі стильдік
Көркем шығарманы әрлендіріп-нәрлендіретін көркемдегіш тәсілдері түрлі-түрлі. Солардың қатарына антонимдер
Күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмеді (Тіршілік, 327-б).
«Ел бар-ау жұрт бар-ау» деген ой түстегідей бұлдырап, санасының
Терең байыптап қараса, қызының қашып кеткенін былайғы жұртқа өзі
Бұл келтірілген мысалдардағы антонимдерді «өлі мен тірінің арасында», «досқа
-Жеңе-ше-е!...
Ол жеңгесінің белінен құшақтай кеткенде екі адамның салмағын көтере
Марқұмның бір ұл, бір қызы бар екен, ұлының есі
Бүгін бар, ертең жоқ. Өліге иман, тіріге мал керек.
Күйеу бала қайсысы?-деді төсін жүн қаптаған жалтырбас біреуі, алдынғысы
Бірер сағаттан соң арыны басылған өзендей шу да бәсеңдеп,
Мақта терім кәрі-жасты түгел далаға қуғанда ғана адуын бригадирдің
Еркін жүріп, еркін тұрып үйренген қыз айттырып келушілер алғаш
«Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы
«Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке
«Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды
Жазушының қолданған антонимдік қатарлары оның айтар ойын
нақтылап, шығарманың әсерін күшейтіп қолдануда антонимдерді ұтымды жұмсаған. Қарама-қарсылық
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез
Синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. 1.Сөздердің мағыналық жақтан
Академик Рабиға Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуы туралы былай
Синонимдер – лексикалық категория ғана емес, функционалдық стильдерде актив
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай
Синонимия – ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін
Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап
Жақсы сомдалған кейіпкер бейнесі, қапысыз тартылған оқиғалар желісі,
Автор фразеологиялық синонимді негізінен стильдік мақсатта жұмсаған.
Молдарәсіл тырс етіп, тіл қатқан жоқ, үндемей киіне берді
Бірақ сағалар пана, сүйенер тірек қайсы (Тіршілік, 330-б)? Бәлкім,
Б.Сағындықұлы: «Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-төменді, артық-кем болып
Синонимдік қайталаулар – автор тілін әрлендірудің тұрақты тәсілі.
-Есі-дерті бір ұрттам көкнәрге ауып, ол үшін дәл былтырғыдай
-Бәрі жомарт, бәрі дарқан, бәрі де шетінен дүниенің бетіне
-Қолтығымнан демеңіздер дегенде мал сұраған жайым жоқ еді,
-Айтқаныңның ағаттығы жоқ, бәрі мақұл, бәрі құп (Тіршілік,
Бірінші үзіндіде мейрімсіз, қатыгез сын есімдері адам мінезіндегі жағымсыз
Ғалым Ә.Болғанбаев синоним сөздерге мынадай анықтама берген: «Синоним деп
Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның
образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның ойлаған
1.2 Фразеологизмдердің, мақал-мәтелдердің лексика-семантикалық топтары мен стилистикалық табиғаты
Жазушы тілінің лексикалық байлығының бір қырын фразеологизмдер танытады.
Қазақ әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде тұрақты тіркестердің
Әдеби көркем шығарма тілін бейнелеп, жандандырып, нәр беруші тәсілдердің
Қазақ фразеологиясының негізін салған академик І.Кеңесбаев: «Фразеологизмдер – тіліміздің
«Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму барысында қалам
Фразеологизмдер – көркем туынды да көркем шығарма тілінде
Көркем әдебиетте фразеологизмдер, тіптен, тек дайын қалпында қолданбай, неше
Тұрақты тіркестер шығарма тіліне айрықша көрік, ұтымды мазмұн, ұлттық
Фразеологизмдер жазушы дүниетанымы мен шеберілігінен шыңдалып шығатын асыл қазына.
Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдерді талдау, сараптау арқылы әдебиеттану жағынан
Орыс ғалымы А.И.Ефимов «Фразеологическое творчество писателей выражается прежде всего
«Фразеологизмдер көркем шығарма тіліне айрықша рең беріп,
мазмұнын дарытады, ұлттық бояу береді. Әсіресе, образды фразеологизмдер кейіпкер
Тұрақты тіркестер көркем шығарманың қай жанрында болсын молынан қолданылып,
Шығарма авторы белгілі бір ұлт өкілі ретінде халықтың ғасырлар
Қаламгерлердің шығармаларында қолданылған фразеологизмдердің стильдік қызметі былай топтастырылды:
Фразеологизмдерді жазушылар өз туындыларында белгілі бір көркемдік нақыш беру
-кейіпкердің ішкі сезімдерін айқындау:
Дәулетбай ұзақ түнге кірпік ілмей шықты. Жатса да, тұрса
-кейіпкерге портрет, мінездеме беруде:
Бойында қайраты тасыған, қайда жұмсаса да, кім жұмсаса да
Алынған мысалдарға айшықты бояуы күшті, экспрессивті мәні басым фразеологизмдер
Тіл байлығын ұштауда, мәнерлі де бейнелі тіркестермен сөйлеуде фразеологизмдер
-образдылықты күшейту мақсатында:
Қыжымкүлдің жүрегі су етіп, шалына шошына қарады (Тіршілік, 353-б).
