Қазақтың ауыз әдебиеті менғасырдағы жазба әдебиеті

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ...............................................................................................................
1 Қ. ЖҰМАЛИЕВ – БАТЫРЛЫҚ, ТАРИХИ ЖЫРЛАР
ХАҚЫНДА ...........................................................................................................
2 Қ. ЖҰМАЛИЕВ – ЖАЗБА ПОЭЗИЯДАҒЫ ЖЕКЕЛЕГЕН
3 Қ. ЖҰМАЛИЕВТІҢ ЫБЫРАЙТАНУ МЕН СӘБИТТАНУДАҒЫ
ПАЙЫМДАУЛАРЫ .................................................................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ .........................................................................................................................
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ............................................................................
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әр ұлттың белгілі бір ғылым саласын жасаушы,
Қ. Жұмалиев қазақ әдебиеттану ғылымында ең алғашқы болып 1941
Іргелі қазақ халқының рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін,
Төңкеріске толы ХХ ғасырдың басында дүниеге келіп, кіндік қаны
Академик Қ. Жұмалиев әдебиет тектерінің бірі – эпос өмір
Қ.Жұмалиев қай халықтың болсын жазба әдебиетінен бұрын ауыз әдебиеті
Әрине, бұл ғалымның әлем халықтары әдебиетіндегі эпос жанры жөнінде
Жұртшылығымызға мәлім батырлар жырында бірнеше ғана эпизодтан құралған, батырдың
Біз бұл зерттеуімізде ғалымның бір ғана фольклористика ғылымдағы батырлық
Бұған қарап, Қ.Жұмалиев әдебиет зерттеуші ғалым, творчество адамы
Бұл бағытта қазақ әдебиеттану ғылымында сүбелі еңбектер берген С.Сейфуллин,
Біз академик Қ.Жұмалиев туралы жекелеген мақалалардан басқа нендей еңбектер
Алдыңғы ұжымдық жинақ пен монографиялық еңбекте Қ.Жұмалиевті “жазушы”, “ғалым”,
Қ. Жұмалиевтің ғылыми еңбектері жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымында біршама
Қ. Жұмалиев туралы жоғарыда көрсетілген бірлі жарлы еңбектер болғанымен
Профессор Қ.Жұмалиевтің “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері” деген
“Эпостық жырларды зерттеудегі автордың бір ерекшелгі: қай жырды алмасын,
Ғалым сонау өткен ғасырдың 40-шы жылдары батырлық жырлар мен
Эпостық жанрдың бір түрі жазба әдебиеттегі поэмалар деп
Зерттеуші жазба әдебиеттегі поэмаларды талдау барысында әр ақынның өзіндік
Эпостық жанрдың жғне бір түрі қара сөзбен жазылған әңгіме,
Біз бұл диссертациялық жұмысымызда ғалымның эпостық жанр түрлеріне байланысты
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыстың мақсаты қазақ әдебиеттану ғылымының
Батырлық жырларды зерттеудегі ғалымның ерекшелігін анықтау;
Эпостық жанрдың дамуындағы екі саты батырлық жыр мен тарихи
Абай және оның шәкірттерінің қазақ поэзиясына әкелген жаңалықтары туралы
Қазақ ақындарының стильдік ерекшелігін айқындауда ғалым түйіндерінің сырын ашу.
Ы.Алтынсариннің педагог-жазушылығы мен С.Мұқановтың күрескер тап жазушылығына қатысты ғалым
Зерттеу нысанасы. Дисертациялық жұмыстың басты нысаны, зерттеу материалдары ретінде
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық зерттеу жұмысын
Зерттеу әдістері. Тарихи-салыстырмалы және кешенді-жүйелі талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қ.Жұмалиевтің ғылыми-зерттеу еңбектеріндегі эпостық тек түріндегі
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ әдебиеттануында жинақталған ғылыми
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Кез келген әдебиет зерттеуші тұлға –
Жұмыстың сарапталуы мен сыннан өтуі.
І ТАРАУ. Қ. ЖҰМАЛИЕВ – батырлық, тарихи жырлар хақында
Академик Қ.Жұмалиев қазақ эпосы олардың жанрлық түрлері, өзіндік туу,
Ғалым 1938 жылы алғаш жарлық көрген “Әдебиет теориясынан” бастап,
Бұл ретте ол бір жақты социологиялық талдауға ұрынбай, батырлық,
Ғалым қазақ эпостарының шығуына себеп болған жәйттарға тоқтала келіп:
Халық ауыз әдебиеті оның ішінде батырлық жырлар жөнінде қадау-қадау
Ғалым батырлық жырларға тән тағы бір ерекшелік елдік мәселесі
“Қамбар” жырында ел басына екі талай күн туғанда, батыр
Қамбар айтты: Жәдігер,
Қылмаңыз көп уайым.
Әуелі алла, екінші,
Жұрт үшін белді буайын.
Отыңды жанған өшіріп,
Асырып қырдан қуайын.
...........................................
Әзімбайдың ақымақ
Алты итіне өкпелеп,
Жаманның ісін қылмайын.
Немесе:
Сайратып тілді көмейден,
Жағымды қайрап безеймін.
Бөтен туған бала едің,
Жұртқа тұлға болғандай.
Сол себеп сені тежеймін.
Қыз Назымның аузынан айтылған бұл шумақтың да төртінші жолында
... Айналасы алты айшылық Еділге
Ат Тарланды талай-талай салғанмын
Еділдің арғы жағында
Атаңа нәлет қалмақтың
Сыңсып жатқан малы үшін.
Аттанғам жоқ олжа үшін,
Аттанғанмын кәуірде
Ата, бабам ежелден
Ескі кегі бар үшін.
Осындағы “ескі кек” елдік таныту деп түсінгені дұрыс. Кезі
Сыпыра жырау ел атынан Тарғынға: “... Сен ноғайлы –
Елдік мәселесін бірінші орынға қою Қарт Қожақта да аңғарылады.
