Абылай хан дәуірі
Мазмұны
Кіріспе ..........................................................................4
1. Аңыз жанры және тарих шындық................................................8
1.1 Сабалақ аңызы және тарихи өмір шындығы......................8
1.2 Абылайдың жорықтары мен бейбіт өмірде атқарған істері және
тарихи шындық…..............................................20
2. Абылай туралы аңыздардың фольклорлық сипаты.................................33
2.1 Абылай туралы аңыздағы тұрақты мотивтер....................34
2.2 Абылай туралы аңыздағы тұтастану құбылыстары …………………......45
Қорытынды..............................................................53
Пайдаланылған әдебиеттер......................................59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Фольклордың көркемдік ерекшелігі, тағылымы терең салаларының бірі
Тарихи деректік, ақпараттық мәлімет тұрғысынан қызықты аңыздардың көркем шығармашылық
Халықтың өткен тарихынан, сондай-ақ рухани танымынан мол хабар беретін
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абылай ханның өмірбаянына, қайраткерлігіне жеке зерттеушілер
Абылай ханның қазақ халқының алдында атқарған саяси қызметіне алғаш
Абылайдың атқарған қызметімен қатар өмірбаянын жазу істері ХІХ ғасырдың
Ш.Уәлиханов халық аңыздарында жалаң тарихи оқиға ғана суреттелмей, онда
Абылай ханға қатысты тарихи аңыздарды жинау және зерделеу жұмыстарына
Ерте жасынан ел арасындағы ескі сөздерді құмарта жинаған ақын,
Зертеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының алға қойған басты
Абылай хан туралы аңыздарға әдебиеттану, фольклортану ғылымында түрлі кезеңдерде
аңыз бен тарихи шындықтың арақатынасын талдап, атақты тұлға мен
Абылай туралы кездесетін тұрақты мотивтер мен сюжеттердің әлемдік және
Абылай туралы аңыздардағы фольклорлық циклизация құбылыстарының белгілері мен түрлерін
Зерттеудің нысаны – Абылай ханға қатысты аңыздар мен тарих
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің негіздеріне тарих, әдебиеттану
Дипломдық жұмыста қазақ фольклорын зерттеудегі іргелі теориялық және әдіснамалық
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс – Абылай туралы қазақ
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей тұжырым жасалынды:
Абылай хан туралы аңыздар – белгілі бір оқиғалардың ізінен
Абылай сынды тарихи тұлға мен оның аңыздық бейнесінде фольклорлық
Абылай хан туралы аңыздарда әлемдік және түркілік фольклорда жиі
Абылай туралы аңыздардың көркемдік жүйесінде елеулі орын алатын фольклорлық
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Дипломдық жұмыстың қорытындыларын қазақ
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысына әр ғасырда жазбаға түскен
- XVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ даласын әскери және мемлекеттік қызметтің
- қазақтың көрнекті фольклортанушылары Ш.Уәлиханов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының жазбаларына
- Шәкәрім Құдайбердіұлы, Халид Құрманғали сынды қазақ оқымыстыларының тарихи-этнографиялық,
- Республиканың түрлі мерзімдік басылымдарда жарияланған аңыздық мәтіндер.
Диплом құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
1 Аңыз және тарихи шындық
1.1 Сабалақ аңызы және тарихи өмір шындығы
Фольклордың тарихи шындықпен қарым-қатынасының ғылыми зердедегі танымы өте күрделі
Қос ғылымының тоғысында тұрған фольклор тарихи оқиғалар мен өмір
Аңыздар – қай халықтың да болмасын елеулі оқиғалар мен
Фольклордың өзге жанрына, әсіресе, ертегілік проза, қаһармандық эпостарға қарағанда
Халықтың ауызша айтылған тарихына бағаланатын аңыздарды таза тарих деп
Олай болса, аңыздарды тарихи оқиғалардың тура баяны емес, халық
Абылай туралы аңыздар ішінде мынадай айырықша белгілермен ерекшеленетін
баяндалатын оқиғалардың сюжеттік желісі бір-бірімен байланысқа түскен;
бас кейіпкер бойындағы, ерекше қасиеттілік басым сипатталған және оның
аңыз сюжетінде бас кейіпкердің жеке бас белсенділігін ерекше даралап
Аталған ерекшеліктерімен сараланатын аңыздарды ғұмырнамалық аңыздар тізбегі деп белгілейміз.
Абылай туралы ғұмырнамалық аңыздардың хронологиялық ретін былай көрсетуге
1.Абылайдың жастық шағы,алғашқы ерлігі немесе Сабалақ аңызы;
2.Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі;
3.Абылай мен Әмірсана достығы ;
4.Абылай ханның қайтыс болуы.