–Тоқтат!-деді Дәулетбай гүрзімен соққандай дүрс еткізіп. Әйелдердің даусы пышақ
Сонымен бірге, фразеологизмдер – әр түрлі мағынаны білдіретін сөз
«Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың байлығы, бұл, бір
Қазақ тіліндегі ұлт менталитетін танытатын мекен-мезгілге, халықтық өлшемге, мінез
Қазақ халқының өміріне, өмір сүру тәсілдеріне байланысты бірқатар тұрақты
Қазақ халқы көшіп-қонып көшпенділік дәуірді ұзақ уақыт бастан кешіргені
Қазіргі кезде тәуліктің шақтары сағат тілімен өлшенетіні белгілі. Күнделікті
Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуына ұлт менталитетінің рөлі ерекше. Егер ұлттық
Жазушы шығармалары тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда тұрақты тіркестердің қолданысы
Академик Р.Сыздықованың «Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар, яғни жеке
Халық тілінің тұрақты сөз тіркестерін автор шығармасындағы көркемдік бейнелеу
Фразеологизмдер стильдік мақсатта өзгеріске түспей, халық тіліндегі қалпында, транcформацияланған
Фразеологиялық тіркестер қай тілде болмасын мақал-мәтелдермен қат-қабат, қатарласа өмір
Жазушы тіліндегі көріктеу құралдарының бірі –мақал мен мәтелдер. Халық
Халық мақал-мәтелдерінің көркемділігі ең алдымен олардың, ықшамдылығында. Мақал-мәтел туралы
Қазақ тілінде ұлттық негізді танытатын тілдік мұра –мақал-мәтелдер, халық
Д.Исабеков өмір құбылысын жинақтай отыра, кейіпкердің қадамын әсерлі жеткізуге,
«Ораза намаз тоқтықта» дегендей, басына бәле тумаған мәмірежай шақта
Қазақ әдебиетінің ұлы тұлғасы Абайдың айтқан тәлім-тәрбиелік мағынада айтылған
Әншейінде, «қатын өлді – қамшының сабы сынды» деп әйелінің
«Бір әйелдің айласы қырық есекке жүк» деп жұрт осындайдан
Өткір тілді қаламгер мақал-мәтелдерді кейде кейіпкер бейнесін аша түсу
Ал жазушы көркем тіл кестесіне түскен фразеологизмдер сөзді бейнелі,
Д.Исабековтің шығармасындағы ерекшелік – адамның ішкі сезім әлемін, халықтың
«Тама берген тамшы тасты да қазады» дегендей, жігіттер келе
Халық тілінің ең шұрайлы да нәрлі өзегі болып танылатын
Тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер аз сөзбен терең мағына
1.3 Көркем шығармадағы сөйлеу тілінің элементтері
Жазушы іс-әрекет арқылы ғана емес, тіл қатысы арқылы да
Қазақ тіл білімінде көркем әдебиеттегі кейіпкерлер тіліне қатысты кейбір
Жалпы көркем шығармаларда әрбір кейіпкердің сөз саптауы мен сөз
Тілімізде ауызекі сөйлеу тілінде жиі кездесетін тілдік материалдар аз
Шығарма материалына негіз болатын жағымды, жағымсыз адамдардың тілі –
Эвфемизмдар мен дисфемизмдер – көркем әдебиетте жиі кездесетін экспрессивті
Жазушы шығармаларындағы тілдік құрылымның бір қатарын сөйлеу тілінің элементтері
Эвфемизм – көркем шығарма тілінде өзіндік тиімді орны, реті
Синонимдерді қолданудың бір тәсілі ретінде эвфемизмдердің қызметі жайлы синонимдер
Күйеуі бұдан екі жыл бұрын қайтыс болып, үйелмелі-сүйелмелі бір
Кешеден бері жамбасының көрпе иіскеп отырғаны осы ғана(Д.И., 337-б.).
Әбден қалжырап қалған екен, жамбасы көрпешеге тиген бетте-ақ маужырап
«Құйрығы» деудің орнына «жамбасы» деп алынған. Өлді деген
Әйелдердің даусы пышақ үзілді тыйылды. Орталарындағы бір қызға
ие бола алмай бетімен жібердіңдер(Д.И., 364-б.).