“Ер Тарғын” жырындағы Ақжүністің Тарғынға айтқан сөзін жеке бастың
Осындағы Ақжүністің батырды сүюі, көңілін білдіруі елге қорған боларлық
Елді сүю мотиві батырлық жырларда психологиялық жағынан да дәлелденгендігін
“Қазақ батырлары және олардың ел тағдырындағы тарихи орны дегенде,
Ауыз әдебиетінің бай мұраларын жинап бастыру жұмысы, ХІХ ғасырдың
“Бұрынғы зерттеушілердің еңбектерінде не көмескі қалып, не айтылмай, кейде,
Қ.Жұмалиев батырлар жыры тек әдеби мұра емес, онда тарихи
Ғалым осы күнгі ерлікті жырлайтын көлемді эпостарымыздың кезінде белгілі
Зерттеуші осы қысқа-қысқа бес бөліктің әр қайсысының өзінше дамуы,
Біз сөз етіп отырған “Қобыланды” жырында бір мәлім нәрсе
Қ.Жұмалиев батырлық жырларды талдағанда көбіне-көп әр жырдың өзіндік ерекшелігін
Зерттеуші “Қобыланды” жырының тілдік ерекшелігіне қатысты: “Қобыланды” тіл жағынан
Құлан менен құлжаның
Ұзатпай алдын тосады,
Көк құтан мен Қарабай,
Көл жағалап отырған
Көтеріліп ұшқанша,
Белінен келіп басады.
... Сонымен қатар теңеулердің өзі де әсірелеу теңеуі болып
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі.
..............................................
Жаңбырдай тері сіркіреп,
Жауған күндей күркіреп
Қар суындай тасады, -
деген үзіндіні алсақ, мұндағы теңеулердің қайсысы болсын жай теңеу
Батырлар жырында поэтикалық тілдің шұрайылыларының бірі - әсірелеу екендігіне
Бір ескеретін нәрсе Қ.Жұмалиев “Қобыланды” жырының тілдік көркемдік жағын
“Қобыландыдан” кейін ғалымның тоқталған жыры - “Алпамыс”. Мұнда да
Қ.Жұмалиев қазақ эпостарының ішінде “Алпамыстың” өзге эпостардан өзіндік ерекшелігі
“Құлтай: “Сен қайратты, ер жігіт екеніңді білейін, өзіңе арнаған
... “Алпамыс деген алып еді, жануар Байшұбар нар
Ғалым бірінші шарт тақымына басар атты танып алып шығуы
Біз әр жырдың өзіндік ерекшелігі болатындығына жоғарыда тоқталдық. Бұл
Қаһармандарының басындағы ауыр халдер, тұрмыста жиі кездесетін күлдіргі жағдайлармен
Бұл Байсарының, Гүлбаршынның, Алпамыс, Қаражан, Қаракөзайымдардың бастарында кездеседі. Осындай
“Алпамыс” эпосындағы озбырлықтың әбден шегіне жеткен кезінде, күтпеген жерден
Эпостық жырлар халықтың өткен жолынан хабар беріп қана қоймайды,
Зерттеуші халықтың тұрмысын сөз етуде “Алпамыстың” өзіне тән ерекшелігі
“Қихуат пен Қаракөзайымның зынданға келуі, Алпамыстың диуана болып, Гүлбаршынға
“Алпамыс” жырындағы ендігі бір ерекшелік, адамның сезім дүниесін суреттеуде
Осында бір ғажабы атадан балаға мұра болып келе жатқан
Жалпы ғалым арнауларды теориялық еңбектерінде үшке бөліп қарастырғаны әдебиет
“Бұл ретте, Қ.Жұмалиев ашқан жаңалықтар көптен көп. Мәселен, бір
Ендігі бір жыр “Ер Тарғын” қай жылдары кімдер бастырғандығын,
“Эпостық поэмалар тарихтың өзі емес, тек сәулесі болғандықтан, ондағы
Шығарманың идеялық мазмұны, қаһармандарының арасындағы тартыс, онда кездесетін ел
Жырды талдауда осы принципті ұстанған зерттеуші шығарманың туу кезеңін
Батыс Қазақстан облысындағы Жәнібек ауданында “Vш Тарғын” деген жер,
“Тарғын” жырындағы Ноғайлы елінің ізі бүгінгі таңда Батыс Қазақстан
Он алты ауданы бар Батыс Қазақстан облысында Тарғынға қатысты
Қара Құнан Қалдыбай,
Жалғыз ағаш Жақсыбай,
Естерекұлы Тарғынның
Тарылғанда ақыл сұрай
Жеткен жер.
Ғалым “Ер Тарғын” жырының туу кезеңін анықтауда жер-су атаулары,
... Әрине, ХV ғасырда Ноғайлы хандығы болуы рас, бірақ
“Ер Тарғын” жырындағы батырдың образын толықтырып тұрған – Ақжүніс.
Зерттеуші бұл турасында: “Бірақ, осы кезде, сахналық искусствоның шарттылық
Ғалым “Ер Тарғын” жырының қара сөзбен айтылатын Радлов вариантын
Тілі жағынан “Тарғын” жырының ерекшелігі психологиялық параллелизмдерінде деп таныған
Мысалы:
Асыл туған Ақжүніс,
Күнді бұлт қоршайды,
Күнді байқап қарасам,
Күн жауарға ұқсайды!
Айды бұлт қоршайды,
Айды байқап қарасам,
Түн жауарға ұқсайды!
Көгілдірін еріткен
Көлдегі қулар шулайды.
Шулағанға қарасам,
Көктен сұңқар сорғалағанға ұқсайды!
Бойды байқап қарасам,
Қол-аяғым көсіліп,
Аузы-мұрным ісініп,
Алланың хақ бұйрығы,
Маған таянғанға ұқсайды!
Аталмыш жырда психологиялық параллелизмнің жиі ұшырауы”Ер Тарғын” жырының алғашқы
Осы орайда, Қажым танушы Р. Зайкенова: “Қ.Жұмалиев өз зерттеуінде
“Ер Тарғын” жырындағы поэтик тілдердің көркемдік ерекшелігі психологиялық параллелизмнен
Жырда дамыту батырдың қалмақтарға соңғы шабуылы кезінде аты мен
Қара жерге қар жауар,
Қарды көрде етім көр.