Сабалақ аңызы немесе сырттан келген жас жетім. Абылай жас
Бұл тұста ә дегеннен назар аударатын мәселе сырттан келген
Сырттан келу сарыны жекелеген кісі атауының түп-төркініне де енген.
Жас Абылайдың сырттан келу сарынын жеткізетін аңыздық нұсқалардың жазбаға
«Аңыз бойынша, Түркістаннан қырға (қазақ даласына – автор)
Шоқан келесі бір еңбегінде – «Абылай» атты мақаласында осы
«...Атасы (оның да аты -Абылай)Түркістанның билеушісі болып тұрған.Батырлығымен,батылдығымен аты
Сырттан келу сарыны Мәшһүр Жүсіп жинаған Абылайға қатысты аңыздарда
«Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық
Абылайдың қазақ даласына сырттан келуін баяндайтын өзге бір аңыз
«Есім ханнан соң баласы Жаһангер болды. Оны қазақ Салқам
Абылайдың Төле бидің қолында түйеші болғаны туралы аңызды Халид
Кеңес үкіметі тұсында жарық көріп, жазалауға ұшыраған С.Мұқановтың «ХҮІІІ-ХІХ
«Абылай Бұқар қаласында туған Уәли ханның баласы
Қазақтың белгілі оқымыстылары мен ғалым-жазушылары жазбаға тіркелген осы аңыздарды
1.Абылайдың аталары билеген қала әр түрлі (Түркістан, Үргеніш, Бұқара);
2.Жетім Абылайды қамқорлығына алған кісілер саны бірнешеу;
3.Шоқанға тіркелмеген Төле би, Әбілмансұр –Сабалақ есімдері кейінгі
Абылайдың жетімдік күйін кешіп, Даулеткелді байдың, кей нұсқада Төле
Абылайдың атасы мен әкесінің Ташкентті биледі дейтін М.Мәмедов хабарламасы
Қалмақты жеңуде ерлік, ақыл-айла танытқан сұлтан Абылай өзінің атақты
Жас Абылайды Шәкәрімнің Үргеніштен, С.Мұқановтың Бұқарадан келді дейтін аңыздық
Жалшы бала. Шоқан Абылай ханның әкесі көрші билеушілердің бірінің
Абылайдың замандасы Көктаж Барақ сұлтан ата-анадан жетім қалып, немере
Абылай тарихында халықтық эстетиканың танымы бар екенін Шоқанның өзі
Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі аңызы. Тарихи мәліметтер бойынша,
Осы оқиға аңызда айтылады, бірақ фольклорлық дәстүрге сәйкес өзгертілген.
Батырдың жау қолына қапыда, не ұйқы үстінде, болмаса аң
Аңызда Абылайдың кімді өлтіргені айтылады, ал тарихи құжаттарда оның
Енді осы құжатта айтылған үш фактіге көңіл аударайық. Біріншісі
Бірінші факті еш күдік туғызбайды деп ойлаймыз, себебі Сұлтанбек
Екінші факті бойынша тарихтан мынадай жағдай белгілі. 1741 жылдың
Сонымен, Абылайдың тұтқынға түсуі туралы тарихшылар екі жылды, 1741
«Жоңғар билеушісі Қалдан-Серен Абылай ханды тұтқыннан босатпай тұрып, қазақтарға
Аталмыш мәліметке қарағанда, Абылай тұтқыннан 1743 жылы жазда босаған
Абылайдың тұтқынға босануына басқа да себептер болған.Біріншіден,
Екіншіден, Қалдан Абылайды қазақ билеушілірінің ішінен ең беделдісі
Ал, енді Абылайдың жекпе-жекте өлтірген Қалдан-Сереннің ең жақын және
Жоңғар елшілігінің ең жақын және атақты адам дегені –
-Хан жиені, әкем - Қоңтажы, атым- Шарыш,
Хан орнына келгенім елге таныс.
Шөкемен батырымды өлтіріпсің,
Қазіргі майдан төбе жерге баршы [23, 181].
Демек, Абылайдың жекпе-жекте өлтірген батыры – Қалдан-Сереннің інісі, я
Енді Абылайдың Қалдан-Сереннің қолына қандай жағдайда түскені туралы мәселеге
Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі аңызында қазақ батырының тұтқындағы
Абылайды босатуға қазақ елшілігінің баруы көп нұсқалы аңыздар циклін
Абылай мен Әмірсана достығы туралы аңыз.1745 жылы жоңғар билеушісі
Тарихтан белгілі, 1751 жылы алғашқы соғыста Даваци мен Әмірсана
Бірақ оның қолдауы Әмірсанаға жеңіс алып бермейді. Давациден жеңілген
Әмірсананың Абылайға келуінің тарихи жағдайы осындай. Қазақ ханы Әмірсананы
Қазақ аңыздарындағы Абылай мен Әмірсана достығының себебі екі түрлі
1.Әмірсананың шешесін Қалдан сырттан алдады. Оны оларға өзі бармай,
2.Тұтқында болған Абылайдың тектілігі мен батырлығына, сөз тапқыш
Аңыз Әмірсана мен Абылай достығының мезгілін шатастырған. Абылайдың Әмірсананы
-Қалмақты Әмірсанаға қаратып бер,-десе ,қытай келіп, қалмақты шауып быт
- Елімді тоздыр дегенім жоқ, -деп қытайдың әскерімен жауласып
Шәкәрім жазған бұл аңызда тарихи шындықтың айқын іздері бар.
