Ұлт зиялыларының қоғамдағы
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихнамада ХХ ғасырдың
1989 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Коммитетінің 30 -
Тарихымызда Сталинизм дәуірінде түскен қара дақтардың әсерінен
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 20 –
деректік негізі. жұмысты жазу барысында Оңтүстік Қазақстан
Жұмыстың практикалық мәні. Сталиндік репрессия ,
Жұмысқа қолданылған әдіс тәсілдер. жазуда
құрылымы. Жұмыс кіріспеден негізгі үш тараудан
Сталиндік репрессия және қазақ
Жоспары:
Кіріспе...........................................................................................................3-6
I Тоталитарлық жүйенің мәні,
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні қалыптасуы...............................................7-19
1.2. Тоталитарлық жүйенің мақсаты мен міндеттері..................................19-22
1.3. Тотолитарлық қуғын - сүргін тарихы....................................................22-27
II Ұлт зиялыларының қоғамдағы
2.1. Оқу ағарту ісімен мәдениетте ұлт
2.2. Қазақ зиялыларынң тағдары..................................................................38-47
2.3. Қалыптасқан қоғамдық – саяси өмірге деген
қарастарымен ізденістері.........................................................................47-64
ІІІ Ұлт зиялылары Сталиндік Голощекиндік
3.1. Ұлт зиялыларының Сталиндік саясатқа күресі....................................65-67
3.2. Голощекин және қазақ қасіреті............................................................67-75
IV Қорытынды...............................................................................................76-77
V Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................78-79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тарихта «ақтаңдағы» басым 20-50 жылдардағы
20 - шы жылдары тотолитарлық жүйе билік
И. В. Сталиннің үкімет басына келуі
«Ұлтшылдық» деген термин патша үкіметі кезінде қалыптасты.
негізгі мәселесі қазақ ұлтынан шыққан бір туар азаматтарымыздың
Жұмыстың методологиясы мақсатымен міндеттері. Еліміздің тарихында орын алатын
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстанда өткен
ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым өкілдеріне
ХХ ғ 20-50 жылдарындағы қазақстандағы тотолитаризм мен авторитаризмнің
Қазақстандағы орын алған саяси қуғын – сүргін тарихын
Жұмыстың жаңашылдығы Нақты деректер негізінде ХХ
Қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуі әкімшіл-әміршіл жүйе ықпалымен калыптасқан
Ел боламын десең алдымен тарихынды таны
Бүгінде казақ халқының басынан кешірген қилы да, қиын тарихын
20-шы жылдары тоталитарлық жүйе билік орнаганнан кейін қоғам өмірінде
есебінде жазаланды. Осылайша, әр халықты ұлт ететін қасиетінен еріксіз
Казақстан тарихында 20-50-ші жылдар өте күрделі, кайшылыққа толы кезең
Осы жылдардың түйісу аралығында біздің еліміздін экономика саласында және
«Ұлтшылдықпен» күресу келе-келе кеңес мемлекетінің айнымас белгілерінің біріне айналды.
Бұл қуғын-сүргін 40-50-ші жылдары да жалғасын тапты. Осы жылдары
Саяси қуғын-сүргінді жасаушылар 40-50-ші жылдары «буржуазияшыл» терминіне «космополитшылдықты» әкеліп
1937-38-шы жылдары қуғыннан «аман» қалған зиялылар 40-50-ші жылдары сталиндік
Ғылым саласындағы қазақтың көрнекті өкілдері Е. Бекмаханов, Х.Бекхожин, Е.Исмайылов,
Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын-сүргін сол кезде
I. Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні
Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы. Бұл ел ішіндегі үлкен бір
Жалпы Автолитаризм мен Тоталитаризмді түсініп өтетін болсақ.
Автолитаризм дегеніміз әміршіл жүйе. Ал тоталитаризм бұл әміршіл жүйе
Әміршіл әкімшіл жүйенің нұсқауы мен Қазақстанның барлық аймақтарында ұжымдастыру
Ұжымдастыру мақсатымен жайылымда жүрген барлық малдарды бір жерге қалхоз
Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929-31, 1930 жылы – 82,
Кеңес қоғамы 30- шы жылдардың екінші жартысында
Конститутция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас бостандығымен міндеттерімен
Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндікпен құқықтар мойындалған мен, іс
Партия Кеңес қыметкерлері оқыған зиялылар орынсыз қудалауға, құрбандыққа ұшырады.
Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-нің шеңгеліне
Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы 1917 жылдың соңынан 1918 жылдың
1917 жылы Ресейде жағдайдың шиеленісуі және қоғамдық әртүрлі қоғамдық
Кеңес өкіметі Қазастанның ірі өперкәсіп орталықтарында орыс жұ-мысшылары мен
Бейбіт түрде жаңа үкімет Акмола, Сырдария облыстарында және Бөкей
Осындай саяси тактика Қазақстанда Азамат соғысын өте қысқа мерзімде
1919 жылы Түркістан майданының Революциялық Әскери Кеңесі «тікелей және
Оңтүстік Қазақстанның (Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан АСКР кұрамында
XX ғасырдың 20-шы жалдарында ұлт зиялылардың алдында негізгі үлкен
1920 жылы V-ші аймақтың конференциясында Түрік халықтар коммунистік партияның
Алғашқыда «Түрік Республикасы» құру жоспары Түріккомиссия тарапынан ешқандай қысым
Т.Рысқүловтың «Түрік жобасы» қайтарылды. Орталық Атқару Комитеті Рысқұловты Мәскеуге
Өзінің табиғи болмысы бойынша Большевиктік билік концепциясы идеологиялық жағынан
Большевиктер партиясы өз мақсатына жету үшін уақытша кеңшілік жасап
Партиялық монизм доктринасының дамуында немесе қарапайым сөзбен айтқанда, бір
1918 жылы Мәскеуге В.И.Ленинмен кездесу жүргізу үшін Жанша және
Кездесулерде үнемі бір ғана мәселе көтерілді - Аймақтық-ұлттық автономиясы
Бірақ та «Алаштықтардың» бағдарламасын кейбір жәйттеріне большевиктер басшыларымен түсінік
етті |5|.
Ұлттық - мемлекеттің құрылуы қандай кезеңдерден тұрды десек?