Қар үстіне қан тамар,
Қанды көрде бетім көр.
Сұлулықты көрсетуде дәл осындай шебер шендестіре суреттеу басқа эпостарда
Қ.Жұмалиевтің батырлық жырлардан соңғы тоқталғаны “Қамбар батыр”. Бұл
Зерттеуші дұрыс аңғарып, көрсете білген қоғамдық ахуалға жырдан бір-екі
Осы айтқаным болмаса,
Тұғырға сұңқар қонбаса
Ноғайлы елін бүледі...
Құда түсіп, құйрық жеп,
Қыламыз қызық ойынды;
Ноғайлыны шақырма,
¤зіме бер тойымды...
Немесе Қалмақтың ханы Қараман:
¤зіңменен қосылып
Қамбар неге келмеді?
Қарсыласып менімен
Ноғайлы да ел ме еді?
Алдыңа салып айдамай,
Қол-аяғын байламай
Кеткенің тастап жөн бе еді?
Бұйрығыма бұл күнде,
Қай мұсылман көнбейді.
Бұл келтірілген үзінділердің бәрі де қалмақтардың өктемдігін ғана танытып
“Қамбар батыр” жырындағы Назым да, Алшы Оразда жаңа образ
Қатарыңа қарасаң,
Мен емес таңдап тиерің –
дейді.
Дәл осындай әлеумет өміріндегі теңсіздік, кемсітушілік қыз ағасы Қарымсақ
Қорлағаны емес пе,
Жалаң аяқ жарлының,
Жүргені бізге жақындап.
Әр эпостың құрылысында өзіндік ерекшелік болатынына бұған дейінгі эпостарды
Біз мұндай ерекшеліктерді “Қамбар батыр” жырынан да көреміз. Жырда
Қыз Назым шықты бұраңдап
Он сегіз толған жасына.
Кәмшәт бөрік киіп келісті
Бриллянт қойды басына.
Осылай Назымды баяндап келе жатады да, оны қоя тұрып,
...Он алты жастың ішінде,
Ау қылып Қамбар жөнеді
Алпыс үйлі арықтың,
Тоқсан үйлі тобырдың
Жоқтығына көнеді.
Міне, осылай Қамбарды баяндап келеді де, мұны да қоя
Қыз Назымға жаушы ғып,
Жиырма жігіт жіберді,
Қалмақтың ханы жұртынан;
Осы жырда бір оқиғадан, екінші оқиғаға көшкенде алғашқы оқиғаның
Біз сөз қылып отырған “Қамбар батыр” жырындағы Назым образы
Қыз Назым образының ерекшелегі туралы: “Егер біз Назым образының
Эпостарды тану барысындағы жұмыстардың бірі олардың поэтикалық тіл жағынан
“Символда да екі нәрсе параллельге алынса да, екеуі бірдей
Ғалым көрсеткен символды, ойды бейнелеп жеткізудің жақсы үлгісін “Қамбар”
Сұңқардың ілген қазына
Бір қара құс таласып
Жатыр екен өшігіп,
Ажыратып екеуін,
Онан бері жүріп ем,
Құмай тазы бір қуды
Алған екен бейнетпен.
Бір төбет ит айқасып,
Қалыпты зорлық есіріп,
Ажыратып соларды
Жолымнан қалдым кешігіп.
Мұнда зорлықшыл қара құс, төбет ит қалмақ ханы Қараман
Міне, осылай кісінің атын атамаса да, оқырман түсінерлік дәрежеде
Ғалым “Қамбар” жырының тілдік ерекшелігі “Тарғындағыдай” психологиялық параллелизм болмай,
Қ.Жұмалиев эпостық жырларды талдау барысында олардың өзіндік ерекшеліктерін ашып
Бір өкініштісі әдеби мұраларға әр кез әділ бағасын беріп,
Бұл ретте белгілі тарихшы Талас Омарбековтің мына бір пікірін
“1948 жылы ҚазССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институты
Бұл нәубеттің себеп-салдарын нақтылай түскен ғалым Т.Кәкішев: ““Қазақстан тарихы
Халықтың халықтығын танытатын әдеби, мәдени мұраларға байланысты ғалым, өкімет
Уақытша дүрмекке еріп кетпей өз ұстанымда қала білген ғалым,
Олар мынадай тұжырымдар болып шығады:
Батырлар жөніндегі жырлардың көп вариантты болып келетіндігіне байланысты сол
Кең байтақ Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі эпос айтушы дәстүрлі мектептердің өз
Эпикалық шығармаларды зерттегенде белглі бір халықтың өз ішінде қарастыру
Тарих пен эпостың ара қатынасын, байланыс дғрежесін ашу ғылыми-зерттеу
Эпостың тілін, құрылысын, көркемдеу құралдарын бір сөзбен айтқанда поэтикасын
Біріктіліп шығарылатын көп вариантты батырлар жыры баспадан кітап етіп
Туысқан бір елмен екінші елдердің эпостық жырларындағы қайталанатын сюжет,
Қай эпос бұрын, қайсысы кейін шықты деген мәселе бізде
Жоғарыда ғалым көрсеткен тұжырымдар кейінгі әдебиет зерттеушілері үішін қазақ
Профессор Қ.Жұмалиев батырлық жырларды талдау барысында бұл жанрға жататын
Ғалымның бұл пікірі батырлық жырлар мен тарихи жырлардың айырмашылықтарын
Әрине, бұған дейін де әдебиетші ғалымдарымыз С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов
С.Сейфуллин ауыз әдебиетіне қатысты еңбектерінде тарихи жырларды жеке жанр
“Қазақтың ескі ел әдебиетіндегі батырлар әңгімелерінің неғұрлым ескілерін алып
Бұл турасында дұрыс пікір айта білген ғалымдарымыздың бірі –
Профессор Қ.Жұмалиев батырлық жырлар мен тарихи жырлардың айырмашылығы қаһармандардың
“Батырлар жырына тән ескі психологиялық параллелизм, шендестіру көбіне әсірелеу
Қазақ ауыз әдебиетіндегі тарихи поэмалардың көпшілігін алсақ, ел өмірінде
Осы орайда айта кететін бір нәрсе ғалым эпостық жыр
Біздің бұл ойымызды доцент Қанипаш Мәдібайқызы “ХІХ ғасырдағы қазақ
Біз салыстырып отырған батырлық жырлар мен тарихи жырлар эпос
Біз шығармадағы тарихи деректердің нақтылығы тек тарихи жырға ғана
Бұл ретте М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты шығарған
өзінің тақырыбы, сюжет құрылысы, тартыс желісі т.б. жағынан тарихи
Бұл жөнінде Қ.Жұмалиев: “Айман - Шолпан” поэмасы лиро-эпоспен тарихи
Бірінші дерек, 1837 жылы 13 декабрьде Исатай мен Махамбет
...Осы оқиғаның бір алуан көрінісін Ығылман Шөреков өзінің “Исатай,
Көтібар мен Арыстан,
Қандары қызды намыстан.
