Малдан малдың несі артық, Бірақ асыым етті артык
Мазмұны
Кіріспе......................................................................................................................3
І - тарау. XVII ғасыр аяғымен
1.1.ХVІІ ғасырдың аяғындағы Қазақстандағы қоғамдық
1.2.ХVІІІ ғасыр басындағы саяси тарихы
ІІ – тарау. ХVІІ – ХVІІІ ғасырдың
2.1. ХVІІІ ғасырдың басындағы
2.2. ХVІІ ғасырдың аяғы ХVІІІ ғасырдың
Қорытынды..........................................................................................................43
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі:
Қазақстанның экономика - әлеуметтік мәдени
Қазақ жұртының халық болып, біртұтас
Кеңес дәуірінде қазақ мемлекеттігін қалыптасуына
Ал тарихымыздың тұстарын келегелі келер
Уақыт алдымызда әкеліп берген мүмкіндікті
ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардың қазақ халқы
Билер қоғамдық жан – жақты
Міне осы даналық пен ақыл –
Диплом жұмысының зерттеу объектісі:
ХVІІ – ХVІІІ ғасыр қазақ
Диплом жұмысының мақсатымен міндеті:
ХVІІ – ХVІІІ ғасырда қазақ
ХVІІ – ХVІІІ ғасырларды Қазақстандағы
ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда қазақ
ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардағы қазақ
ХVІІІ ғасырдың саяси қоғамдық дамуға
Көрнекті қазақ билерін
Дипломдық жұмыстың деректік қорлары:
ХVІІ – ХVІІІ ғасырдағы қазақ тарихы
Диплом жұмысының зерттелудеңгейі:
Еліміз Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғанан
Қзіргі кездетарихты зерттеудің нақты
Диплом жұмысының хронологиялық шегі:
Жұмыста ХVІІ ғасыр мен
Диплом жұмысының методологиялық негізі:
Диплом жұмыста қойылған мәселелерді ғылыми
І - тарау. XVII ғасыр аяғымен
1.1.ХVІІ ғасырдың аяғындағы Қазақстандағы қоғамдық
Жазу-сызу өнері ерте дамыған халықтардың кейінгі ұрпаққа қалдырып отырған
Қазақ топырағында 1972-78 жылдары аралығында жарық көрген Қазақ Совет
Би - әлеуметтік категория ретінде қазақ халқының тарихында ерте
Міне, Советтік дәуірде би дегенге бүдан артық баға беру
Енді, "бөліп-бөліп ал да, басқара бер" деген саясатпен, казак
Ұлы акынның "Бас басына би болған өңшең қиқыгл", -деп
Ал шығыс жұлдыздарының бірі саналатын Ш.Уәлиханов "Билер сотының ертеден
Енді сол халық даналықтарына сүйене отырып, билер бойындағы дара
Би - көсем. Кә, би көпті көрген, яғни "көре-көре
Олардың жат пікіріне қарсы наразылық білдірген билер: Осылардың өзін
Екіншісі: Оғың шығын болмасын суын атып",- дейді.
ҮшіншісІ: "Құтылмастай пәлеге қалып жүрмейік, құс екен деп перінің
Сөз осымен бітіп, орыс елшілігі аман-есен еліне қайтарылады.
Көргендік пе? - Көрегендік. Көсемді. Ендеше бұл мысалды одан
Би - шешен. Би - майда сөздің мақпалы сара
Шешендік - көп халықта ертеден кездесетін қасиет, тіпті ежелгі
Би - Ақын. Бірақ ешбір би өзін ақынның деп
Нұрқожа биге арғын ІІІоқай бидің айтқан "Арыстанның белгісі" деген
Қарызыңыз өнсе бітеді.
Жан жарығы сенсе бітеді.
Қанша қызық дәурен сүрсең де.
Дүние қызығы бітеді.
Арыстан айға шауып мерт болса,
Артында қалған нәсілі
Айға шапнас демеңіз.