Шәкірім аңыздық деректерді тарихи құжаттар немесе тарихи еңбектермен байланыстыра
Сонымен, Абылай мен Әмірсана қарым –қатынасының тарихи негіздері
Әмірсананың Абылайға келіп жан сауғалауы тарихи шындық өмірде саяси
2) Әмірсананың Жоңғар тағы үшін күресі қалыптасқан тарихи жағдайды
3)Жоңғар тағы үшін Қытайдан көмек сұраған Қаладн жиені Әмірсана
Сондықтан Абылай мен Әмірсана достығы
Абылайдың қайтыс болуы туралы аңыздар.Абылай өлімі туралы аңыздар да
Абылай өмірінің соңғы жылдары Ресей және Қытай деректерінде мол
1780 жылдың көктемінде Абылай Ташкент маңына көшіп барып, Ташкенттен
Абылайдың науқастан қайтқаны Қытай деректеріне де түскен. Қытай үкіметінің
Демек, Абылай өлімі жорық үстінде болмаған, өз ажалына болған.
Фольклорлық шығармаларда, соның ішінде батырлық эпостарда бас
1.2 Абылайдың жорықтары мен бейбіт өмірдегі істері және
Абылай – қазақ билігіне батырлық ерлік істері арқылы келген
Абылай ханның жорық істерін баяндайтын аңыздар қазақ пен қалмақ,
Жорыққа бастап шығушы Абылай болғанмен, негізгі
Екіншіден, батырлардың ерлік істерін сынаушы және баға беруші -
Үшіншіден, аңыздардағы батырларың іс-әрекеттері бір –біріне өте ұқсас, бір
Абылайдың халық игілігі үшін жасаған істері жырау- жыршылардың аузынан
Абылай жорықтарын баяндайтын аңыздарда қазақ тарихындағы мынадай елеулі оқиғалар
1) қазақ-қалмақ соғысы;
2) қазақ –қытай қақтығыстары;
3) Ресейден қашқан торғауыт қалмақтарына
4) қырғызбен соғыс ;
5)Абылайдың Орта Азия қалаларына жасаған жорығы;
6) қазақ қоғамындағы ішкі қақтығыстар (Абылай мен рубасыларының
Абылайдың қалмақпен соғысы. Абылайдың жорықтарының дені қалмаққа қарсы болып
Мысалы, Мәшһүр Жүсіп жазып алған Шақшақ Жәнібектің жекпе-жегі баяндалатын
Аңызда назар аударатын бір тұс бар.Ол - Шақшақ
Бұдан байқайтынымыз - Абылайдың құдірет иесі Шақшақ Жәнібектің киесісінен
Нақты тарихи шындықта Шақшақ Жәнібек Абылайдың саясатын түгелге дерлік
Абылайдың Қытаймен соғысы.Ресей және Қытай деректері бойынша, Абылайдың Қытаймен
«1756 жылы Шиң патшалығының қосындары Әмірсананы қуып Орта жүз
Қазақ – қытай соғысынң бір көрінсі аңызға былай
«Бірде Абылайдың Қытай әскерінен шегінуіне тура келді.Тез қамыққыш қазақ
Кебеже қарын, кең құрсақ,
Артық туған Абылай,
Көтере көр бұл істі.
Көп қытайдың жылқысы
Тұрымтайдай құнысты.
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен алғанда,
Ер Абылай қорыққан жоқ,
Әншейін еңкейе бере жылысты.
Бәсентиін Сырымбет
Оқ жіберіп ұрысты.
Ақыл қалмас қашқанда,
Дегбір қалмас сасқанда.
Баяндай ерді көрмессің,
Бұрылып жауды шанышқанда!..[29, 70]
Қытаймен соғыс алма-кезек жеңістермен жүреді. Ресей жазба деректерінін бірінде
Аңызға Қытаймен соғыстын бір сәті, бір 0ыры түскенде, Абылайдың
Абылайдың қырғызбен соғысы. Абылай хан заманында болған елеулі оқиғаның
Абылай қырғыздарға 1765, 1770, 1774, 1779 жылдары ірі жорықтар
Ш. Уәлиханов осы оқиға туралы қырғыз арасында айтылатын аңызға
Ал атақты ақын С.Торайғыров Тарбағатай өңіріне жасаған сапарында Құрбан
"Көкжарлы Көкжал Барақ пен Тұма Шынқожа екеуі екі мың
Қырғыз сол бетінде Ақсу, Шымкенттегі қоңыраттарды шауыт, еліне қайтыпты.