Сондықтан қашам деген қыз маған айтпай кететін болса, барған
жерлеріңде тойыңды топалаңға айналдырып, шаштарыңнан сүйреп әкелемін. –Ол орамалдарымен
– Неменеге жырқылдайсыңдар, о бәріңнің!...(Тіршілік, 329-б.).
Кейіпкер тіліндегі «қатын» деген сөздің орнына «әйел, келіншек»,
«...Ол әңгіменің бәрі өтірік. Қыжымкүл қызымыздың өзі оң босағада
Алғаш рет өз үйіне жаны ашыды. «Үйлену керек екен-ау,
Жоғарыда келтірілген кейіпкер тілдеріндегі «қатын алу керек» дегеннің
Эвфемизмдер этикаға, сыпайыгершілікке, ұят сақтауға, моральдік нормаларға да
Әкесі қыл тамақтан өлгенде ол іштегі алты айлық бала
Оқырманның эстетикалық талғамын жетілдіру үшін көркемдеуіш құралдар, эмоционалды-экспрессивтік қызмет
Дисфемизмдер – мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-қарсы құбылыс. Тілімізде стильдік
«Дисфемизмдерді қолдану ауызекі сөйлеу стиліне тән ерекшелік болып табылатындығын
Шындығында, дисфемизмдердің тілімізде ең жиі қолданысқа түсетін жері ауызекі
Тіліміздегі жағымсыз «өлім» ұғымын беруде әр түрлі дисфемистік қолданыстар
Әке қайда, толып жатқан ағалар қайда, шешесі өлгенде мола
Шығармадағы кейіпкер тілінде кездесетін қарапайым сөздер әсіресе мінез-құлық ерекшелігін
Молдарәсіл орнынан салбырап еріне көтерілді. Басын таңып алған үлкен
Кімдер екен?
Ит білген бе кім екенін (Тіршілік, 327-б.).
Берілген мысалдар арқылы кейіпкердің жаратпай тұрғанын
байқаймыз және де кейіпкердің ренішін, қапалану сезімін білдіретін сұраулы,
Түркі тілдес халықтардың тілінде «хатун», «хатын» сөздерінің қолданысында ешбір
Әншейінде, «Қатын өлді – қамшының сабы сынды» деп әйелінің
Қаламгерлер дисфемизмдерді қолдану арқылы сөйлемдердің экспрессивті-эмоционалды күш-қуатын арттырып,
Кейіпкерлер менсінбеу мағынасында төмендегі сөздерді қолданған:
Бірақ мына сүмелек сияқты бәрімізді су жүрек деп ойлама(Сонда,
- О, мәлжубас. Санап жүр екенсің ғой сен, мәлжубас-а?
- Қап, мына алжыған неменің қылығын-ай, ә! Дуана боп,
- Мәлжубас! –деді шалы күңк етіп. –Қайнат шайыңды тездетіп
- Байеке-ау, мына жаман не деп тұр, үйлендім деді
- Әй, байқап-байқап сөйле, білдің бе? Мен колхоз құрысып
Кейіпкерлердің көңілдері толмау мағынасында жұмсалып, осы сөйлемге эмоциялық реңк
Адамның дене мүшесінің кемшілігін көрсететін жағымсыз сөздерді қолданады:
Әй сен қай баласың? Ана, бір көзі шиша, ақсақ
жалаң бұт жүрген ортаншысымысың?(Д.И., 405-б.).
Осы сөйлемдердегі соқыр сөзі кейіпкердің дене мүшесіндегі кемтарлықты айқын
Кейіпкерлер тіліндегі жайсыз мәнді қарапайым сөздер сөздің экспрессивтілігі мен
Жасыратыны жоқ, өзіміздің арамызда орыс сөздері мен қазақ сөздерін
Д.Исабековтің «Тіршілік» шығармасында варваризмдер де белгілі бір
стильдік мақсатпен қолданған:
Шалының кәйіпке түскенін, енді бір жарты сағатсыз «шай құй»
Оқыс дыбыстан кәйіпі бұзылған шалы дәлізге қарай келе жатыр,
Естір құлаққа жайлы естілмейтін «кәйіпі» сөзі стильдік мақсатпен уәжді
Тілді шұбарлап сөйлеудің түрлі себептері бар, сөйлеушінің өз сөзіне
Қазір ұры-қары мен бәлшевек қаптап кетті ғой, қорықпай-ақ қойыңыздар,
Е-е, бұлардың бәрі әліне қарамай тумай жатып шетінен зәкүншіл.
Шешелеріңнің қойнына әкелерің емес, зәкүн түнеген бе осы-а?(Тіршілік, 384-б.).