Атаның салған жолына
Баласы түспес демеңіз.
Тіпті көптеген билердің қара сөзбен айтқандарының өзі төгіліп тұрған
Мұндай төкпе сөзді қай-қай бидің де аузынан мысалға ала
Би - заңгер. Биді жазба тілімізде сот деп жүрміз.
Осы арада тағы бір айта кететін жай бар. Қазақта
Биге орай тағы бір ескерте кететін жай, халық
Би - елші дипломат, мәмілелер. "Жауластырмақ- жаушыдан, елдестірмек -
Біз төменде Қаз дауысты Қазыбек бабаның жоңғар ханына елшілікке
Би - Батыр Билар арасында қол бастап жауға шауып
Алайда бидің батырлығы қолына қару алып, жауға шапқанда емес,
Би - саясаткер, қоғам қайраткері. Әлгіде мәлімдегені-міздей, би қоғамдық
Күлтөбе. Мәртөбе бастарында өткен талай алқасы кеңестерде ел бірлігі
Би - Ойшыл, Ғалым. Биді ауыл арасындағы немесе ел
жандар еді. Халықтар шежіресін, діни ілім-білімді зерделеумен қатар, күн,
Әлі заман өзгерер,
Өзгергенін көз көрер,
Мінгенің арба болар,
Бар құс қарға болар,
Жансыз арба ат болар,
Өз балаң өзіңе жат болар,
Темірден құс болады,
-Ұрпағыңның көргені сұс болады.
Адам басы ауырып дақ шатылар,
Базарында сұйылып сүт сатылар.
Еркек билік тал болар,
Сиыр пұл болар
Еркек жасып - и болар.
Қатын тұлданып - би болар.
Төсекке есеппен жатарсың,
Жыныс зарпын ақшаға сатарсын.
Иекке тиер қызыл аз болар, Адам шаштан айрылып -
Он бесте аузыңнан аршырсың,
Тушсыңнан тамаққа таршырсың,
Сары судан ас болар,
Балаң өзіңе кас болар,
Жұрт пақыр болар,
Жер тақыр болар,
Осындай қилы заман болар. Түгел сөздің түбі бір, түп
Тарихтың кейбір тастарында бидің шығуын осы Майқының көзімен байланыстырады.
Би - психолог әртіс. Би - адам жан дүниесін,
"Тура биді туған жоқ, туған биде иман жоқ", -
Би- тәрбиеші. "Бай болар бала айырбасшыл би болар бала
Таудың аласармауын, бұлақтың сарқылмауын мұрат тұтқан әр би өзінен
Батыр, шешен, би Сырым өзінің өнерімен ел Ішінде
Арқаң қара нардай жауыр болсын, Мінезің қара жердей ауыр
- Арқаң қара нардай жауыр болсын дегеніңіз - халық
Бөкен би Сыркмның ақылдылығына шын риза болады. Сонымен, қазақ
1.2.ХVІІІ ғасыр басындағы саяси тарихы
Жер шарындағы екі мыңнан астам үлкстардың қай-қайсысындағы сияқты қазақ
Түркі қағанаты мен сонау қараханидтер, қимақтар, қыпшақтар т.т. мемлекеттер
Ал Казақстанның егеменді ел болып, тәуелсіздік алуын ең алдымен
Солардың Ішінде ерекше орынға ие болған Қаракесек Қабанбай қанжығасын
Тәуке ханның Төбе биі болған Төленнің ойы бойынша
Жолан батыр жайлы көбірек айтудың себебі оның әкесі Төле
Мұны тек халқын сүйген адам ғана орындауы мүмкін. "Біздің