Бірінші басқару органы ретінде РСФСР-дің ұлттар ісі жөніндегі Халық
1920 жылы тамыз айында Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасы
1925 жылы тамыз айында Қазақ Өлкелік партия коммитетінің хатшысы
Ф. Голощекин 1928 жылдың екінші жартысынан бастап, қазақ халқының
Осы жылдың 24—26-қарашасында БОАТКОМ-нің он үшінші шақырылған III сессиясында
Тұрар Рысқұлов 1918-1919 жылдары Денсаулық халық комиссары, мұнаң кейін
Т. Рысқұлов Голощекин бастаған Өлкелік партия комитетінің тағы бір
1928 жылы қараша айында өткен БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің
Т. Рысқұлов тәркіленген халықтың ертеңгі күніне аландап, оларды жер
1926 жылғы БК (б)П Қазақ Өлкелік коммитетінің қараша пленумы
1920-30-шы жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік әкономикалық жағдайы мен жүріп өткен
Осы жылдардағы ұлт зиялыларының орны мен қызметі жайлы тарихнамасымен
Зерттеу барысында тарих ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып мынадай методологиялық
Ұлт зиялыларды қарастыру мәселесінде біраз қиыншылықтарға соқтығысамыз. Өйткені кейбір
Ұлт зиялыларының саяси күрес тәжірибесінде Патшалық Ресей тарихында және
Ұлт зиялылардың кызметін, оның пайда болу табиғатын зерттей отырып
Оңтүстіктің ұлт зиялыларының даму жолында өте күрделі кезеңдерден өтті.
Қазан төңкерісі нәтижесінде билік басына келген большевиктер шын мәнінде
С. Қожанов ұлттық, мүддені жоғары койып
1924 жылы Орта Азия республикаларының межеленуі болып өткеннен кейін,
Белсенділігін, жергілікті саяси мәселелерді шешудегі білгірлігін, батылдығын орталықтың өзі
Қазақстан аумағы 1920 жылы 2 млн. шаршы км-ден 1925
Республиканың статусы көтерілгенмен, ал негізінде орталық билікке бұрынғысынша саяси-мемлекеттік
КСРОдағы «НКВД-ға» қарасты лагерлердің бас басқармасы «ГУЛАГ» қорқынышты бейне
Сталиндік қуғын-сүргін машинасы күндіз-түні елді қорқынышта ұстау үшін жұмыс
НКВД тергеушілері істі қозғап және соттау үшін миға симайтын
Сталиннің қасындағы жақтастарының ең сүйікті жала жабуы әр-түрлі уклондарға
Жоғарыда көрсетілген сандарға қарап, әр-түрлі уклондағы адамдарды тексерілген бір
20-30-шы жылдарда ЖӘС-тің тарихи даму жолында револгоционерлік утопизм және
1938-ші жылдың соңына қарай концентрациондық лагерлерде 1 317 195
Сталиндік режим әлемдік анти-гуманистік әрекеттерімен бірінші орынды, тек фашистік
1920-шы жылы Қазақстанның барлық облыстарында жергілікті кеңестерге сайлау өтті.
Бір уақытта Қазақстан қалаларында партиялық және кеңестік жұмысшыларының курстары
Қазақстанның кәсіподақ қатарында 82 000 мүше мүшелікте еді. Ал
Ф.Голощекин Қазақстанға келгенннен бастап «кіші қазан» революциясын қазақ ауылдарына
XX ғасырдың 20-шы жылдарының соңына қарай Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде
Кезінде Мәскеу, Санкт-петербург, Қазан Ресей қалаларының жоғарғы оқу орындарының
Тоталитарлық режимнің нығаюы мен «Алаш» партиясының мүшелеріне саяси қысым
Ұлтшылдар мен ұлтшыл уклонистер және жергілікті маман қызметкерлерін қудалауға
Н.И.Ежов И.В.Сталинге, В.М.Молотовкд,
казақ комунистері ұлттық уклонистік және топтық күреспен ауырып қалған
еді.
Яғни олардың арасынан дені дүрыс партиялық күш жоқ деп
Болашақ КСРО-ның ішкі істер халық комиссары болып тағайындалғаннан кейін
20-шы жылдардың соңына қарай қоғамдағы күдікшілдіктің шыңына жеткен уақыты
Ұлттық зиялылардың ендігі тобы (40-қа жуық) кұрамында М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов,
«Алаш» қозғалысының қайраткерлері кеңес өкіметінің алғашқы жылдары берілген кешірімге
20 - шы жылдардың соңы мен 30-шы жылдардың басында
Орталықтың нұсқауымен Қазақстанда халық жауларын ұлттық. нұсқаудан іздеді. Шахта
1932-ші жылғы Семейде, Абралыда, Шыңғыстау мен Қостанай аудандарында орталығы
Осы мезгілде партиялық ұйымдарда да тазарту ісі жүргізілген болатын.
1928-ші жылы Л.Д.Троцкидің кейінірек Л.Б.Каменев, Г.Ю.Петаков және т.б. оппозиционерлердің
Сонымен идеологая саласында-тоталитаризмді орнықтыру, басқаруды жаппай әміршіл-әкімшілдік жүйеге көшіру,
Қазақ зиялыларын екіге бөліп тартыстыруда кімдер белсенділік көрсетті? Бұл
Қуғын-сүргін іс-әрекеттері кейінгі жылдары да жалғаса берді, 1937-1938-жылдары
Көпшілікке тағылған айып күштеп ұжымдастыру кезеңіндегі қасырет еді.
Н. И. Ежов және
жылдардағы репрессияланғандарға жалған
1937-1938-ші жылдары Қазақстанның мемлекеттік және қоғам қайраткерлері жалған жаламен
Бір миға симайтындығы, бірақ өмір шындығы репрессия балтасы кезінде
Солай келе 20-шы жылдың соңы мен 30-шы жылдары тоталитарлық
1.2. Тоталитарлық жүйенің мақсаты мен міндеттері
В.И. Ленин қайтыс болғаннан кейін
РК (б) П XII съезінде
М.Х.Сұлтанғалиев И.В.Сталиннің «жергілікті ұлтшылдық» деген
Партия тарапынан тапсырма бойынша
Сталиннің социолизм жеңіске жеткен
« Ұлы Сталиннің » социолизм жеңген
Сол тұста болмашы жазығы бар, тіпті еш бір жазығы
- Бұл ештеме жасап үлгерген жоқ, бірақ жау
Жалпы Сталиндік әміршіл - әкімшіл басқару
Отызыншы жылдары ішіндегі қанды оқиғағка
Кезінде “басқа түссе баспақшыл” дегендей, әркімнің жан
Мектептің қызметі де бұмаланды. Халыққа
Партиялық–мемлекеттік құрылымның идеологияландырылған саясаты профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайы
Жоғары оқу орындарының өмірі партиялық және таптың принциптер негізінде
Тоталитарлық жүйенің үстемдік ету жылдарында Қазақстанның көркем өнер
ауысты |13|.