Екі күн өтіп,үшінші күн толарда, таң сызып келе жатқан
-Қу сақал, өлі арманың біткен жоқ па? Қазақтың қанына
-Енді арманым жоқ. Көп уақыт бала көрмей жүріп, соңғы
Жайылхан сегіздегі кенжесін Абылайдың рұқсатымен оңаша алып барып:
Мына мені де, ағаларыңды да Барақтың қаны үшін, осы
Аңызда бітімге келмек болған қырғыздың Атеке (Әтеке) деген қолбасшысы
Ал Жайылханның кенже баласына айтқан сөзі келесі бір оқиғаны
Аңыздағы қырғызбен соғысуға Көкжарлы Көкжал Барақтың өлімі себеп болды
Себебі XVIII ғасырдың 40-45 жылдарындағы қалмақ-қазак қарым- қатынасында Абылай
Абылайдың торғауыт қалмақтарына қарсы жорығы.1771 жылы қазақ даласында Ресей
Торғауыттардың мал-жанын аямай үдере көкені соншалық, соңынан жасақтанып шыққан
Қазақ жасақтары да айтарлықтай жеңістерге жеткенімен, қаша соғысқан торғауыттар
Торғауыттарды қуған жорық қазақ фольқлорында Батыр Баян, Жанайдар, Үйсінбай,
Ал 1771 жылғы торғауыттарға қарсы жорықты ұйымдастырушылардың бірі ретінде
Абылайдың Орта Азия қалаларына жасаған жорығы. "Орыспен жауласпады -
Жорық 1766-1767 жылдары болады. Абылай Қытай елінен де әскери
"Абылайдың Ташкентпен және Ходжентпен соғысы, - деп жазады, Шоқан,
Аңыз Абылай жорығының тарихи шындығын айқын көрсетеді. Аңыздағы аты
Қазақтардың Сырдария өзенінің орта ағысындағы қалаларға жүргізген билігі алым-салық
Самарқан қаласын жауламай кейін қайтқан Абылай әулие- әнбиелерді
Абылайдың Бекболатпен түйісуі.Аңыздың бірнеше нұсқасы бар. Алғашқы нұсқасын XIX
Мәшһүр Жүсіп пен В.Радлов нұсқасы сюжеті жағынан бір- біріне
А.Байтұрсынұлы жазбасында ұрыс-керістің басталуы Абылайдың жылқысын ұрлаудан шығып, Бекболат
Біз кең көлемді Мәшһүр Жүсіп нұсқасын тарихи шындық болмыспен
1)Бір тойда Қаздауысты Қазыбек бидің інісі Абылайдың қалпағын қағып
2)Қызылжар базарында хан Қазыбек елінің екі кісісін - Жанай
3)Бес Мейрам (ру аты) ханға қарсы атқа мінеді;
4)Абылай бәйбішесінің ақылымен жұртын тастап көшіп кетеді;
5)хан мен халық қолын бастап келген билер бітімге келіп,
Аңыз тарихта болған оқиғаның негізінде туған. XVIII ғасырдың екінші
А.Байтұрсынұлы жазбасында ұрыс-керістің басталуы Абылайдың жылқысын ұрлаудан шығып, Бекболат
Сөйтіп,ол хан билігін алқалы кеңес арқылы шектеп отыратын рубасылар
Ханға қарсылықтың бірін Қазыбек бидің баласы Бекболат бастаған. Бекболаттың
Шоқан мақаласы мен Қытай жазба дерегі Абылай мен Бекболат
Абылай мен ру арасындағы өштесу мен кектің тұтануы тұрмыстық
Абылай мен Бес Мейрам арасындағы қақтығыстың қантөгіске ұласпауына Абылайдың
Қақтығыс біткеннен кейін, елдің елдігін сактап қалған, қантөгіс болдырмауға
Әділдігін Наушаруан әділге жеткерген жомарттығын Хатымтай жомарттан өткерген. Аңыз
1) Абылай туралы аңыздар тарихи өмірде болған оқиғалардың ізінен
2)Абылай туралы аңыздардың кейбір нұсқалары эпикалық аңыздау сарынына айнала
3)Абылай жанындағы батырлардың іс-әрекеті, жасаған ерліктері тұрақты және біріне-бірі
4)Өмірбаяндық аңыздар циклінде Абылай ттрлі қиын- қыстау сәттердегі батылдығы,
5)Абылай хан бейнесі арқылы халық идеалды билеушіні таниды. Ел
6)Абылай туралы аңыздарда ертегілік сюжеттер, мифтік сарындар, адамзат қоғамының
«Қазақтардың аңыз әңгімелерінде, – деп жазады ғалым, – Абылай
Абылай туралы жоғарыда аталған фольклорлық белгілері еңбегіміздің II тарауында