Ілгері заманда адамдар өзінің ой пікірін аңызша сөйлеу, яғни
сезімін оятып та, тапқырлығын арттырып та отырған. Сондай-ақ бұлардың
Төле би заманында киелі әулиелерге ырым ету, сыйыну, табыну,
Мысал ретінде Теле бидің үстаздық, ел түзушілік кызме-тін, жастарға
Төле бидің философиялық көзқарасы ерекше бір дүние. Тәуке хан
Осы сияқты "Ерді-намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді", "Қорқақ күнде
Төле би - кеп оқыған, білімін өз бетімен шыңға
Сомдаған болат сияқты түтас ұзақ, - деп Қазанғап ақын
Ендігі жерде ғасырлар бойы армандап, Әзер жеткен еркіндігіміз бен
Ата-бабаларымыздың өмір жолы айсыз түнде адастырмай алға бастар жарық
Ең алдымен бізді:"Төле бидің ата-тегі кім еді?"деген сұрақ қызықтырары
Қазақ республикасы энциклопедиясында: "Теле би-Дулат тайпасының жаныс руынан. Тоғыз
Төле бабаның арғы арасы - Бақтияр сөз бастаған шешен,
Төле бидің Бақтиярдан кейінгі бабасы Ақарыстан - Хейді би,
Майқы би көп жасаған жеті ханды қолымен өткеріп, бар
Төле би және оның дәуірі
Бұл қазақ қауымының өміріндегі ең ауыр да қасіретті кезең.
Бүгіннің биігінен қарап, каншама құбылтып, қақпақыл ой-натқанмен тарихтың аты
Бір кездері қыр үстін каһарымен тітіркенткен құдыретті қанағат пен
Тап осы қиын-қыстау кезде Төле би қоғамдық өмір сахнасына
Әлі күнге өкінішке орай, халқының зердесінде соншама өшпестей із
Нақтылай кетсек Теле би Жоғар Шыршық, бөтем мен Қаратау
Атасы көз жұмарда көңілін сұрай келген ақын қыз Жаңыл:
- Жәке, арманыңыз бар ма? - деп маққұлдасқандай болғанда,
Бұлардан тыс та: "Бүткіл билікке Төле би, бүкіл
Аңыздардың ар жағында да ақиқат бар. Бәрі бір бұлардың
Айдынға ұласатын бұлақтар басынан тұнады. Билік пән шешендік халық
Төле өмір сүрген заман қазақ халқы басынан небір қиын
Ел арасында Төле би айтты дейтін шешендік сөз үлгілерінің
Атадан ұл туса игі,
Ата жолын қуса игі,
Өзіне келер ұятын
Өзі біліп тұрса игі.
Жаудан бұққан немені
Ортасынан қуса игі - деп шырык бұзғандарды жиыннан қудырып
Әрине, әр мезгілдің өзіне тән қазіргі бізге қиынсыздау, өрсілеу
Жалпы жұртының мақсат-мүддесі үшін жанқиярлық танытып өз балаларын да
ІІ – тарау. ХVІІ – ХVІІІ ғасырдың
2.1. ХVІІІ ғасырдың басындағы
Зерттегенге көкжиегі әрі кеңейе беретін ең кем дегекде бес
Бәйгеге жылқыдан тұлпар қосып, құстан сұңкар салып ғұмыр кешкен
Ат жалын тартып, мінгеннен бала би атанса да Төленің
Шынында "Жеты жарғы" өз заманында ілгерішіл үлкен маңыз атқарған
Талай тайпалас даудамайдың ортасына түсіп, елдің, жұрттың атынан ақ
Иә, Төле би иісі қазақ тарихындағы ғажап қызық тұлға.