1.3. Тотолитарлық қуғын - сүргін тарихы
Қазақстандық тарихнамада республикамызда кеңес өкіметі кезінде
Тарихшы- ғалым К. Нүрпейіс қуғын- сүргін тарихын
кезең 1917-1920 жылдары аралығы.
2-кезең 1920 жылдардың екінші кезеңінің жартысы.
3- кезең 1930 жылдардың басы.
4- кезең 1937-1945 жылдар аралығы.
5- кезең 1940 жылдардың екінші жартысы мен
6- кезең 1986 жылдар К. Нүрпейіс көрсеткендей, Қазақстандағы
қуғын-сүргіннің бірінші кезеңі 1917- 1920 жылдар
аралығын қамтиды.
1971 жылы желтоқсан айлары қазақ халқы үшін өте
Ұлт зиялылары алғашында большовиктік – кеңестік биктен ымыраға келіп
Кеңес үкіметі өзіне баламан ретінде шыққан алашарда үкіметін ата
Азамат соғысының басында кеңес билігі құлаған қазақ зиялылары
Қазақ зиялылары большевиктер тарапынан таратылған Земство мекемелерін
1918 жыл 4 қарашадағы Колчак үкіметінің жарлығымен Алаш
1919 жылы Кеңес өкіметі алашордашыларға берген амнистиясынан
1922 жылдың күзінен бастап бұрынғы алашордалардың көпшілігін,
Азамат соғысының нәтижесінде «қызылдар» мен «ақтарға» бөлінген күштердің талас-тартысы
Кеңес үкіметіне қарсы деген желеумен мыңдаған азаматтар оның
1919 жылғы 4 сәуірдегі бүкіл Ресейлік орталық атқару комитетінің
В.И.Ленин қайтыс болғаннан кейін, партия басшылығы түгелдей И.В.Сталинның
Сталиндік саясатқа қарсы ашық пікір білдірген ұлттық республикалардағы
М.Х.Сұлтанғалиев И.В.Сталинің «жергілікті ұлтшылдық» деген анықтамасықарсы дау айтуы,оның
Үкімет тарапынан тапсырма бойынша мерземді баспасоз беттерінде ұлтшыл
1925 жылы Қазақстандағы жағдай күрт өзгеріп, Қазақстан өлкелік партия
Ф.Голощекин 1927 жылы «қазақ ауылы қазак лебін сезген емес»
Голощекин қазақ зиялыларын жік-жікке бөліп, өзара бір-бірімен күрес жүргізуіне
1926 –шы жылы Алихан Бөкейханов контрревалюциялық қызмет жүргізді делініп
Қазақстаннан Голощекин идеясын қолдаудан бас тартқан зиялылыар шеттетіле бастады.
1928-29-шы жылдары жеке басқа табыну зардаптарының алғашқы нышаны біліне
1928-ші жылы Донбастағы инженер техниктердің зиянкесті әрекеттері әшкерленіп, осыған
Сталин қуғын – сүргінінің үшінші кезеңі 30-шы жылдардың басын
Контрреволюциялық астыртын ұйымға қатысы бар деген жалған желеумен А.Байтурсынов
30-шы жылдардың басында А.Ермеков, М.Тынышпаев, Ж.Досмухамедов және Х.
Құғын-сүргіннің төртінші кезеңі 1937-шы жылдың кеңес одағының ұлы
1937-38-ші жылдардағы террор барша елді жайлады. Қазақстанда 103 мың
1932-1938 жылдары қазақтың оқыған интилеигенция өкілдерінен. 66 мың адам
Бесінші кезеңге 40-50-ші жлдарды жатқызамыз. Бұл кезеңге әкімшіл-
40-50-ші жылдар жағысында сталинизм әбден асқынып, оның идеологиясын жаппай
Куғын-сүгін топтағы ең алдымен зиялы қауым өкілдеріне бағытталып,
Қазақтандағы саяси қуғын-сүргіннің алтыншы кезеңі – 1986 жылдан
1986 жылғы желтоқсан оқиғасы толғағы жеткен құбылыстардың
1986 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеттің
Қорыта келгенде тоталитарлық жүйе елдің басына түскен
Ұлттың ұлттығын сақтау мақсатында халқы үшін күресін
Сталиндік автолитарлық таталитарлық жүйеде халық жауы, ұлтшыл, пантүрікшіл, империализм
Осындай қысымшылықтың барлығы дерлік жиналып
Тоталитарлық жүйенің құрбандарының барлығы астыртын отарлау саясатына
II. Ұлт зиялыларының қоғамдағы орны
2.1. Оқу ағарту ісімен мәдениетте ұлт
20-30-шы жылдардағы оқу-ағарту ісімен мәдениет мәселесі тарихымызда әлі толық
Қазақтың ұлттық интелегенциясынын өсіп-өркендеуі қиын тарихи жағдайда жүрді. Бір
Ақыры 1917 жылы Ақпан төңкерісі женіп, патша тақтан түсті.
Олар алғашқы революцияны қандай қуанышпен қабыл алса, тура сондай
Осы орайда оқу-ағарту саласына ерекше көңіл бөлген ең алдымен
Уақыт талаптарына сай Түркістанның саяси басшылары 20 жылдардың басыңда
1. Түркістанның барлық халықтарына арналған орыс тілінде білім
К.А.Темирязев атындағы институт;
Қырғыз (қазақ) тілінде білім беретін институт;
Өзбек тілінде беретін институт;
Татар тілінде беретін институт;
Осы аталған институттардың барлығын 1920 жылдың қыркүйегінде ашу көзделді.
Сол кездегі қабылданған «Халыққа білім беру институттары» туралы ереже
А) Халыққа білім
Б) 17 жастан асқан педагогикалық саланы таңдаған жеке тұлғалар;
Ары қарай мынадай ескертпелер жасалды:
«Барлық институттардың негізгі курстардың тыңдаушылары, кейбір пәндерге жеткіліксіз дайындалған
Қырғыз (қазақ) ағарту институтының оқу мекемесі ретіндегі дәрежесінің жалпы
«Институттың міндеттері және олардың құрамы.