2 Абылай туралы аңыздардың фольклорлық сипаты
Абылай хан туралы аңыздар XVIII ғасыр оқиғаларынан, қалыптасқан шынайы
Ұмытылған оқиға, тарихи фактілердің орнына бұрыннан аңыздалып келген үлгілер
Атақты жырау, би, батырлардың іс-әрекегтері арқылы Абылай бейнесі, тұлғасы
Абылайдың ел ішін істеген істері атқарған тарихи қызметі оның
Халық көкейіндегі идеалды басшының (ханның) бейнесін сомдауда аңыздар көне
Дипломдық жұмыстың II екінші тарауы Абылай туралы аңыздардың аталмыш
2.1 Абылай туралы аңыздардағы тұрақты мотивтер
Фольклорлық шығармалар сюжетіндегі тұрақты мотивтердің орны және қызметін арнайы
Түс көру мотиві. Абылайдың айырықша туған жан екенін бейнелейтін
Ел қамын, баянды болашағын ойлаған әмірші ретінде Абылайды өзінен
Жолбарыс көрсең, басыңнан бақыт құсы ұшқаны, баягыдан бері бетің
Түс көру мазмұны Абылай заманынан кейінгі дәуірдің; бағы таятынын
Бұл өзгерістің бет-пердесін қазақ фольклорының білгірі, ғалым М.Әуезов: «Жүз
Ғалым сөз еткен мазмұндағы замана кейпін халық астарлап Абылай
Керемет көмекшілер мотиві. Абылайдың қаһармандық жорықтары үнемі жеңіспен аяқталып
Зерттеушілер керемет қасиет иелерінің көмегін ғайыптан туу мотивімен байланыстырады.
Қазақ фольклорында түйе жануарының төтем баба ретінде көрінуі өте
Біздің түсінігімізше, түркі-моңғол халықтарының көне мифіндегі жыртқыш түйе жануары
Аңыздарда Абылай ханды жебеуші әулиенің бірі – Жалаңаш баба.
Осы оқиғаны жырлайтын Үмбетей жырында Абылайды қолдаған қасиетті күш
Аңыздағы Жалаңаш баба есімді диуана Абылай туралы тарихи жырларда
Төтем баба да, мұсылман әулиелері де Абылай жолында қызмет
Қаһарманның тұтқынға түсу мотиві. Абылай басында болған тарихи факті
Әдетте, батырдың алып њйқысы оның жау қолына түсуіне себеп
Абылайдың тұтқыннан босану жолындағы әрекеті де эпос батырларына (Алпамыс,
Жеңген батырдың жеңілген жаумен достасуы (Ер шекіспей, бекіспейді). Басты
Екіншіден, Абылай мен Қалданның достық келісімі - сөз сайысынан
Ханның кеңес құру мотиві. Абылай туралы аңыздарда ханның кеңес
Хан кеңесінде жасалатын жорықтардың тиімді, шығынсыз болатын бағыт-бағдарлары талқыға
«Абылай хан соңғы соғыстарының бірінде көп қолымен Қалба тауына
Келтірілген мысалдардан мынадай түйін жасаймыз: Ханның кеңес құру мотиві
Ханның батырларына сый тарту мотиві. Әміршінің қызметі мен түрлі
Аталмыш мотив көне дәуірлердегі түсінік пен әлеуметтік қарым -
Абылай аңыздарда аса жомарт кісі бейнесінде танылады. Оның жомарттығы
1) ұрыс үстінде үлкен ерлік, жаужүректік, батылдық көрсеткендерге;
2) татулықты, бірлікті жақтаған және соған үлес қосқандарға.
Ханға қарсы көтерілген Бекболат пен Едіге билердің "бірге бол"
2.2 Абылай туралы аңыздардағы тұтастану құбылысы
Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ фольклорында тұтастанудың бес-алты түрі бар. Олар:
Абылай туралы аңыздарда тұтастанудың екі түрі - ғұмырнамалық және
Болғанмен елге тентек, жауға қатал,
Жау десе жалғыз өзі бұзар қамал.
Абылай жауға қатал, қатыгез батыр, ал Уәли сегіз қырлы,
Уәлиден туған Абылай хан ата даңқын - қанішер Абылай
Осындай көркемдік шешімнің нәтижесінде «елдің жақсы көретін ерін дәріптеу
Абылай хан боп өткен мұсылманға,
Жайылған аруагы барша жанға
Қасым хан Абылайдың бел баласы,
Шығады тыңдасаңыз сөз данасы...