Шалын құдай ма еді сонша. Әйда, екінші көрмейтін болайын
399-б.).
Ойбай-ау, - деді Киеван жұртқа қарап, -мынау не дейді-ей,
сенікі ме, менікі ме? Мені тап бір әмірикадан келгендей...
Кейіпкерлер тіліндегі орыс сөздерінің ретсіз болмаса дыбысталуын өзгертіп қолданылуы
Д.Исабековтің «Тіршілік» повесінде осындай жаргон сөздердің болуымен де ерекшеленеді.
Кассир де ылғи үш сомдықтан берген екен, үйге келген
Құдай-ай, шпаналар тонап кетер ме екен, - дейді кемпірі
боп. – Мұншама алдым деп жария қыла берме, арзымайтын
Далбасалама, - деді шалы ежірейіп, - ірігеннің аузынан шіріген
шығады. Шпана сені нығылады. Шпана сені көргенде тұра қашар.
Кемпірі оған таңырқай қарады.
Неменеге бақыраясың? Шайыңды ысыт! Үш күннен бері ақшаның
соңында жүрем деп көкнәр де іше алмадым.
Қыжымкүл орнынан сүйретіліп көтеріле берді де, тіреуді құшақтап
тұрып қалды.
Не болды, әй, - деді шалы зекіп,
Бұзақы, тәртіпсіз, ұрлық жасайтын жасөспірімдер ұғымындағы жалпы халықтық лексикасындағы
Жалпыхалықтық деңгейде қолданылатын, дәстүрлі норма болып қалыптасқан, баршаға ұғыныңқы
Көркем әдебиет тілінде кейіпкер мінезін ашу үшін, жергілікті
Қалиев Ғ. пен Сарыбаев Ш. диалект деген терминге мынадай
Жазушы шығармаларындағы жергілікті ерекшеліктер (диалектизмдер) кейіпкер тілінде де,
Фонетикалық ерекшеліктерде кейбір сөздердің не бірыңғай жуан, не бірыңғай
Осыған байланысты шығармамызда фонетикалық ерекшеліктерге байланысты жіңішке айтылатын сөйленістерді
Қызымыз қашты, бетімізге салық екені рас, бірақ жат босағаны
Дүйім жұрт жиналып, көкпар тартылып, үш күн, үш түн
Әбүйір – абырой, дүйім – барлық, барша деген сөздің
Шығарма барысында кездескен сөйленістердің фонетикалық ерекшелігін төмендегідей топтастырдық:
Дауысты дыбыстардың алмасуы;
ә/е . Әлбәттә – әлбетте.
Әлбәттә, әлбәттә. Жүд-дә дұрыс! – деді сақал сауған шалдар
шұлғып(Д.И., 347-б.).
Кейіпкер сөйленісіндегі жүдә күшейткіш үстеу мәнінде қолданылып, сөздің экспрессиялық
Жүдә (өте), әлбәттә деген оңтүстік сөйленістеріне өзбек тілдері арқылы
Далада жел болғандықтан дәлізге қойылған самаурын қайнағанша шалының «тездет»
Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаев әдеби варианты анықталмаған дублеттік қатарды былай
Қырдағы ауылдың қораздары шақыра бастады. Киеван көзін жұмып отырып
Қырдағы ауылдың әтештері үшінші рет шақырғанда, Киеван көкнәрға жаңадан
Әтеш//қораз сияқты мағынасы бір, бірақ әрбір сыңары дыбысталуы жағынан
Әдеби тілде де, диалектіде де кейде сөздердің айтылуы бірдей
Бейтаныс жол-жөнекей бір тіл қатқан жоқ. Атқа қамшыны көміп
Бұлар жол жабдығын буып-түйіп, қоржын-қосқұлағын атқа артып дайын еткен
Бұл сөйлемдердегі там сөзі үй деген мағынасында жұмсалған.
Сонымен қатар жазушылардың шығармаларындағы диалектілік лексиканы топ-топқа бөлдік:
Үй құрылысына, шаруашылығына байланысты атаулар;
Дәліз. Ауыз үй, сенек, кіре беріс (Қ.Орда, Сыр., Шымк.,
Кенет дорбаның саудыр етуі мен шалының «шай қой» деуінен
бұл жолы оның құр қол емес екенін аңғарып, шай
«Тіршілік « повесінде дәліз сөзі 4 рет кездеседі.
Дуал//дауал. 1. Үйдің қабырғасы. 2. Қораның қоршауы.(Шымк., Арыс., Жамб.,
Дуалға сүйеп қойған қаптың артын, ошақ жанындағы бүктетіліп жатқан
Туыстық атауға байланысты;
Әпше// әпке. Апа (Шымк., Сарыағ.).