Адасып жүрген ісінің,
Сырына әбден танысқан –
дейді.
Екінші дерек, “Айман - Шолпан” поэмасы туралы жазған бір
Яғни, жоғарыдағы тарихи екі дерек “Айман -Шолпан” жырындағы Көтібардың
“Поэманың осылар тәрізді соңғы кездегі тарихи шындықтар мен байланысты
Қазақ оқырмандарына кеңінен таныс, әдебиетте лиро-эпостық жырлар деп аталып
“Айман - Шолпан” оқиғасының тууына негіз болған факті ХІХ
Шығармадағы қаһармандардың өмірде болған адамдар екендігі жырға тарихилық белгі
Қ.Жұмалиев қазақ өмірінде орын алған айтулы оқиғалардың ізін ала
Эпос жанрының дамуындағы бірінші саты бұған дейін өзіндік ерекшеліктеріне
“Тарихи жырлар эпикалық дәстүр аясында туып, оның белгілерін бойына
Қазақ әдебиетінде халқымыздың ұлт азаттық күрес жолын көрсететін тарихи
ХІХ ғасырда қазақ елін басқаруда отарлау саясатын ұстанған орыс
Қазақ әдебиетінде Ы.Шөрековтың “Исатай, Махамбет” поэмасын бастыру, пікір айту
Бұл туралы - М.Әуезов: “Тарихтың дәл суретімен толықырақ
Зерттеу жұмысы барысында “Исатай, Махамбет” поэмасының тууында Халел мен
Зерттеуші Р.Т.Әлмұқанованың бұл айтқандары ескерерлік нәрсе, бірақ, бұған дерек
Ғұлама ғалым М.Әуезов 1927 жылы шыққан “Әдебиет тарихы” кітабында
“Ығылман Исатай жырын тізуіне қарағанда, кейде Кенесары қолындағы Нысамбайға
“Бірақ елге арналған жақсы сөз өлеңмен жақсы ұғылады, өлеңмен
“Исатай, Махамбет” поэмасының мәнісін сөз ету барысында ғалым, Ығылман
1942 жылы шыққан “Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер”
Біз Ығылман Шөрековтың “Исатай, Махамбет” жырына қатысты айтылған пікірлерді
Қ.Жұмалиев Исатай - Махамбет көтерілісінің мәнісімен Ығылманның ақындығына қатысты
Ғалым “Исатай - Махамбет” поэмасының жазылу тарихын қатысты ойын
Ақын бұл поэмасын ел аузынан болсын, қолына түскен тарихи
Ғалым поэманың тарихи поэмаға тән өзіндік ерекшеліктеріне, ақынның оқиғаға
Жасы он беске келгенде,
Қоныс етіп Нарынды.
Қалың елмен бірге өткен,
Мың сегіз жүз жылдағы.
Поэмадан алынған осы бір шумақтағы дерек пен тарихи мәліметтің
Бір мың жылда сегіз жүз
Және бір отыз алтыда
Ашуланып Жәңгір хан
Жарлық салды халқына.
Соғыс пғрмен бұйырды,
¤зіне ерген жалпыға.
Ғалым поэмадан алынған үзіндіде айтылған жыл тарихқа дәл келетіндігіне,
Қ.Жұмалиев “Исатай - Махамбет” поэмасын талдау барысында әдебиет зерттеушілердің
Мысалы:
Тап сол жылы Махамбет,
Отыз тоғыз жасында,
Есенғұл, Vбі, Таңатар,
Есенаман, Шекшекбай,
Палуан Тғни қасында ...
Қожахмет, Қалдыбай,
Әскердің түсті алдын-ай.
Осы үзіндіде аттары аталған адамдардың тарихи шындығын танып білуде,
“Vбі” деген адам Исатай – Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің
Сонан соң, ғалым тарихи поэмаларда кездесетін шегініс әдісіне тоқталады.
Ғалым бұған қарап шындық бұрмаланды десек қателесетінімізді көркем шығармада
“Исатай, Махамбет” поэмасының құндылығы тарихилығында деп таныған ғалым, поэма
Қ.Жұмалиев “Исатай, Махамбет” поэмасын шығарушы Ы.Шөреков жетістігінің бірі ретінде
... Оныменен қоймады,
Қонысты қолдан кетірді,
Не болар халық жерден соң...
Немесе хан тұсындағы алым-салықтар туралы ақын:
Vй басынамал санап,
Зекет түгел салынар
Хан салығы сол болып,
Қазынаға алынар.
Зерттеуші осы тұста Ішкі Бөкей ордадағы алым-салықты айғақтай түсетін
Мұны жырдағы суреттеу мен тарихи деректердің бірі – екіншісін
Патшадан әскер алдырды,
Елге салық салдырды,
Төренің бәрін төрге алып,
Бақ шырағын жандырды.
Поэмада ақын сол кезде ел ішінде орын алған ахуалды
Біз сөз қылып отырған Ы.Шөрековтың “Исатай, Махамбет” поэмасында не
Ежелден табан аңдысқан,
Ата дұшпан сен едің,
Ата жауың мен едім
Ежелгі дұшпан ел болмас...