Қасым хан өзге ұлынан асып туған,
Көңілін дұшпанының басып туған.
Қарнында анасының қан шеңгелдеп,
Қызартып екі көзін ашып туған [6,105].
Кенесары-Наурызбай көтерілісі тұсындағы оқиғалар Абылай туралы кейбір аңыздарға еніп,
Абылай туралы аңыздардағы шежірелік және тарихи тұтастанудың белгілері елдің
Ғұмырнамалық тұтастану. Кейіпкердің туғанынан өлгенге дейінгі өмірін фольклорлық дәстүр
"Эпикалық тізбелі ғұмырнама, - деп жазады В.М. Жирмунский, -әдетте,
Абылай туралы аңыздардағы ғұмырнамалық тұтастану фольклор эстетикасының элементтерін (жетімдік,
Ғалымдардың айқындауынша, көркем тізбекті өмірбаян, яғни ғұмырнамалық тұтастану типологиялық
Абылай туралы аңызда аталмыш тұрақты құрылым сөл өзгешелеу. Онда
Абылай туралы аңыздарда осы үлгі көрініс тапқан. Кейіпкерді жетім
Сонымен, Абылай туралы аңыздарда тұтастанудың мынадай кезеңдері бар:
а) аталарының жау қолынан қаза табуы;
ә) жетімдік көруі;
б) лақап есіммен кісі қолында жүруі;
в) алгашқы ерлігі;
г) қаһармандық істері (жорықтары);
д) қартаюы (өмірден өтуі).
Бұл құрылым Абылайға дейінгі ел тарихында ерекше із қалдырған
Жетімдік. Бұл ғайыптан пайда болу мотивінің жаңа
а) ойшылдығы;
ә)балалық істерден бой тартуы, яғни кісілігі;
б)бекзаттылығы, аруақтылығы;
в)күштілігі;
г)талғампаздығы т.б. қасиеттері жатады.
Фольклоршы Е. М. Мелетинскийдің пайымдауынша, саяси тартыс, талас негізінде
Абылайдың аталмыш кісілердің қолында жүрген уақытында Едіге сияқты өз
Түйіндей келгенде, болашақ билеушінің қарапайым халық ортасында қөсіп, тәрбие
Қоғам дамып, соған сай адам баласының сана-сезімі өзгерген уақытта
Бурят эпосыныңалып батыры Гэсэр жас күнінде сыртқы кейіпі өте
Баянды іздеп келген Қозы тазша кейіпінде көзге елеусіз, шын
Көне мифологиялық түсінік фольклорга өткенде әр дәуірдегі сананың түсінігіне
Кейіпкердің балалық шағында басқа ат, ержеткен шағында қоғамдағы қызметіне
Келтірілген мысалдардан түйіндейтін қорытынды мынадай: Шыңғыс хан, Едігелердің лақап
Екіншіден, батырлық эпостарда басты қаһарман алғашқы ерлігіне дейін есімсіз
Жорыққа аттанған уақытта да оның бойынан ерекше қадір-қасиеттің белгісі
"...Сонда жылқының соңынан қалмай қуған жылқышы Сабалақ қазақтардың қайтарына
Шыңғыстық ата аруағы оны өзге елдің хандары мен батырларынан
Тұтқын Абылайдың асыл тегі Қалданның мысын басады. Тіпті, Қалдан
-Ол жерге неге отырасың? - деп қауқылдасыпты.
-Бұл орын Қалдан Серендікі еді, оның құты қашты да,
Бір орталыққа тұтастану құбылысы. XVIII ғасыр тарихында Абылай қазақ
Абылай екі ұлы империя - Ресей мен Қытай арасында
Бір басшының немесе батырдың маңына өзге батырлардың топтасуы бір
Мемлекеттілік нышан қазақ тарихында ру-тайпалық одақтардың бірігуі ретінде бірнеше
отырды .
Ол бірігулер мамыражай, бейбіт түрде өткен жоқ, түрлі қантөгіс,
VІ-VШ ғасырлардағы Түркі қағанаты, ІХ-Х гасырлардағы Оғыз-Қыпшақ бірлестігі,XIII ғасырдағы
Мемлекеттілік нышан-белгілер фольклорлық шығармаларда көрініс тапты. Бұрынғы ру-тайпаны елім-жұртым
Батырлардың қызметі. XVIII ғасыр батырлары туралы аңыздардың мазмұны бойынша,
Батырлар Абылаймен тізе қоса отырып жауды қайтаруға әрдайым дайын.