Түркістан Республикасының барлық халықтары, өзіндік мәдени
даму жолын таңдауға құкығы бар екендігін ескеріп, ағарту
Қырғыз (қазақ) Институты білімнің түрлі салалары бойынша дайындайтын
мекеме ретінде ғана
орталығы ретінде қарастырды.
Қырғыз (қазақ) Халық
тұрады: педагогикалық,
Институттың негізгі бөлімдеріне тыңдаушы кадрларды айындау үшін
Ғылымның түрлі салалары бойынша мамандарды дайындаудан
А) Жалпы сұрақтардан бөлек педагогикалық практикадан шығатын арнайы мәселелерді
Б) Европалық ғылымдарды қысқа уақытта үйрену мақсатымен Қырғыз (қазақ)
В) Ғылыми пікірталастар үшін терминологияны құратыру;
Г) Қырғыз (қазақ) көркем әдебиеттің жинау
Д) Қырғыз (қазақ) халқының ежелгі ескерткіштерін, өнер жәдігерлерін жинау
Е) Қырғыз (қазақ) тарихын зерттеп құрастыру;
Ж) Қырғыз (қазақ) халқының өткен және кәзіргі кездегі салт-дәстүрлерін,
З) Халық арасында жаңа тәртіптің, жаңа мектептің идеяларын лекциялары,
И) Халықка білім
монграфияларды, мерзімді басылымдарды басып шығару.
6. Жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін институтта келесі
мекемелер болуы тиіс:
А) Тәжірибелік балабақша, бірінші дәрежедегі мектеп және халық аудитоииясы;
Б) Қосымша кітапхана, бау-бақша,
столярлық токарлық, слесарлық шеберханалар, ағаш және металдарды өңдейтін ұстахана;
7. Осы міндеттер Халық Ағарту Комитеті тұсындағы Қырғыз (қазақ)
Ғылыми Комиссиясының бағдарламасымен дайындалып, жүзеге асырылады
және Қырғыз (қазақ) Халық ағарту лекторлары
ғылыми қызметкерлері болып табылады» |17|.
Туркістан Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы ретінде Т.Рысқұловтың ерекше
1922 жылы желтосан айының басында өткен Түркістан Республикасының Кедестерінің
Үкімет ен алдымен жұмысшылар мен шаруалардың балаларын оқыту мселесін
Түркістанның қала халқының 32,5 %-і сауасыздыққа үйренді,
1923 жылы республикада 6 оқу-ағарту институттары (оның біреуі әйелдер
1923 жылы маусымда Т.Рыскұловтың төрағалық етуімен өткен Халық Комиссарлар
Республикада сауатсыздықты жою, мәдениетті өркендету, жалпы оқу-
ағату жұмыстарын өрістету үшін, осы салаларға тікелей басшылық жасап,
Сол күні осындай бюроның жарияланды. Бюроның басшылығын Т.Рысқұлов тікелей
1923 жылы 10 желтоқсанда Т.Рысқұловтың төрағалық етуімен өткен Халық
Т.Рысқұлов Халық Комиссарлар Кенесінің төрағасы ретінде республиканың экономикасы үшін
100 адамдық, Орталық Есептеу басқармасы жанынан - 50 адамдық,
1923 жылы Түркістан Республикасының
Үкіметтің орасан зор күш-жігер жұмсауына қарамай-ақ, республикада оқу-ағарту ісінің
1923 жылы 19 ақпанда Т.Рысқұлов қойған үкіметтің №26 қаулысы
1923 жылы 8 мамырда «Түркістан Республкасының Халық Комиссарлар Кеңесіне»
Халықтың руханияты - ұлттық орасан зор байлығы деп қабылдады.
1921 жылы Т.Рысқұлов екеуі Орта Азиядағы ұлт өкілдерінің арасынан
Түркістан өлкесінде халыққа білім беру саласының дамуы мен өрістеуінде
Түркістан Республикасының Халық ағарту комиссариаты мен оның Мемлекеттік Ғылыми
1922 жылы, небәрі бір жылдың теңіргінде Түркістан Мемлекеттік баспасынан
Сұлтанбектің табандылығы мен талап етуінің нәтижесінде 1920-1921 оқу жылында
Сұлтанбек өзінің қажырлы да қайратты, жігері мұқалмайтын, шаршап-шалдығуды білмейтін
Газет-журнал бетінде М.Дулатов, М.Жұмабаев, А.Әлиев, А.Байтұрсынов, Қ.Кемеңгеров, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов
1922-23 жылдары Түркістан Республикасының аумағында орналасқан
көне тарихи ескерткіштерді жөндеп, қалпына келтіру және қорғау жұмыстары
жоғары қарқынмен жүргізілді.
Жетісу облысы бойынша Тоқымақ қаласынан 12 шақырым жердегі
1926 жылы БКҚ/П Қазақстан өлкелік
20 – шы жылдар соңынан бастап
Ал мұның өзі көптеген халықтардың тарихи зердесін
1920 – 1930 жылдарда араб әрпімен шыққан
2.2. Қазақ зиялыларынң тағдыры
Қазмұхамед Күлетовт Кәрібайұлы
Құпия архивтегі құжаттарда мыңдаған адамдардың талқыға түскен тағдыры
«Қылмыстық жазаның ең жоғарғы шарасы – атуға
Бұдан 20 жыл өтісімен 1958 жылғы 29 марттағы КСРО
Міне, сталиндік сұмдықтан қалған қаныпезерлік қырып жоюдың бір
Арманда кеткен есіл ерлердің сондағы кінәсі не
1937- жылғы 1-шілдеде қамауға алып , 1938- жылғы 26-ақпанда
Кейінгі ұрпактың санасынан өшіргенімен ,оны аға ұрпақ жақсы біледі.
1934 – 1937 жылдар аралығында Оңтүстік
Сөйткен асыл азаматты ұлыдержавалық империяның
№ 11020 тергеу ісі бойынша
Ол ол ма, есіл ердің
КҮЛЕТОВТЫҢ СОТЫ
« 1932 – жылдың 1 тамызынан
1938 – жылғы репрессияда КСРО Жоғарғы
Біздің алдымызды еліміздің Ұлттық
Оңтүстік Қазақстан облыстық НКВД басқармасының
Екінші құжат Қ.К. Күлетовты тұтқынға алу
Күлетов сияқты адамды түрмеге қамау
№ 11020 – іс. « Тұтқын анкетасына
Қазмұхамед Кәрібайұлы Күлетов, 1897 – жылдың 6
« Кім, қашан тұтқындады » деген жерге –
Сөйтіп, осы құжатқа сенсек, Қ.К.