Осы өлеңнен біз ғалым көрсеткен екі жақтың жаулығы әрі
Егерде тарихқа көз жіберетін болсақ, бұл күрес Ішкі Бөкей
...Есіне қалай түспесін,
Қазақтардың қолынан,
Есімнің қазақ тапқаны,
Айқай салып ұрандап,
Нұралы ханды шапқаны.
Әбілқайыр бабасын,
Тіле шауып сабасын.
Барақ батыр өлтіріп,
Мұхатата тауын шаққаны.
Бұл бір ғана ақынның тарихта болған оқиғаларды қорытындылай келіп
Исатай:
Әбілқайыр, Нұралы,
Айшуақ, Есім, Ерәлі.
Қайырсыз хандар сол еді,
Қазанын қоймай тепкенім - десе
Жәңгір:
Қашаннан қазақ қайырсыз,
Қай ісіне сенермін.
Қара қазақ шулаған,
Қастассам сені жеңермін – дейді.
Хан мен қараның арасындағы жауластық әріден келе жатқандығын көрсету
Ал жырдағы бас қаһарман Исатай мен Махамбет. Ы.Шөрековтың
Профессор Х.Досмұхамедұлы көрсетіп өткендей, өмірдегі Исатай жырда да елін,
Біз Исатайға қатысты айтылған пікірлердің жандылығын, жырдан мырза мен
Исатай:
Хан не сенің неткенің,
Нашарға жәбір еткенің.
Бір осы емес көп болды,
Түзуліктен кеткенің.
Мықтыға момын күш қылмас,
Пақырды неге шеттедің.
Аудара қарап, сөз сұрап,
Анығын тауып жетпедің – дейді.
Біз Исатай – Махамбет бастаған халық көтерлілісін Ығылман ақынның
Исатай мен Махамбет бастаған көтерлісті, халықтың наразылығын өз пайдасына
Хан Жәңгір мен бақ үшін,
Талас қылсаің тақ үшін,
¤зің үшін қылғанды.
Ақынның бұл суреттеуінен Исатайдың қай кезде де халық үшін
Қай ақын, қай жазушы болмасын шығармада образ жасауда сыртқы
Әділдігін сұрасаң,
Қастаспаған момынға.
Жәбір-жапа қылмады.
Қайсарлығын сұрасаң,
Бөксе бұрып орнынан,
Хан келсе де қыңбады.
Сабырлығын сұрасаң,
¤зі айтқанда аз сөйлеп,
Кісінің сөзін тыңдады.
Батырлығын сұрасаң,
Қастерін тіккен дұшпанмен,
Қан төгіспей тынбады.
Көркем шығармада қаһарман образы мен іс-әрекет үйлесім табу керек,
Қ.Жұмалиев жырда ақын Исатай образын жасағанда батырдың жетістігін жеріне
Исатай Ығылманның суреттеуінше тек жалаң күш иесі батыр ғана
Жоғарыда ғалым көрсеткен Исатайдың қабілеттерінің бірі – сөзге шешендік,
Көтібар мен Арыстан,
Күлептің ұлы Жүсіп би,
Адайменен жау болып,
Таласқаны қоныс па?
...Қайратың болса шықсайшы,
Хан, патшамен ұрысқа.
Біз бұл үзіндіден ру тартысына шырмалып шыға алмай жүргендерге
Ғалым Исатай образын талдау барысында батырдың рулық тартысқа
Бастығы Қабыл көп адам
Жаяулап ерге көрісті.
Көрісіп сәлем берісті,
Атағы шыққан жасынан,
Ел үшін туған ер-ді деп,
Бітірмей қоймас елді деп...
Бұл 1837 жылы Жайықтың бергі бетінде көптен бері араздасып
“Исатай, Махамбет” жырының өн бойында батырдың халқына деген сүйіспеншілігі
Ғалым Исатай образын сөз еткенде батырдың не мақсатпен басын
Осы образ жасаудағы ақынның шеберлігіне байланысты Қ.Жұмалиев: “Исатай поэмада
Мысалы:
... Күні бір бүгін болғанда,
Байтақ елден бездіріп,
Аяғымнан тоздырып,
Сарпалдаңға түсіріп.
Жаратқан алла жасаған,
Қарғаған құлың мен болдым.
Немесе:
Бұл сөзді айтып Исатай
Буырқанды, бұрсанды,
Мұздай темір құрсанды,
Жайылған атын алдырып,
Vстіне тұрман ер салды.
Осы жырдан алынған екі үзіндінің біріншісінде басына бұлт үйірілгенде
Ы.Шөрековтың “Исатай, Махамбет” жырындағы сәтті шыққан образдардың бірі
Қазақ әдебиетін зерттеген аға буын ғалымдардың ішінде Ы.Шөреков шығарған
Дауылпаз ақынның мұрасын ел аралап аяқтай жинап, бастырып өлеңдерінің
Қ.Жұмалиевтің 1958 жылы жарық көрген “Қазақ эпосы мен әдебиет
Осы кітаптың Махамбет тарауын сөз ете келіп, “солардың ішіндегі
Енді жырдағы Махамбет образына қатысты Қ.Жұмалиевтің пікіріне келетін болсақ,
Бұл күнге дейін тудырып,
Осынша қолды қырдырып,
Тұрғаның ерлер қалай деп?
Бұдан кейін ақын Махамбетті сөзіне ерлік ісі сай қылып
Бәйге Тарлан астында,
Жалғыз айыл төсінде,
Ата аруағым қоздырып,
Айырылды батыр есінен,
“Ағатайлап” ат қойды,
Аянсын батыр несінен.
Жырдағы батырдың ерлік істерін суреттейтін тұстарды әңгімелеу Махамбет образын
“Махамбет қол басы батыр болуымен қатар, көтерілісшілердің жалынды үгітшісі,
Ғалым Махамбет образын ашуда түрлі тарихи деректі поэмамен бірлікте
Жайық еді Төлеген
Әңгіме топта қозғаған.
Алла деп ауызын ашқанда,
Тасқын судай жылысып,
Бір сөзден бір сөз қоздаған
Қамауда қалған елді айтып,
Vйренген жастан жерді айтып,
Боталы нардай боздаған.