Батырларын, соның ішінде Баянның келуін күткен Абылай бейнесі Шоқан
Би-шешендердің қызметі.Патриархалды-феодалдық қоғамда рубасы билердің ірі саяси күш, ықпалды
Абылай жанындағы рубасы билердің қызметі ішкі мазмұны жағынан былайша
а) болашақ билеушіге қамқоршы болу (Төле би);
ә) хан атынан елшілікке бару (Қаздауысты Қазыбек,Тайкелтір билер);
б)хан маңындағы атақты батырларға бата беру;
в)хан шешімі қарашаның намысына тисе, қарсы түру;
Есімі ел ішіне кең тараған Тљле бидіћ болашак билеуші
Қазақ қоғамында ықпалды саяси билігі бар билер хан жанында
"Абылай хан қалдан Серен жауласпай тұрған күнінде қазақ, қалмақтың
Елдің қамын тұтас ойлайтын Абылай би-шешендерді елшілік қызметтері арқылы
"Мынау отырған Қазыбек ұйықтағанда екі қолын екі жаққа, екі
Билердің елшілік қызметінің орны бөлектігіне хан әрдайым жоғары баға
Билер ханға қарсы қол жинап, сес көрсетумен қатар орайы
"Хандарыңа бардық. Алдияр тақсыр деп әлем бердік. Мейрам болып
Жырау-жыршы қызметі. Хан жанында ақылшы, данышпан, сәуегей қария жырауды
Білге қаған мен Күлтегіннің әкесіне қызмет еткен қария Тоныкөк
Зерттеушілер Қорқытты: "ол ақы үшін бектердің көңілін көтеретін озан
Жыраулардың хан жанында атқарған мұндай тұрақты қызметіне фольклоршы ғалым
Абылай жанында жоғарғыдай қасиеттерге ие жырау- жыршылар бар. Оның
1)үнемі тақ қасында отырып, халық мұңы мен бірлігін, хандық
2)хан жорығына тікелей қатысушы жорық жыршысы (Тәтіқара);
3)хан билігі халықтық, рулық мүддеге қайшы келге шақта билік
Абылай жанындағы көрнекті жырау - Бұқар. Оның есімі ханға
Қорытынды
Абылай туралы аңыздар - қазақ тарихи прозасының ең көлемді
Ресей мен Қытай арсында қазаққа тиімді саясат жүргізе білген
Халық туындылары ішінде Абылай туралы аңыздардың орны ерекше. Өйткені
Аңыздардың танымдық, ғибраттылық қызметі Абылай туралы тарихи жырлардың дүниеге
ХІХ ғасырда болған ірі –ірі тарихи
Қазақтың қалмақ, Қытай, Қоқан хандықтарымен жүргізген соғыстары, Ресей және
Абылай туралы аңыздарды тарихи факті, оқиғалар ізіне салып
Қазақ мемлекеттілігінің дамуы да бұралаңа көп, қисық жолдардан тұрады.
ХІХ ғасыр тұрғысынан қарағанда, Абылай хан дәуірі азаттылық, еркіндік,ерлік
Абылай туралы аңыздарда тарихи болған оқиғалардың мезгілін шатыстыру, болмаса
Болған оқиғаның тарихи себебін көрсетуде де аңыз фольклорлық түсінікпен
Осындай көрініс Абылай мен рубасы билердің арасындағы қақтығыста
Аңызда Абылайдың тарихи шындықтағы қайраткерлік қызметіне орай оның
Абылайдың балалық шағын ертеден келе жатқан эпикалық аңыздаулар үлгісіне
Бұл – түркі халықтары фольклорына ортақ көрініс.Түркі жалықтары
Абылайдың «ерекше балалық шағы» рубасы би,бай
Аңыздар Абылайдың қаһарман батыр бейнесін сомдауда көне батырлық жыр
Эпикалық аңыздаулардағы көрнекті орындардың бірін батырдың алғашқы ерлігі алады.
Эпостағы алғашқы ерліктен соң батырға берілетін «үйлену құқығы »
Аңыздағы Абылайдың жорықтары ел кегін, намысын қайтару, азаттылығы мен
Хан жорықтарынң үнемі жеңіспен аяқталуына себепкер болатын
Фольклорда эпикалық кейіпкердің дүниеге келуіне қандай қандай ерекше мән
Қазақ мемлекеттілігінің негізін сақтап қалған, оны сыртқы жаудан қорғаған
Бір орталыққа тұтастану, яғни бір басшының маңына топтасу әр
Халық тілегі атақты батырды хан жанына көру болғандықтан, аңыздар
Абылай хан атанып, билікке қол жеткенге дейін қандай батырлық
Ал би–шешендердің тұтастану қызметіндегі орны өзгешелеу. Біріншіден, олар –
Абылай маңындағы үшінші бір тұлға-
Бұқар қариялылығы – фольклорлық эстетика. Патриархалдық дәуірдің ізі, салмағы
Хан шешімінің дұрыс – бұрыстығын халық Бұқар толғаулары арқылы
Бұқар сәуегейлігінде шамандық таным-түсініктің ізі көрінеді. Оның Абылай өлімін
Абылайдың түс көруі, керемет қасиетке ие көмекшілері, Бұқардан Асан
Тұрақты мотивтердің тарихи қалыптасқан дәуірге лайықты жаңа мазмұнға ие,
Кейбір тұрақты мотивтер нақты тарихи фактінің ізінен туған оқиғаларда
Абылайдың басына қиын–қыстау сәт туғанда керемет көмекшілр қол ұшын
Қорыта келгенде, Абылай туралы аңыздар - эпикалық баяндаулар белгілерін
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы.–Алматы: Ғылым, 1984.–272 б.