Апа, әпшем есінен танып құлап қалды, - деді Оспан
жылаған соң өзге балалар да шулап қоя берді(Д.И., 356-б.).
Ол бәрін құшақтап тұрып, ұзақ-ұзақ сүйді. Әсіресе шашы жалбыраған
«Жаннан артық көруші атамыз Молдарәсіл, әжеміз Қыжымкүл, - деп
Бау-бақша егісімен байланысты;
Бәдірен. Қияр (Оңтүстік аймақта).
Қазір сол шалдардың өзі көкнәрлік жерлерін айдатып тастап, орнына
бәдірен дей ме, кәпөсте дей ме, қайдағы бірденелерді септі
Сонымен, қаламгер шығармаларында кейіпкерлерінің бейнесін әр қырынан
ІІ БӨЛІМ. Д.Исабеков шығармаларының көріктеуіш-бейнелеуіш құралдардың қолдану тәсілдері
2.1 Көркем проза шығармалары тіліндегі теңеудің стильдік қызметі
Д.Исабеков сынды көркем сөз шеберлері әр түрлі көріктеуіш құралдарды
Халық «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін», іші алтын, сырты
«Сөз жақсысы» деп отырғанымыз – көркемдік. Көркемдік дегеніміз –
«XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» деген еңбегінде Қ.Өмірәлиев поэзияда
Өзге де ғалымдардың пікірінше, осы құралдардың ең көнесі, троптар
Жалпы «көркем әдебиет шығармаларында «мен мұндалап» тұрған алуан түрлі
Шындығында, прозадағы әрбір сөз – көркем сөз, ал әрбір
Жазушы түрлі көркемдегіш амалдарды, эмоционалды-экспрессивті мән беретін тәсілдерді (теңеу,
Жазушы міндеті тілімізді дамытуға, қолданылу аясын кеңейтуге күш жұмсау
Шындығында да, жазушы кез келген кейіпкердің тілінде көріктеу құралдарын
Өзге де зерттеушілердің пікірінше, осы құралдардың ең көнесі, троптар
Жалпы жазушы халықтың бай тілін шетінен алып пайдалана бермейді.
Осы орайда қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет
Ғалымдардың (Т.Қоңыров және басқалары) дәлелдеулеріне қарағанда, теңеулер синтетикалық және
Теңеулік мағына (компаративтік мағына) грамматикалық форма туғызады. Қазақ тілінде
Сонымен, көркем әдебиетте қолданылатын бейнелеу тәсілдерінің ең пәрмендісі –
Ғалым З.Қабдолов теңеудің оқырманға әсер етуі туралы: «Теңеуде суреткер
Қазақ өлеңінің теориясын зерттеген З.Ахметов теңеудің ерекшелігі туралы: «Теңеу
Қ.Жұмалиев қазақ теңеулері үш түрлі тәсіл арқылы жасалады деген
Қазақ тілінде теңеулердің лингвистикалық табиғаты терең зерттелген. Тілші-ғалым Т.Қоңыров:
Зерттеушілер теңеудің бірінші мүшесін (сипаттаушы элемент) – «теңеудің предметі»,
Т.Қоңыров теңеудің жасалу жолдарын төмендегідей саралайды:
1)-дай,-дей,-тай,-тей,-дайын,-дейін,-тайын,-тейін жұрнақтарының көмегімен;
2)-ша,-ше жұрнағының көмегімен;
3)шығыс септігі жалғауының –нан,-нен,-дан,-ден,-тан,-тен көмегімен;
4)секілді, сияқты, іспетті сөздерінің көмегімен;
5)бейне сөздің көмегімен;
6)тең сөзінің көмегімен;
7)ұқсас сөзінің көмегімен;
8)параллелизм тәсілінің көмегімен;
9)аралас тәсілдің бейне және –дай,-дей, секілді көмегімен;
10)қосалқы тәсілдердің көмегімен [35;11].
Сонымен, Т.Қоңыровтың анықтауы бойынша, қазақ тіліндегі теңеулер он түрлі
Жоғарыда келтірілген Т.Қоңыровтың топтастыруын негізге ала отырып, жазушы көбіне
-дай, -дей ,-тай, -тей тұлғалы теңеулер:
Екі беті нарттай, жасы алпыстан асса да сақал-мұрты қап-қара,
Бәлкім адам боп жаралып, қоғам боп топтасқалы бері тағдырдың
Бірақ бір ғұмырындағы қуанышы мен күрсінісін есептеп әр күніне
Осы қуыс үйдің ішіндегі мүлік біткеннен көзіне ең ыстық
Қыз алған жоқ, жансыз адамдай сілейіп тұра берді.