Махамбет батыр секілді,
Қайрат беріп сөз айтпай,
Қайғыға салып сөйлейді,
Қалған деп неміз тозбаған.
Бұл жерде Ы.Шөрековтың “Махамбет батыр секілді”, “Қайрат беріп сөз
Ғалым Махамбеттің жеке адам ретіндегі қасиетінің бірі, өзі дұрыс
Мұны біз жырдан да, тарихшылар келтірген деректерден де көре
Хан елшісі келгенде,
Махамбет айтты батырға:
Осының бәрін өлтіріп,
Бастарын деді қиялық
Осылар бізді алдап жүр,
Әскерге хабар жолдап жүр,
Ендігі тілді тиялық
Бекмағанбет туғаным,
¤лтірем десең, маған қош,
Жүрмеңіз менен ұялып.
Зерттеуші бұл жерде Махамбет ақын “Қара қазан, сары ауыз
Ы.Шөрековтың “Исатай, Махамбет” жырында қос батырдың образы жан-жақты ашылған,
Қ.Жұмалиев Исатай мен Махамбет бастаған халық көтерілісіне “қарсы топты“
Ғалым халықтың Исатай мен Махамбетке деген ықыласы жырда тарихи
Жайықтан бермен өткесің,
Жоғары қарай өрледі,
Қарасын елдің көрмеді.
Қаны қызған көп халық,
Бұлармен астасып,
Ханға хабар бермеді.
Қ.Жұмалиев Ы.Шөрековтың “Исатай, Махамбет” жырындағы жетістіктермен қатар негізгі үш
Ал Қ. Жұмалиев жоғарыда аталған кемшілікке қатысты: “Ақын поэмада
Екінші, Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерлісі кезінде мүдделері
Поэмадағы үшінші және негізгі кемшілік – көтерілістің жеңілуін кездейсоқ,
Көтерілістің жеңілуі кездейсоқ емес. ¤йткені ол кезде шаруалар көтерілісінің
Қ.Жұмалиевтің “Исатай, Махамбет” жырына қатысты айтқан пікірлерін қорытындылай келіп
“КЕНЕСАРЫ - НАУРЫЗБАЙ” ЖЫРЫ
Он тоғызыншы ғасырдың 1837-1847 жылдары аралығында Арқа мен орта
Ал осы тарихи оқиға қазақ әдебиетіне Нысанбай ақынның “Кенесары
Х.Досмұхамедұлы негізінен Кенесары қозғалысын зерттеуді алдына мақсат етіп қойған,
Х.Досмұхамедұлы 1923 жылы Ташкентте “Әбубәкір Диваевтің жинаған сөздері” деген
Ә.Диваевқа “Кенесары - Наурызбай” жырының бұл нұсқақсын Жүсіпбек Басығараұлы
Кенесары көтерілісі туралы айтылған пікірлерді, жазылған еңбектерді атағанда белгілі
Ғалым 1947 жылы жарық көрген “Қазақстан ХІХ ғасырдың
Тарихшы Е.Бекмаханов қозғалысқа байланысты туған өлең-жырларды деректік мақсатта пайдаланған.
Х.Досмұхамедұлы “Кенесары – Наурызбай” жырына түсінік жаза келіп, Нысамбай
М.Әуезов Ығылман ақынға поэманы жырлауда ескі жырлар үлгі болды
“Кенесары - Наурызбай жорығы туралы кейінгі талай ақын талай
С.Мұқанов “Кенесары - Наурызбай” бастаған көтеріліс туралы ел ішінде
Бірақ осы соғыстар мен шабуылдар, ел аузында аңыз болып
Кенесары мен Наурызбайдың атына байланысты ерте заманда шыққан жырлар
Осы екі жүйелі жырлардан басқа, не Кенесарының өзі тірі
Орыс патшасының қазақ даласына жүргізген басқыншылық саясатына қарсы Кенесары
Қ.Жұмалиев 1941 жылдың өзінде-ақ көтерілістің тарихынан хабар беретін Нысамбай
Ғалым жырды талдауда 1875 жылы “Орыс географиялық қоғамының Орынбор
Ғалым “Кенесары - Наурызбай” жырын шығарушы Нысанбай ақынның өмірі
Зерттеуші бір-ақ даусыз нәрсе ақынның жасынан өлең шығарғандығы, өнерінің
Менің атым Нысанбай,
Ат жібердім тұсамай.
¤зім жырау болыппын,
Ата, анама ұқсамай.
... Он бес жасқа келген соң,
Кенесары – Наурызбай
Төрені іздеп келгенмін…
Қ.Жұмалиев бұл өлең Нысанбай ақынның Кенесары – Наурызбаймен жақындығын
¤лең жырға Нысанбай
Мәшһүр шешен нар еді.
Бір естіген адамдар,
Сөзіне тағы зар еді.
Көзімен көріп сөз қылған,
Соғыста өзі бар еді.
Нысанбайдың бұл сөзін үлкен дерек деп білген ғалым, жырды
Қ.Жұмалиев Кенесары – Наурызбай бастаған халық көтерлісі туралы ойын
“1837-1847 жылғы қазақтардың күрестері, бұл сөздің шын өз мағанасында,
Қазақстанды басып алып, барлық қазақтың тәуелсіздігін мүлдем жою үшін
“Бұған дейінгі әдебиет программаларында, әдебиет хрестоматияларында тағы басқа мақалаларда
Әлгі айтылған қате пікірлі материалдар да Кенесарының көтеріліс ұйымдастырудағы
Бір өкініштісі сол, ғалым соңғы жылдары шыққан кітаптарында Кенесары
Ғалым Нысамбай жырының сюжетіне негіз болған тарихи жағдай Кенесарыға
Зерттеуші шығармаға арқау болған ел өмірінің кешегі күні екендігін
“Бұл тарихи поэма. Сюжеті де, қатысушы қаһармандары да тарихи
Ғалым жырдағы батырлар образын жасаудағы ақын шеберлігінің бірі образды
Кенесары ел басы, Наурызбайды қол басы, қамал бұзған батыр
Жаман жігіт тозады,
Жауды көрсе қотандай,
Аянбай бүгін іс көрсет,
Табыннан шыққан Бұхарбай.