Көпеев М.Ж. Екі томдық.2-т.-А., Ғылым, 1992,-224б.
Валиханов Ч.Ч. О Баянаульском округе// Соб. соч. 5-ти т.
Валиханов Ч.Ч.Исторические предания о батырах ХҮІІІ века.// Сбор.соч.в 5-ти
Валиханов Ч.Ч. Аблай.// Сбор. Соч. В 5-
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 9 том. – Павлодар: «ЭКО»
Шәкәрім Құдайбердіұлы.Түрік,қырғыз-қазақ һәм хандар шежәресі.-А.,1991.
Халид Құрбанғали Тауарих хамса (Бес тарих) /Ауд. Б. Төтенаев,
Мұқанов С. XVІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер. Алматы,
История казахской литературы. В 3-х томах. Т.ІІ. А., 1979
Казахско-русские отношения XVI-XVIII вв. (Сборник документов и материалов).–Алма-Ата: АН
Бартольд В.В. Сочинение в 9 т. –М.: Наука, 1968.-
Бисембиев Т. К. Легенда о происхождении Кокандских ханов как
Едіге батыр.-А.,1996.
Ерофеева И.Хан Абулхаир : полководец провитель и
Қайырбаев Т. Көк перілі Көкжал Барақ.Қазақ әдебиеті газеті.1992
Жирмунский В.М. Сравительное литераруроведение: Восток и Запад.Л 1979
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 8 том. – Павлодар: «ЭКО»
Ибрагимов Мұхамедғали. Қазақтың мәселесі// Дала уалаятының газеті. 1891, №13
Абылай хан. Өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдар.
Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии в ХҮІІ-превой
Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. 2-ое издание. М., 1983.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. 57-том. Астана, 2010
Мәшһүр Жүсіп.Абылай хан дәуірі.Абылай хан.-А.,1986.
Смирнова Н. Абылай туралы жыр, аңыздар.// Қазақ тарихи жырларының
Казахско-русские отношения XVIII-ХІХ вв. (Сборник документов и материалов).–Алма-Ата: АН
Мәшһүр Жүсіп. Абылай хан дәуірі.// Абылай хан. А., 1993.
Мұқаметқанұлы Н. Қазақ-қытай қарым-қатынастарының даму тарихы (ХҮІІІ-ХХ ғасырлар арасында).
Бес ғасыр жырлайды. 1 т. -А., 1986.
Мұқаметқанұлы Қ. Кім жетер Қабанбайға дуа қонған? Қазақ әдебиеті
Рычков П.И., Рычков Н.П. Капитан жазбалары /Ауд. Шәймерденов Р.–Алматы:
Пропп В.Я. Русский георический эпос. Издание второе, исправленное. –М.:
Шақшақ Жәнібек батыр. А.,1993
История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней.
Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮІІІ века
Өміралиев Қ.Оғуз қаған эпосының тілі.-А.,1988.
Абылай хан.Тарихи жырлар.1 т.- А.,1993.
Бес ғасыр жырлайды.1 т. -А., 1986.
Батырлар жыры .1 т.- А., 1986.
Батырлар жыры .ІІ т.- А., 1986.
Гуревич А.Я. Категория средневековой культуры. М., 1972.
Кичиков А.Ш. Героический эпос. «Джангар».-М.,1992.
Қорқыт ата кітабы.-А.,1986.
Пропп В.Я. Русский георический эпос. Издание второе, исправленное. –М.:
Билер сөзі /Құрастырған Т.Кәкішев/. –Алматы: Қазақ университеті, 1992.-160 б.
Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы:
3
Қаракерей Қабанбай батырдың дәуірі
Абылай хан
Бұқар толғауларындағы Абылай мен тарихи Абылай тарих және көркемдік шындық туралы ақпарат
Абылай сұлтанның қоғамдық-саяси өмірі
Абылайдың өмірі
Абылай және оның заманы
Қасым ханның қасқа жолы заңдары
Жыраулар поэзиясындағы Абылай хан бейнесінің көрінісі
Бұқар жырау шығармаларымен таныстырудың әдістемесі
XIX ғасыр өлең жырларындағы абылайхан