1 –шілде күні Күлетовтың үйінде, кеңестінде
Үйінің тәркіленген нәрселер - 33. Соның
Міне, осындай мүлікке хаттамалар жасалып, тәркіленген.
Қ.К.Күлетовтен 1937 жылдың 13 – шілдесінде НКВД
Қ.К. Күлетовтың тікелей жеке басына
« Восрос. Вы являетесь членом контрреволюционной
Ответ. Я членом контрреволюционной организации
Бұдан біздің білгеніміз мынау. Тергеушінің айыпталды деп,
Осы жәйға қарамастан тергеуші істің мерзімін одан
« Бекітемін »
ҚКСР Ішкі Істер Халкомының орынбасары,
мемелекеттік қауіпсіздігінің майоры
Володбко
1937 – жылдың 28 – қаращасы, Алматы.
Мен, Ішкі Істер Халкомы МҚБ
Құрманғалиев Рамазан 4.10.37 тұтқындалды
Күлетов Қазмұхамед 2.08.37 тұтқындалды
Жүргенов Темірбек 3.08.37 тұтқындалды
Жансүгіров Ілияс 11.08.37 тұтқындалды
Меңдешов Сейітқали 24.09.37 тұтқындалды
Орынбаев Мұқаш 10.08.37 тұтқындалды
Бекжанов Шайхыслам 6.10.37 тұтқындалды
Ибрагимов Насыр 23.07.37 тұтқындалды
Құрамысов Ізмұхан 17.09.37 тұтқындалды
Осы аталған адамдардың бәрі троцкистермен
Іс бойынша тергеу барысында анықталған советке қарсы
Құрманғалиевтің, Күлетовтың, Жүргеновтің, Жансүгіровтің, Мендешовтың,
Мемлекет қауіпсіздігінің кіші лейтенанты Садықов
Келісемін:
МКБ 4-бөлімінің бастығы мемелекет қауіпсіздігінің лейтананты
Қамауға алынғаннан кейін Күлетовтен екі – ақ
Тергеушілер істі жүргізу мерзімін ұзартып алды. Бұған
Қазақтың небір жайсандары мен марқасқалары
13 –шілде, 11-желтоқсан. Күлетовтен жауап алған
Машинкамен басылған 26 беттік хаттаманың
«Біз сияқты ұлтшылдар талқандалып
Мені антисоветтік ұйымға соңғы кезге
Сол кезде Қожанов тобының қызметі патриархалдық ескі
Сол кезде қожановшылдан басқа рысқұловшыл,
« Ағынан жарылған » Күлетов жауабына
1937 жылдың 20- желтоқсанында бекітілген бұл құжатта
Айыптау қорытындысында Күлетов жасады деген «қылмыстың»
Алматы. 1938 – жылдың 26 ақпаны.
Сотқа төрағалық жасаушы А.Д.Горячев Күлетовке тағылған
Сот тергеуі бітеді.
Соттталушыға соңғы сөз беріледі, ол
Сот кеңесуге кетеді, қайта оралған
Сот мәжісінің хаттамасы осылай дейді.
Сталиндік қуғын – сүргіннің жазықсыз құрбаны
1949 ж репрессияланған
Тұрашев Жайлау
1953 ж ақталған
1952 ж қайтыс болған.
Әкесін ұсатп әкеткені Сандыбайдың есінде.
Жоқ, Жайлау оралмады. Одан кейін Сандыбай
Сандыбай да білген жоқ. Әкені ұмытқандықтан
Сөйтсе де Сандыбай өз
Сол бір аласапыран кезде
Мәшиненің жоқ кезінде түйекеш – кірекештерге
Дәл осындай жұмыс кешегі күні
Жұрт қатарлы өмір сүріп жатты.
Әкесінің өмір жолын Сандыбай
Біреу « халық жауының баласы »
Бір адам арман еткендей өмір,
Мұсылман баласы үшін еке алдындағы
Ақыры сол ой профессорды жолға алып
Краснояр қаласында бір аптадай жүріп,
Сол зиратқа келіп тірелген әскери
Профессор Сандыбай Жайлау сол әке
Тұрашұлы Жайлау сонда жатуға
2.3. Қалыптасқан қоғамдық – саяси өмірге деген
Осы хат жөнінде пікір айтқан дарынды ғалым, мемлекет қайраткері
С.Аспандияровтың "Сұлтанбек жолдастың хаты — партия көпшілігінің Қаншалық ілгері
Әрбір тарихи кезеңнің міндеттін анықтау, халықтың өзін-өзі тануы зиялы
XX ғасырдың басында Қазақстан Ресей империясының отар аймағы еді.
Бірінші дүние жүзілік соғыс салдарынан Түркістан өлкесі халықтарының әбден
М.Шоқай Ташкентте қазақ зиялыларының арасында жұмыс жүргізіп, оларды біріктіруге
С.Қожанов ұйымның хатшысы да болып істеді. «Кеңес» басшыларының бірі
«Бірлік туы» ұстанған саяси бағыты жөнінен А.Байтұрсыновпен бірге
М.Дулатовтардың басшылығымен Орынбор қаласында жарияланып тұрған
аса беделді, жалпы қазақтық «Қазақ» газетімен үндес, мазмұндас болды.