Ғалым Наурызбайды жүрек жұтқан батыр етіп даралап көрсете
Наурызбай:
Құдай берсе абұйір,
Түсірген атымды алыңыз.
Жазым болсам атыммен,
Сүйегіме шабыңыз.
Бедер айтты бір сөзді,
Төгілмесін арымыз.
Сөзге сынық болмайын,
Ерлерім кейін қалыңыз.
Қ.Жұмалиев Нысамбай шеберлігінің тағы бір көрінетін тұсы батырдың ерлігіне
Шыдай алмай Наурызбай,
Түре келді орнынан,
Шыбықтай белі бұралып,
...Қолына жасыл ту алып,
Ақ білегін сыбанып,
Азаматқа сөйлейді,
Жауды көріп қуанып.
Ғалым ақынның бұл суреттеуінен батырдың бар болмысын, жүректілігін, ерлік-қимылдарын
Жырдың өте бір құнды жері батырлықты, ерлікті тек бір
Кенесары – Наурызбай сарбаздарының бірі “Қапияда сөз, қапылыста жол
Ағаңнан жарлық алыңыз,
Томағамды сыпырып
Қамауда тасқа салыңыз.
Жол тап деген сөзіңнен,
Төгіле қалмас арымыз...
Бұл сөзден қандай қиын жағдайда да жүрегі шайлығып қорықпайтын
Ғалым жырда Нысанбай ақын екі жақтың айқасын, батырлардың портретін
Қ. Жұмалиев “Кенесары - Наурызбай” жырында тарихи оқиға шындығы
Зерттеуші жырда бір шындықты айтуды алдына мақсат етіп қойған
Рүстем мен Сыпатай,
Vндес болып қырғызға…
Немесе:
Елден бұрын Нысанбай,
Жоқ сұмдықты бастады.
...Қобызды жырау тастады,
Кейінгі қолға қашқалы.
Ғалым міне осының бәрі шынғырған шындықты жырлаған Нысанбайдың “Кенесары-Наурызбай”
Қ.Жұмалиев жырда ақын Кенесары - Наурызбай бастаған көтеріліс
Ел басына түскен шарасыздықты жырлауы:
Кене хан жазым болған соң,
Бет-бетімен тарадық.
Көрінгеннен қорғалап,
Кісі аузына қарадық.
Зерттеуші жоғарыда келтірілген жыр жолдарының бәрі ақ сөйлеуге тырысқан
Ғалым Қ.Жұмалиев “Кенесары - Наурызбай” жырының құрылысына қатысты: “Поэманың
Тарихи жағдай табиғатттың ең көз тартатын жерінде орын алса
Ы.Шөрековтің “Кенесары-Наурызбай” поэмасы қазақ жастарының бойына ерлік,отан сүйгіштік сынды
“БЕКЕТ” ЖЫРЫ
Қай елдің болмасын өмірінде орын алған белгілі бір оқиғалар
М.Әуезов “Бекет” жырын жанрлық жағынан “Исатай, Махамбет”, “Кенесары -
Бұл жырға қатысты айтылған пікір болса, жырды шығарушы ақын
С. Мұқанов ”Бекет” жырын құранды стильден тұратын шығарма деп
Осы ойын жалғастыра келіп, зерттеуші: “Бекет пен Есет бастаған
Жуық арада патша үкіметі басын көтертпейтінін көрген бостандық аңсаушы
Ал бұл жөнінде Қ.Жұмалиев: “Бекет” тарихта болған адам. Бекет
Қазақ халқының әділетсіз билікке, хан мен патшаға олардың ел
Ғалым бұл кіші жүз Орынбор –Ақтөбе қазақтарының патшаның отарлау
Мысалы:
Арыстан мінген көкқасқа,
Астынан алып мінгенмін.
Жібек баулы қолыша тон,
Vстінен алып кигенмін
Бүгін өліп кетсемде,
Арманым жоқ аллаға,
Талтаңдаған төрені
Сақалынан ұстап ап,
Қонаққа сойған қозыдай
Қолымнан өлім бергенмін.
¤лтірген неше төрені
Сал мойын Бекет дегенмін
Ғалым Бекеттің жоғарыда айтылған сөздеріне қарап, оның бірнеше төрелерді
Есет пен Бекет бастаған көтерілістің тек төре, сұлтандарға ғана
“Орынбор губернаторының Арыстанды қорғау үшін қойған 200 казак солдаттарымен
Қ.Жұмалиев бұдан кейінгі оқиға мүлдем басқаша сипат алғандығын, ашық
Ғалым 1858 жылдан кейін Есет батырдың соғысты жалғастыруға шамасы
Біз “Бекет” жырынан сол кездегі орын алған оқиғаны толық
Кейбір ұсақ жәйттар да дәлме дәл шығып отырады. Тарихи
Арыстан жатқан ордаға,
Таң сәріден тигенмін - дейді, тағы басқа да
Ғалым жалпы тарихи жырлардың өзі ауызша таралып келген жырлар
Ғалым жырдағы Бекет образы қалай жасалған, ақынның айтпақ ойы
Бекет сол кездегі билікке қарсы шыққан, тарихта болған адам
Есет ерге сәлем де,
Менің үшін бір шапсын.
Орынбор деген қалаға.
Зерттеуші Бекеттің бұл сөзінен ерлікті, өрлікті көруге болатындығын айтады.
Жырды талдау барысында Бекеттің ішкі ойын, тоқтамын дәл көрсете
Мысалы:
Арыстан ханды өлтіріп,
Астынан міндім жорғасын.
Мен мұсылман дегенге,
Үлестірдім олжасын.
Бүгін өліп кетсемде
Арманым жоқ аллаға.
Қ.Жұмалиев жырды талдау барысында жалпы батырлық деген не, ол
“Батырдың батырлығын көрсететін тек қана оның жауда жасаған ерлігінде
Ал сол келер күнге сену жырда қалай берілген соған
Әкем сорға сәлем де,
Кершабақ пен Күреңді
Үш жылға шейін мінбесін.