Ол үлкен қоғам қайраткері әрі ақылман, әрі данагой, рухани
Төле би мен оның дәуірі біздің тарихымыздағы ең таумауыр
Атамекенінен айтылған қазақ жұртының көз жасы телегей теңізге айналып,
Басқа-басқа, ол шашырап кеткен қазақтардың басын алғаш рет қосып
Заңды Төли би тәрізді кесек тұлғаларды жан-жакты терең тану
ХУІІІ ғасырдың бірінші ширегінде екі жақты қыспаққа түскен
1718 жылы Әз-Тәукенің қайтыс болуына байланысты хандықтар тіршілігі қайта
Еңіреген елінің бел баласы көсіліп кетсе көсемшешіліп кетсе шешен
Жалғыз бұл емес, Төле би реті келгенде халықтық, мемлекеттік
Алайда Қазақстанды Шығыс елдері, Жапон, Кытай, Ауғанстан мен Үндістакға
Біздің әдебиетте Төле би және оның тарихи маңызы туралы
Өткен ғасырдың ортасына таман қазақ сахарасында болған поляктың жер
Жо - жоқ! Имандай сырым! жаратқан бойына осыншама қабілет
Сол кездің өзінде бүгінгі күні біз көп айтып, әлі
Қаз дауысты Қазыбектің кіндік қаны тамған топырағы, туған, мекен-жайы,
Казыбектің сүйегі - Орта жүз. Арғын ішіндегі Қаракесек Бодатқожа.
Қазыбектің анасы - Тоқмейіл Қазыбек - осы Тоқмейілден туған
Бала би деген аттан дана би деген атакка дейін
2.2. ХVІІ ғасырдың аяғы ХVІІІ ғасырдың
1680 жылы, Қазыбек он үш жасқа толғанда кейінде Әз
Тәуке тұсында қазақтың шығыстағы көршісі - Жоңғария фашистік-феодалдық хандығының
1710-11 жылдары қазақ ойрат шабуылдары кезіндз қазақтар ойратты біраз
Халық тағдырының қиын-қыстау шағында, ел өмірінен аса қиын
Бірінші Петр тұсында қатты дәуірлеген Ресей оңтүстік пен шығысқа
Сондықтан да Әз Тәуке шығысындағы ойраттардан тәнген қауіптің алдын
Болашақтағы мен көрегендігі қауіп-қатердің алдың алғызып, қазақ жұртына төне
Әз Тәукені сыртқы басқыншылардан да гөрі әсіресе, ішкі алауыздық
Әлбетте " еті жарғыдай" заң нормалары тақыр жерден өздігінен
Қарағанды облысында шығатын "Қарқаралы" журналының бірінші санында: "Көне түрік
Қаз дауысты Қазыбек хандыққа таласқан Әбілқайыр Барақ, Әбілмәмбет, Батыр
Қаз дауысты Қазыбек бойына біткен ерекше дарынмен тай бәйгесінен
Қазақ пен қалмақ, тығырыққа тіреліп таразыға түскен сын сағатта
Ерден ердің несі артық,
Ептестірген сөзі "артық.
Малдан малдың несі артық,
Бірақ асыым етті артык.
Жерден жердің несі артық,
Бірақ уыз шөбі артық,
Міндетіне алған сөзден
Шегінген жігіттен аштан елген
Аюдың етті артык, -деп Тайкелтір бимен хан Бердісті тыйып
Қаракесек Қазыбек би арқадағы орта жүздің ұлы биі боп
1741 жылғы жаздағы қазақ пен ойрат арасындағы соғысқа байланысты
Сөзімізді тағы да дәлелмен тұдықтайық. 1734 жылы Сәмеке хан
Әйтеке би туралы сөз бастағанда алдымен оның ата-тегі тарихынан
Әмір Темір құрған ұлы Тұран мемлекетінің шаңырағын көтеріскен, Әмірдің
Садағың сарқылдатып найзасын шошаңдатып, бар саналы өмірін бөтен елді
Ашықса, өзінің басқа тірі мақлұқтың барлығын тамақ ретінде
Әйтеке би Тәуке ханмен бұрыннан таныс болатын. Сыр бойындағы
Халықтың толық қолдауымен сеніміне сүйенген Тәуке хан Қ.А.Иассауи әулиенің
Осы жиында хан кеңесіне қарақалпақ Сасық би, Мұхамед
Ал шындығында Әйтеке би бұл биден үлкен еді.