Төргі үйдің ашық есігінен жұдырықтай қыздың лақтырған кесектей далаға
Қымқа құстай ұшып келе жатқан қызын көтеріп алып, бір
Бес баланың үстіне алтыншы бала боп қосылып, не өлі
Қамшының сабындай жіп-жіңішке білегі ауыр шелектен үзіліп түсердей дір-дір
Сырттағы кісі бұл жолы қаттырақ соқты, дыбыс айқын естліп
Балалары «көкелеп» арбаға құстай ұшып барып мінді де, оның
-ша,-ше тұлғалы теңеулер де молынан қолданылады:
секілді, сияқты, іспетті, секілді сөздерінің көмегімен жасалынған теңеулер:
Ақыл десе ақылы, көрік десең көркі бар, әрі Дәулетбай
Өзін көрген кезде қызының тап осылай есінен танарын, есінен
Осы кемпірді күні-түні бағып отырған адам сияқты.
Күн жылына бастаған сияқты.
Сол хабар, сол қуаныш баланы жасытпай, кәріні мұқалтпай, алдарынан
Теңеудің өзіне тән ерекшелігі – белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге
А.И.Федоровтың пайымдауынша, кез келген ақын, жазушы теңеуді (ол қандай
Жазушы шығармаларында Т.Қоңыров атап көрсеткендей теңеулердің жасалу жолдарының барлығы
Жалпы жазушылар көріктеуіш құралдарды әр түрлі мақсатпен қолданады, олардың
табиғатты әсерлі суреттеу үшін;
кейіпкерлерінің портретін сомдау, кейбір штрихтерін беру мақсатында;
кейіпкеріне мінездеме беру үшін;
кейіпкерлерінің ішкі жан-дүниесін, ішкі сезімін көрсету үшін;
кейіпкерлерінің бір-бірімен қарым-қатынасын көрсету үшін;
Бұл жөнінде айтылған Р.Ғ.Сыздықтың: «...Көркем проза, негізінен, поэзиядай емес,
«Даладағы желдің гуілінен бе, әлде жалғыз отырып қиял тұңғиына
...Өзі көрмеген бір күннің ішінде Киеваның төбесімен паруаз тірейтін
... «Бітті» дегендей кемпірдің зәре иманы ұшып, құлағын
Осы үзіндідегі теңеулер адамның іс-әрекеті мен сырт келбетін айшықтап
Көркем әдебиетте бір ғана ой көптеген образдарға ауысады. Басқаша
Әдебиеттанушы Қ.Жұмалиев теңеу және оның ерекшелігі туралы еңбегінде: «Жазушы
Шындығында екі зат бір-біріне теңелу үшін, ол екеуіне де
...Қыжымкүлдің жасы он алтыға толған соң-ақ мекеге атылған мұсылмандардай
Сөйтіп, қырық жамау жарлының үйіне Қыжымкүл қырық бірінші жамау
Көп жағдайда бір зат екіншісіне, бір құбылыс басқасына теңеліп
Киеван табақтағы көкнәрді тостаққа шүпілдете құйып, түбіндегі тұнбасын қалтаға
Тыныш отыр, ағай көріп қояды, - дейді ол кітап
Ол отыра беріңдер дегендей қолымен ишара жасады да, Сейдуді
«Қайтейін, сендердің дегендерің болады да, басқа не шара», -
Шағын ауылды от пен суға салып, әбден сынап, әбден
Не болғанын түсінбей сүйеуге ұмтыла бергенде дәліздегі ошақты көктемге
Оны іздеген де, ирелең жолмен бұрылған да жоқ сияқты
Ол өзін далада қалғандай сезінді.
«Япырмау, көктем шықты деп еді, бұл жақта әлі қар
Адамдарға түскен ауыртпалықты сезінгендей жер-ана ақырын дем алып, баяу
Біз үшін Нұралының ешқандай арманы жоқ, төрт құбыласы тең,
Той болды. Қыстың қысылшаң кезіндегідей емес, жұрттың сәл қарны
Д.Исабековтің шебер мақамында оның өзіндік ерекшелігін білдіретін теңеу түрі
Ал автордың өзінің енгізген жаңа қолданыстарынан басқа тілімізде фразеологизм
Қос бұрымы арқандай шұбатылған, үріп ауызға салғандай реңді қыз
Бірақ, бұл жолы жұрт сілтідей тынды (Біз соғысты көрген
Күпәйкесін, көйлегін, шалбарын тастағанда анадай туғандай тыр жалаңаш боп
Демін ішіне тартып, бір сәтке тым-тырыс бола қалып, кенет
Өйткені олардың арасында жер мен көктей алшақтық жатты, олардың
З.Қабдолов теңеудің де эпитет, метафора, метонимия сияқты ұлғайған күрделі
Квятковский А.:«Теңеудің бүкіл жұрт мойындаған ең басты қызметі –
«Теңеу көркем әдебиеттің көркемдеу, бейнелеу, әсерлеу тәсілдерінің бірі, ол
Теңеу – мәтінде ерекше көрнекті орын алатын әсерлі сөз.