1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Ташкентте «Алаш» партиясының филиалы
Халқымыздың тарихында ерекше орын алатын «Алаш» қозғалысы қазақ жұртының
Ақпан револоциясы ұлттық мәселені азаттық тұрғысынан күн тәртібіне қоюға
Ақпан төңкерісінің лебі Минскідегі
Нәзір қайтадан Түркістан
Нәзір өзінің негізгі қызметші қосымша Халық Ағарту бөлім де
1919 жылдың орта шенінде Нәзір Төреқұлов Түркістан АССР -
Нәзір Төреқұлов 3920 жылы Түркістан Республикасының оқу-ағарту комиссары, Түркістан
Мұндай биік дәрежеге ол асқан білімнің, парасаттылығының ұйымдастырушылық қабілетінің,
Халықтың жағдайын жақсарту жолында қыруар жұмыстар атқарады: экономика, жер,
Туркістанда қызметте жүріп Абай өлеңдерін басып шығаруға тікелей ықпал
Арап алфавитінен латын алфавитіне ауысу туралы іс қарқын алып,
Қоғамнның саяси мәселелеріне қайраткерлік кабілетімен ғана емес қаламгерлікпен де
1926 жылдың 2-ақпанында өткен БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің кезекті
1926 жылдың
Тұрар Рысқұлов 1926 жылы 30-сәуір — 3-мамыр аралығында
Жоюға шақырды. Ф. Голощекин партия
С. Сәдуақасов, Ж. Мыңбаевтармен қатар ұлтаралық қатынасқа дәл баға
Жоғарыда айтылған 1925 жылы 17-қарашадағы "Еңбекші қазақ" газетінде Ғ.
I. Жансүгірұлы барлығы 18 адам қол қойып, казақтан шыққан
Біріншіден, Ф. Голощекиннің ұлт зиялыларын қуғындауға шебер партия функционері
Екінішіден, партия мәжілістерінде айтылғандай, "елдің әлеуметтік, экономикалық-саяси дамуында феодалдық,
Үшіншіден, 1925 жылы "Енбекші қазақ"
Мағжан Жұмабаевтың кітабын сынаған мақала шықты. Осы мақалаға орай
аталатын газеттің N283 санында Мағжаның "Менің кітабым" деген мақаласы
Екінші кол шоқпары бола алмаймыз. Жолымыз Лениншілдік партия жолы.
Осы жолмен бізді кім бастаса, біз соған серік, соған
1926 жылы шілде айында Тұрар Рысқұловты жалпы Ресейлік Орталық
Ф. Голощекин 1928 жылдың екінші жартысынан бастап, қазақ халкының
Осы жылдың 24—26-қарашасында БОАТКОМ-нің он үшінші шақырылған III сессиясында
Тұрар Рысқұлов 1918-1919 жылдары Денсаулық халық комиссары, мұнан кейін
Т. Рысқұлов Голощекин бастатан Өлкелік партия комитетінің тағы бір
1928 жылы қараша айында өткен БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің
Т. Рыскұлов тәркіленген халықтьгң ертеңгі күніне аландап, оларды жер
Т. Рысқұлов "Жер аударылған 700— 800 адам барған жерінде
Тұрар Рысқұлов өмірінің белгілі бір кезеңдерінде, "рысқұловшылдық" ресми
Ал, осы "рыскұловшылдык," деген болды ма? Қазақ Өлкелік комитетінің
Тұрар Рысқұлов 1933 жылы желтоқсанда Л. Мирзоянға жазған хатында:
Патшалық ресейдің отарлау саясаты, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы
Болыпевиктердің саясаты халықтың жағдайын ойлау емес, отарлаушылық билікті сақтап
Осындай қатыгездік қағидалармен каруланып қызылдардын, асыра сілтеу саясатына ашыққан
Осы кезеңдегі қызметі туралы Т. Рысқұлов: "Бір жағынан Кеңес
Т. Рысқұлов Кеңес өкіметінің Түркістандағы орнатқан ұлт саясатының кемшіліктерін
Түріккомиссия Орталықтың Түркістандағы саяси миссиясын жүзеге асыру үшін Мәскеуден
Т. Рысқұлов ұлт мәселесі және ұлттық секциялар туралы баяндама
Т. Рысқұлов "Ұлт мәселесі және ұлттық коммунистік секциялар" туралы
Біртұтас коммунистік партия түрік
Коммунистік партияның аты
Конференция жүмысының қортындысы баяндалған хатта
Ф. Голощекиннің аты тұрғанына қарағанда Түріккомиссия мүшелері де мақұлдаған,
Ал, 1920 жылы 22-ақпанда Түркістан майданының қолбасшысы М. В.
Т. Рыскұлов Түркістанның тарихи объективті жағдайымен таныс емес Түріккомиссияның
Алайда, Түріккомиссияны Түркістанға жіберудегі мақсат жергілікті басшыларды Мәскеу алдында
Т. Рысқұлов хатына мән берілмеді. 1920 жылы 24-наурызда "Түркістанның
Түркі мемлекетін құру мәселесінің тізгіні Ленинде тұрғанын жақсы түсінген
Т. Рысқұлов РК(б)П Орталық комитетіне Түркі республикасы жөнінде
1) Мұсылман еңбекшілеріне, олардың революцияшыл қызметкерлеріне
білдірілуі керек;
2) Түркістан жеріндегі европалықтардың
Мұсылмандардың қуатты армиясы құрылуы тиіс;
Түркістан майданының ықпалы тек шекаралар өңірімен шектелсін;
Түркістандағы барлық билік Өлкелік кеңестер съезіне, Түрік ОАК-іне берілуі
Түріккомиссия жойылуға тиіс;
Мәскеуде Түркістан өкілдігі ұйымдастырылсын;
8) Орталықтың Түркістанға
Т. Рысқұловтың түркі жұрты үшін өмірлік маңызы бар талаптары
"Рысқұловшылдық" деген осы кезеңде пайда болды. 1920 жылы қыркүйек
Түріккомиссия мүшелері арасында Т. Рысқұлов қызметіне әділ баға берген
Сонымен, "Рысқұловшылдық" деген терминді 1920 жылы, құрамында Ф. Голощекиннің
Ал, 1925-1933 жылдары ұлт саясатындағы солақайлық, байлардың малын тәркілеу
шығарған "рысқұловшылдыққа" қарсы науқанын Т. Рысқұлов "Қазақстанда басшьшық
Қазақстан Өлкелік партия комитетінің хатшысы болып келген Ф. Голощекиннің
С. Қожанов 1925 жылы республикамыздың ұлттық-территориялық жағынан межеленгеніне дейін
Ол 1917-1918 жылдары Ташкент каласындағы мұғалімдер семинариясының тыңдаушысы, осы
Қазан төңкерісі нәтижесінде билік басына келген большевиктер шын мәнінде
1924 жылы Орта Азия республикшіарының межеленуі болып еткеннен
осы жылдың соңына
комитетінің хатшылығына сайланды. 1925 жылдың 19-ақпанында Қазақ блыстық партия
лар туған жерден жыраққа қуылып жатты.