Әйтеке бидің сүйегі қойылған жері белгісіз деген сөз бекер
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, үш ұлы бабамыздың даналығы, даралығы мен осындай
Үш ұлы бабамыз соңғы бір қилы кезеңде осы Ордабасының
Енді сол бабалар алып берген кең байтақ өлкемізді түгел
Береке басы-бірлік,
бірлігіміз берік болса,
Болашағымыз баянды болары даусыз.
Лайым, ынтықмағымыздан айырмасын!
Толық тәуелсіздікке жетудің ұлы жолында бізді халқымыздың үш
Өйткені білу келешекке сабақ деп отырып, Егеменді
Жаралған намыстан
Қаһарман қалықпыз
Азаттық жолынлда
Жалындап жаныппыз
Тағдырдың тезінен
Тозақтың өзінен
Аман - сау қалыппыз
Аман - сау қалыппыз
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі.
А.Нысаналы «Үш пайғамбар» Алматы, 1992 жыл
Н.Төреқұлв «Қазақтың би шешендері»Алматы , 1993
С.Г. Кляшторный,С.И. Султанов «Казахстан летопис трех тысятчи
Егемен Қазақстан 1993 1маусым
Адамбаев Б. «Қазақ шешендері» Алматы 2001 жыл
Муқадас Есләмғалиұлы «Әйтеке би» Алматы 2007
А.Сатаев «Әз Тәуке» Алматы 1894 жыл
Қ. Бекбаев «Ұлы бабалардың ұрпағы
Оңтүстік Қазақстан 1990 11 қыркүйек
ХV – ХVІІІ ғасырдағы қазақ ақын жырауларының
Ғани Мұратқан «Қазақтың көне тарихы»
Қазақ Совет энциклопедиясы VІ тарау
Салғараұлы Қойшығара «Қазақтың қилы тарихы» Алматы
Тынышбаев «Ақтабан Шұбырынды» Алматы, 1992 жыл.
Ш. Уалиханов «Шығармалар толық жинағы» ІV томАлматы
Қазақ ССР тарихы І том Алматы
Т. Рысаев «Сөз мәйегі қазақ энциклопедиясы» Алматы 2001
Бүгінгі Түркістан және оның таяудағы
Оңтүстік Қазақстан 1993 жылғы 27 мамыр.
Шапырашты Қазыбек би Тауасар ұлы «Түп тұқиянынан
С. Мұқанов «Халық мұрасы» Алматы 1974 жыл.
Ч.Ч. Вашханов «Ибранные пройзведение» Алматы 1986жыл.
Қ. Сапарғали «Ел Орда» Астана 2000 жыл.
С. Дәуітов «Төле би» Алматы 1991 жыл.
А.Байтұрсынов шығармалар жиннағы, Алматы 1980 жыл.
Т.Кәпішев «Билер сөзі» Алматы 1992 жыл.
Ә.Мәметова «Қазақ билерінің шешендік
Егемен Қазақстан 1997 13 ақпан
Қазақ ССР тарихы ІІ том
Ә. Табылбаев «Халық тағлымы» Алматы, Қазақ
Е.К.Нұрпейсов, А.К. Котов «Қазақстан мемлекеті хандық биліктен
М. Қазыбеков 1 – 2 кітап Алматы
С.Н. Табан, А.Ә. Оразова «Күрделі заманның өтпелі
Қазақ әдебиеті 1991 жыл 18 қазан
Оңтүстік Қазақстан 1993 27 мамыр.
2
XVII ғасыр аяғымен XVIII ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық саяси жағдай
Қазыбек би Келдібекұлы
Қазақтың атақты биі - Қазыбек
Жануаларды тасымалдау көліктері
Жемқорлық құлықтарының психологиялық ерекшелігі туралы
Қазақтың атақты биі - Төле би
Жылқы саудасы
Шешендік арнау сөздер
Құрбан айт – ұлттық мереке
18 ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму жөніндегі сипаты