Теңеудің семантикалық-стилистикалық мәнін айқындайтын амалдардың қатарына метафора, эпитет, метонимия,
Метафоралық теңеулерде белгінің ауыс мағынада қолданылуы нәтижесінде жалпы теңеулік
Жалпы метафоралық теңеу дегеніміз – қысқармаған жайылма метафора. Басқаша
Жаңа ғана жас баладай қуанып, жаңа ұсқыны құйылып тұрған
Оның үстіне, тамақ ішіп, әл жинап алған соң арық
«Бақсының моласындай шошайып қайтесің, елмен бірге бол, көптеп көмектесіп
Бұл повестегі теңеулердің образы да, предметі де конкретті көзбен
Сонымен алпысыншы, сексенінші жылдарда жазылған прозалық шығармаларда табиғат құбылыстары
2.2 Көркем прозада эпитеттің көркем бейне жасаудағы стильдік қызметі
Эпитет заттың яки құбылыстың ерекшелігін сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын
З.Ахметов: «Эпитет (сипаттама) – заттың, не құбылыстың айрықша белгісін,
Ал Зейнолла Қабдолов: « Айқындау, яғни эпитет – заттың,
Ал Д.Әлкебаеваның еңбегінде эпитет былай талданған:Эпитет сөз алдына
Эпитет қай стильде кездессе де екі мақсатта қолданылады. Біріншісі-
Жазушы шығармаларындағы эпитеттер:
... Жыртық-жыртық бұлттардың ойығынан ауық-ауық ай сығалап, қорғасын бұлттың
Бұл үзіндідегі эпитеттер авторлық эпитеттер. Жыртық-жыртық бұлттардың және қорғасын
Сондай-ақ қорғасын бұлт деген эпитетте дәл жыртық-жыртық бұлттың деген
Эпитет сөздер жеке тұрғанда толық мағыналы, тура мағыналы сөздер
Міне, осындай терең мағыналы эпитеттердің қолданылуы шығарманың мән-мағынасын жан-жақты
Қаламгер эпитеттері шығармаға көне емес, жаңа, көмескі емес, айқын
Жазушы қазақ тілінің мол байлығын жете меңгеріп, оны шығарманың
2.3 Метафораның қолданылуы
Метафора көркем шығармаларда, поэзияда ойды астарлы түрде, әсірелеп
Метафора – троптың бір түрі, ұқсастық, сәйкестік және т.б.
Жоғарыда аталған дәстүрлі және авторлық метафоралар төменде талдау үшін
Д.Исабековтің «Тіршілік» повесі осыдан ондаған жылдар бұрынғы ата-бабаларымыздың күйбең
«Тіршілік» повесі Д.Исабековтің шебер жазушылығыны, тілінің көркемдігі, байлығын, әдеби
Қырсығына алса айлап соғатын Арыстанды-Қарабастың долы желі бүгін үшінші
Повестің басы осындай көрініспен басталады. Мұнда жазушы табиғат пен
Ашу-ызасы мен күйігі әлі бұрқырап, кеудесін көрікке қызған темірдей
Манадан бері қарқ-қарқ күлкіге қамшы боп жамбас соғып жатқан
... Молдарәсілдің де «үйленсем» деген сабау ұшындағы түбіттей желбіреген
Қыздың әке-шешесі бетімен жер басып, дәл бүгін өлік шығарғандай
Қызымыз қашты; бетімізге салық екені рас, бірақ жат босағаны
Тіршіліктің әр күнге бөлінген ыстық-суығы мен ауыртпалығы қанша салмақты
Шүйкедей қара кемпір көзін ашқанда терезеге тұтылған күн қақты
Сояу-сояу қозапаяның сұйық жалыны дүрілдете сорған суық желдің жемі
Өзі етінен ет кесіп алсаң да қыңқ демейтін бедірейген
Сол безерген бәле бүкіл ел боп алақынға сап, қанатына
«Он бесінде отау иесі» дегенді қанына бек сіңіріп басқа
Шығармада метафоралармен адамның мінез-құлқы, табиғат көріністері көптеп суреттелетіні белгілі
Қыздың ағасы көзі ұясынан шығып, аузын ашқан бойы сілейіп
Қызын көргенде шешесі өзін-өзі ұстай алмай, «ботақаным-м» - деп
Д.Исабековтің жазушылық талантына таңдай қақтырып, тәнті еткізер тағы бір
«Сендер соғысты көрген жоқсыңдар ғой...»