Белсенділігін, жергілікті саяси мәселелерді шешудегі білгірлігін, батылдығын орталықтың өзі
1925 жылдың 25-қазанында
С. Қожановты Қазақстаннан кетіргенімен, демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялысы
Осы пленумда С.Сәдуакасов: "Ходжановпен (Қожанов — Д, М.) екі
Осылайша, қолдан жасалған қуғындалу жалғаса берді. С.Қожанов қызмет бабында
Ф.Голощекин өзінің қазақ зиялыларына негізсіз айып тағып отырғаны жөнінде
С.Қожанов 1927 жылы 6 желтоқсанда БК(б)П Орталық
хатшысы Косиор жолдасқа және Қазақ
"Кәзіргі жағдайда Қожановты Қазақстанда қызметке пайдалану мүмкін емес" деген
Ташкентке арнайы сапармем барған Ораз Исаев, С. Қожановқа төмендегі
1. Қазақстанда «Қожановшылдық» болғанын мойыныңызға
2. «Қожановшылдық» партия жолына қарсы жол екенше
3 Өлкелік партия комитетінің
4 Өлкелік партия комитетінің Қазақстандағы партия басшылылығына жаңа белсенділер
С. Қожанов марксизм-ленинизм курсында оқып жүрген кезінде "проллетариат көсемдерінің"
Халықтын жоғын-жоқтар ұлт зиялыларының ой-пікірімен санаспады. Оларды қуғында сипат
ІІІ. Ұлт зиялылары Сталиндік Голощекиндік саясатта.
3.1. Ұлт зиялыларының Сталиндік саясатқа күресі
Партияның XVII Съезінде сайланған Орталық Комитет мүшелерінің
Съезд біткен бетте – ақ Виссарионовитгің столына оған белсенді
«Екіжүзділер, — деді олар туралы Сталин. — Олар неге
Иә, тарихи деректерге негізделген шығарма логикасы міне осындай. Ал
О. Исаев 1054 дауыс алған.
Шетелдік тарихшылар осыған байланысты былай деп жазды. «Партия негізіне
Осылайша топтап жазалаудың нақты көрінісі — 1936 және 1938
Бұларға қосымша, тек 1937 жылдың 25 ақпаны мен 8
Міне, қысқаша алғанда 30 - шы жылд ардың екінші
И. Сталиннің Ұлы Отан соғысы
НКВД сол жылдары жоғарғы офицер
Кеңестер Одағында орнаған Сталин социализмі — үкіметтін халық бұқарасын
Төңкерістін бас кезінде социализм үшін буржуа — мүлік иелері
Қеңес Одағынан басқа ешбір елде ешқашан халық бұқарасы дәл
Енді Кеңестер Одағының 1937 жыл үшін қабылдаған бюджетке байланысты
Бююджетте барлық кіріс 98 млрд сом делінген. Онда сауда
Социализм атымен халықтың талан-таражға түсіп жатқанын біле түсу үшін
Кеңестер Одағында үстемдік құрып отырған социализмді тонаушы дейтін себебіміз,
Голощекин және қазақ қасіреті
1925 жылы 12 қыркүйекте Голощекиннің қазақ партия ұйымының басшылығына
Республикада социализм құрылысыин жүргізуде жергілікті кадрлар үлкен істер атқарып
Осындай кезде территориллық басқару жүйссін тағы да өзгерту жұмысы
Соның көрінісінің бірі — 1929 жылғы кейін: Өзбекстанға заңсыз
Осындай көтеріліс Қызылорда округіндегі Қарақұм деген жерде де болды.
1930 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Қазалы ауданында Кіші жүздің Әлім
Бұл кез қазақтардың басына қиындық түсіп, ауылдарға ашаршылық келе
Осындай кезде елдің ішіндегі қасіретті көрген халқымыздың абзал ұлдары
Ғ, Мүсірепов, М. Ғабдуллин, М. Дәулетқалиев, Е. Алтынбеков,
Ал сол кездегі мемлекет және қоғам қайраткерлері О. Исаев.
Н. Дүйсенбеков, М. Орынбаев және басқалар. И.В. Сталинге, А.
Осындай қиын жағдайды бастан кешіріп жатқан кездің өзінде өңірде
Голощекин Қазақстанға келісімен қызу шапшаңдықпен жұмысқа кірісіп, ең әуелі,
Қазақстан өлкелік комитетінің екінші хатшысы І.Құрамысов бірден Голощекиннің шылауында
Ең әуелі аузы алты қарыс арыстандай Сталинге өз бағытын
Сталинге құптатып алса, оның жолында кесе көлденең тұра алатын
Сталинге де Голощекин тәріздес, өзінің айтқанымен шариғат
Осыдан кейін бас хатшының тікелей өзінен қолдау тапқан бірінші
Басқаша айтқанда Голощекин конференцияда Сталиннің және партияның Орталық комиетіндегі
Тұрар Рысқұлов ВКЦИИ –тің 1928 ж сессиясында «Голощекиннің Қазақстандағы
Конфискация бітпей жатып коллективтендіру науқаны шиеленіссе, қазақтың қараңғы шаруларын
Голощекин 1929 ж. бір сөзінде, Қазақстандағы колхоздандыру қозғалысы елдің
Егер 1928 ж. Қазақстанда барлық шаруашылықтың 20 проценті ғана
Жергілікті орындарға жеткізілген нұсқауларда жойылуға тиісті бай-кулактар шаңырақтары күллі
Қазақстандағы коллективтендіру науқаны әкімшілік айқай мен үрей ұшыра үркіту
Мысалы: Әулиеата ауданында 1929ж. 1,5 млн бас қой болса,
Қазақстандағы бай-кулакты тәркілеу мөлшерін тап басып, дәл айту қиын.