Кешегі қилы заманның қиын-қыстау шағын еске алғанда шалдар әңгімесін
Метафоралық қолданысқа келсек, бұл шығарма да түрлі көркемдегіш тәсілдерден
«Мектептерің ашылыпты», - деген сөзге қуандым ба, қуанбадым ба
Балалық шағы жаралы бір топ бала есік жақта үнсіз
Бауда піскен өріктей күлкі деген шашылып-төгіліп жатқандықтан ба, әлде
Иә, шынымен, сынаптай сырғып өтер балалық шақ ешқашан қайтып
Жоғарыда келтірілген мысалдардың барлығы да авторлық метафоралар. Бұл шығармада
Әдебиеттер тізімі:
1. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілі лексикологиясы мен
фразеологиясы. –Алматы: Санат, 1997. -256 б.
2. Оразбаева Ф., Сағидолда Г., Есенова Қ. Қазіргі қазақ
-534 б.
3. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. –Астана, 2006. -367
4. Базарбаев М. Әдебиеттану терминдер сөздігі. –Алматы, 1989
5. Шалабай Б. Көркем проза тілі. –Алматы, 1994. -222
6. Сыбанбаева А. Метафоралардың тілдік болмысы және концептуалды
метафоралар.-Алматы,ҚазҰУ,2002. -54 б.
7. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикасы. –Алматы, 1979. -176
8. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б.
Қазақ тілінің стилистикасы.-Алматы: Мектеп, 1974.-191б.
9. Аханов К. Тіл білімінің негіздері – «Санат» баспасы
10. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. –Алматы «Ғылым»,1977. 378
11. Сыздық Р.Ғ. Сөз құдіреті. – Алматы:Атамұра , 2005.
12. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі лексикология. –Алматы, 2008.
-101 б.
13. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. –Алматы,1977.
-589 б.
14. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. –Алматы,
-140 б.
15. Ефимов А. Стилистика художественной речи. –М: изд-во
Мос.университета,1957.
16. Бейсенбай А. Тұрақты тіркестердің авторлық өңдеудегі қолданысы.
17. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
–Алматы,1972. -112 б.
18. Таласпаева Ж. Ұлттық менталитетті танытатын фразеологизмдер.
// СҚМУ Хабаршысы, 2001.
19. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі.- Алматы,1995. -207 б.
20. Авакова Р.Фразеологиялық семантика. –Алматы, 2002. -150 б.
21. Қарсыбекова Ш. Қазақ мақал-мәтелдерінің логика-семантикалық және
заттық-тақырыптық топтастырылу принциптері. ҚазҰУхабаршысы.
Филология сериясы,№2(92).2006
22. Даль В. Пословицы русского народа. М.,1957, 20 с.
23. Серғалиев М. Стилистика негіздері. – Алматы, 2006. -228
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1992.
Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. –Алматы: Ғылым,
25. Пірімбетов Т. Қарапайым сөздер мен сөйлеу тілінің басқа
26. Қайдаров Ә. Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі.
27. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – Алматы:
28. Өмірәлиев Қ. XY-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. –Алматы,
1976.-269б
29. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары.
-182 б.
30. Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алматы, 1990. -374 б.
31. Серғалиев М. Теңеу // Қазақ тілі. Энциклопедия. –Алматы:
«IDK-TIPO» редакциялық-баспа орталығы, 1998. -508 б.
32. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы, 1983. -454 б.
33. Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі. –Алматы: Ана тілі,
1998. -384 б.
34. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы, 1969. -243 б.
35. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері.- Алматы: Мектеп, 1978. -192
36. Федоров А.И. Развитие русской фразеологии в конце XVIII-
XIX вв. Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1973. -141 б.
37. Квятковский А. Поэтический словарь. М., 1966. –С.280.
38. Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. –Алматы, 2007. -477
39. Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы.-Алматы,2007.-243 б.
40. Ахметов З., Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдер
2-том. -376 б.
41. Қабдолов З., Таңдамалы шығармалар. –Алматы, 2003. 2-том.-121 б.

Ұқсас жұмыстар

Көркем образ жасаудағы кейіпкер тілі туралы

Көркем шығармалардағы эпитет, теңеу, метафоралардың қолданылуы, жасалу түрлеріне мысалдар

Шыңғыс Айтматов Жәмилә повестьінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Аударма дәл аударма

Оралхан Бөкейдің монологтары

Абай тілінің зерттелуі

Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармалары тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері

Жазушы Әбіш Кекілбаев Үркер романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Бейімбет Майлин мұрасы