Республикаға 46,091отбасы яғни, 180,015 адам ауып келіп, қоныстанды. П.Исаевич
Тәркілеу идеологиясы шаруаларға келгенде кең көлемдегі репрессиялық шараға айналып
1929 жылдан 1933жылға дейінгі 5 жыл ішінде Қаз АКСР
Азамат соғысында ерлігімен көзге түскен жауынгер, республиканың егіншілік
ҚазКрайкомның бюро мәжілісінде Голощекин оған «оппортунист, оңшыл оппортунистік Төреғожиншіл
Голощекин болса аштан өлмеудің қамын ойлап тентіреген қазақтардың жағдайына
Жергілікті жоғарыдан келген нұсқауларды орындауда шолақ белсенділер «айрықша көзге
Голощекин болса Сталиндік жолдың дұрыстығын дәлелдеуге күш салды. Өз
Ең алдымен Голощекин 8 жыл бойына «Кіші Октябрь» идеясын
Қазақтар топ тобымен аштан қырылмау үшін, туған жермен қош
Голощекиннің пікірінше көшпенді халықты дамудың социолистік жолына түсіру процесінде
Голощекин экстенсивтік мал шаруашылығын қоғамдық дамудың жоғарғы сатысына көтеру
Ф.И.Голощекин Қазақстанда аймақтық ерекшеліктерге байланысты туындаған кемшіліктер 1925-30ж.ж. арасында
Сталиннің алғыр шәкірті Голощекин оның қысаң қағидаларын «творчестволықпен дамытып»
Сөйтіп ол қара бұлттай төніп келе жатқан қуғын сүргін
Ф.И. Голощекин қазақ ұлтынан шыққан комунистерге
сенімсіздікпен қарады. Оларды үш топқа бөлді: 1. Тәрбиеге
көнбейтін ұлтшыл уклонистерге, 2. Ебін тауы екі асайтын,
жағдайға байланысты құбылып отыратын ешкіемерлерге.
3.Бүкіл қателіктер үшін жауапкершілікті Голощекинге
аударғысы келетіндерге жатқызды.
Бір қызығы ол мұндай қияңқы пікірін қызметінен босап Қазақстаннан
Коллективтендіру кезіндегі асыра сілтеу зардабы қазақ совет интеллегенциясына да
Голощекиншілдік – сталинизмнің Қазақстан топырағындағы «заңды перзенті». Экономика саласында
IV. Қорытынды.
Сталиндік репрессияның 20 - 50 - ші жылдардағы туындайтын
Қазақ зиялыларына қарсы бағытталған Сталиндік қуғын - сүргін қоғамда
Осы кезеңдегі ел қамын ойлаған зиялылар
Сталиннің жендеті Ф.И.Голощекиннің қазақ халқына көрсеткен зорлық -
Сталиннің зорлық-зомбылықты қазақстанға күштеп көшіріліп әкелінген өзге халықтар да
Қазақ Өлкелік Партия Комитетінің басшысы Ф. Голощекин 1926 жылы
ХХ ғ 20-30 жылдарындағы қаулы - қарарларында, осы кезеңде
Ф.И.Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929 жылы – 31,1930 жылы
И.Сталин және оның жандайшаптары неге қазақ зиялыларына қарсы болды
«Космополитшылдықпен күрес» науқанының зардабын ұлт зиялылары шекті. Сталиндік
Сталиншіл билік жүйесі әсерінен ғылым - білім салаларына бақылау
«Ұлтшыл», «космополитшыларды» әшкерелеуде үкімет мерзімді баспасөзді шебер пайдаланды.
V. Пайдаланылған әдебиеттер тізбегі.
Н. Назарбаев Жадымызда жатталсын татулық дәйім сақталсын
«Қазақстан тарихы» № 3 2006 жыл.
М. Қозыбаев «Ақтаңдақтар ақиқаты». Алматы «Қазақ университеті» 1992
История Казахстана с древнейших времен
Алматы «Үш - Қиян» 2003 г. 584 ст.
Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркистана по первой четверты
Қоңыратбаев О. Тұрар Рұсқұловтың қоғамдық –саяси және
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы Алматы: «Санат»
Омарбеков Т. Оңшыл ағымға күрес: мәні
Земсков В.Н. «Социологическая следования» 1990 г. № 10-11.
Әбжанов Х. Әлпейсов Ә. Қазақ интелегенциясы мен мәдениеті
Әль – Фараби атындағы Қазақ Мемелекеттік Ұлттық Университеті тарихи
Политическая репрессия в Казахстане в 1937 -1938 гг.
Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті». Алматы 2001 ж.
Тілеуқулов Г., Тілеуқулова Г. « Из историй казахского педагогического
Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы
Абуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы:
Нүрпейсов Қ. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның
Әлмаұлы Ж. Н. Төреқұлұлы Алматы: «Жеті жарғы» 1996 ж.
Омарбеков Т. ХХ ғ. Қазақстан тарихының өзекті
Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Қазақстан», 1994
Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Казахстаня в первый годы
Омарбеков Т. Пантюркизм тарихы және
Ахметов Қ. Қазқастан мәдениетінің қилы тағдыры. Алматы ғылым
М. Қозыбаев. «Историяграфия Казахстана» уроки и истории,
Қозыбаев М. «Тарих зердесі» Алматы ғылым 1998 ж.
З. Қыстаубаев Нәубет Алматы «Жалын» 1990ж.
Гаухарбек Тілеухулов. Жазықсыз жазаланған тұлғалар.
Ташкент 2000 ж.
Шаданов М. Желтоқсан эпопеясы Алматы 2007ж.
Қазақстан тарихы №3. 2006 ж.
Талас Омарбеков «Үлкен террор» Қазақ тарихы. 1997 ж.
Казахстанская правда 1948 г. 17 сентября.
«Ұлтшылдықтың бағытын ұстанған кімдер». Қазақ тарихы. №3. 1993
М. Қозыбаев «Өркениет және ұлт» Алматы: Сөздік –
Сәбит Жолдасов. «Шежірелі Оңтүстік» ҚАЗақпарат Алматы 2002 ж.
Қойгелдиев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты» Ақиқат 1995 ж.
Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат»
1999 ж. 104 б.
Рысқұлов Т. Сталинге хат Қазақстандағы 1931-33 жылдардағы аштық
Бейбіт Қойшыбаев «Жазықсыз жапа шеккендер» Алматы «Қазақстан» 1990 ж.
Талас Омарбеков. Зобалаң (күштеп ұжымдастыруға қарсылық). Алматы
3
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Қазақ зиялылары естеліктеріндегі тоталитарлық қоғам мәселесі
Қоғамдық-саяси ой-пікірлерінің қалыптасуы
Қазақ терминологиясының дамуы мен оның қалыптасуының тарихы
Ахмет Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі ( 1872 - 1937 жж. )
Қазақ ұлт зиялыларының қалыптасуы және тарихтағы ролі
Саяси көшбасшылық
Ұлттық элитаның қалыптасуы
Алаш қозғалысының тарихнамасы
Қазақ интеллигенциясының қалыптасу ерекшеліктері