Алғаныма сәлем де,
Менен күдер үзбесін.
Кім біледі Бекеттің,
Бұл сапардан келмесін.
Зерттеуші Бекеттің бұл сөзі тек әкесі мен әйеліне ғана
Патша үкіметінің тұтқындарға небір азапты көрсететіндігін тарихтан жақсы білетін
Замандасқа сәлем де,
Губернатор, хандарды
Елім екен демесін.
Ғалым Бекеттің бұл сөзі ел билеушілердің кімдер екендігін бұрынғыдан
Осы ретте айта кететін бір жағдай Қ.Жұмалиев өзінің толықтырып
Ғалым алғаш “Бекет” жыры туралы пікір айтқан кез Ұлы
Ал екінші рет бұл жыр туралы сөз қозғағанда патшаның
Ғалым Бекеттің де бойында көп батырларда кездесетін сеңгіштік, аңғалдық
Елшілікке барарда,
Тайқасқа атқа мінерде,
Есекем менің үш келді.
Барма деді өзіме,
Салмадым құлақ сөзіне.
Есекем берген ақылы,
Қараңғы үйге жатқанда,
Бір көрінді көзіме.
Зерттеуші жырда халық ақыны аңғалдықтың арты орға жығатындығын ескертумен
Мысалы:
Ит Шернияз, қызталақ,
Досым деп нанып қалғаным.
Бұл бір Бекет сөзі емес халық сөзі екендігін, сондықтан
Зерттеуші ақынның жырды аяқтауда халық тілегімен есептескендігін Шерниязды Бекеттің
Мысалы:
Аруағы асады,
Шернияздың түндігін
Найзаменен ашады,
Қанын судай шашады.
Жыр соңында ақын аузынан айтылған халық тілегіне қатысты ғалым:
Сонымен, Қ.Жұмалиевтің “Бекет” жырына қатысты пікірін қорытындылайтын болсақ, ол
Бірінші тарауда кеңінен сөз болған ғалым пайымдауларын қорытындылай келіп,
Ғалым батырлық эпосты зерттеу барысында салыстыру әдісін тиімді пайдалана
Профессор Қ.Жұмалиевтің ендігі бір жан-жақты сөз еткен жанрының бір
Тарихи жырдың жанрлық ерекшелігін танып білуде зерттеушінің бұл айтқандары
ІІ - Тарау. Қ. Жұмалиев – қазақ әдебиетіндегі
Қазақ әдебиеттану ғылымында Абай поэзиясының тілі және ұлы ақынның
Ғалым Абай мектебі және оның қазақ жастарына ықпалы дегенде,
Абай шәкірттеріне өлеңде айтпақ ой анық болуын, өмір шындығына
Мысалы:
Өлеңі бар өнерлі інім, сізге
Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге.
Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ,
Есіл өнер қор болып кетер түзге, - деді.
Абайдың ұстаздығын көрген шәкірттердің бірі, ақынның өмірдегі һәм өнердегі
ХІХ ғасырда бой көрсеткен Ақылбай мен Мағауия поэмаларының орны
Ақылбай поэмасының сюжетік төркініне қатысты М.Әуезов: “Бұл поэма Кавказдағы
Қазақ әдебиетінде Ақылбай мен Мағауия поэмаларына дейін қазақ әдебиетінде
Тақырып, оқиға желілерін басқа елдер өмірінен алса да, қазақ
Ақылбайдың “Қисса Жүсіп”-Кавказ тауын мекендейтін елдердің бірі-Дағыстандардың өмірінен сыр
Ғалым поэманың негізгі идеясы тап өкілдері күштінің әлсізге жасаған
Қ.Жұмалиев поэмадағы бас қаһарман өзі кәрі,өзі зәрлі Жүсіп шын
Зерттеуші ақынның шеберлігін бас қаһармандарын оқырманға алғаш таныстырғаннан бастап
Ибраһим бір сөз айтып қалжыңдапты,
Не қылса да бір қисық мінін тапты.
Тұрпайы тасырлыққа кез келген соң,
Долданып, Жүсіп ыза бола қапты.
...........................................................
Қатал Жүсіп қалжынды кек көреді,
Мақтауды өзге алса жек көреді.
Ішінен Ибраһиге дұшпан болып,
Буынып улы қанжар кектенеді.
Бұл үзіндіден оның бойына біткен екі қасиеті-мен-мендік пен қаталдық
Поэмада Жүсіптің адамға деген жауыздығы шындық түрінде бейнеленсе, мінезіне
Қ.Жұмалиев Жүсіп образын жасаушы ақынның Жүсіп басына трагедиялық жағдайды
“Поэмада Жүсіп кездескен трагедиялардың негізгі себептерін Ибраһимнің шешесі Әлі
Зәһирадай қызынан айырылғанын,
Еске алды Әлі кемпір қарғыс-зарын.
Алдына әкеп тосқандай секілденді,
Орынсыз өмірінде бар қылғаның,-
деп суреттейді.
Бізше ақынның бұл пікірінің екі жағы бар. Бірінші, оқыған
Поэмадағы ұнамсыз қаһармандардың басы Жүсіп жөнінде айтылғандарды қорыта келсек,
Шығармамен таныс әдебиетші қауымға белгілі бір жәйт поэмаға негізгі
Ғалым ақынның тақырып таңдауының өзін бір жетістік деп санайды,
Поэмадағы Заһира мен оның сүйген жігіті Жәбіраһил екеуі де
“Ең алдымен, Заһираны алсақ, сыртқы сұлулығы қандай әдемі болса,
Заһираны көрген жанда қалмайды ес:
Қара қасы қиылған, көзі нәркес.
Алақанға көтеріп аялайды,
Бұл бір жан деп өзгеше бүкіл черкес.
Тал бойында міні жоқ, қолаң шашты,
Шашының ұзындығы тізе басты.
Күлгенде гүл төгілер, тісі меруерт,
Ондай жан бұл жалғанда жаралмас-ты, –
деп қыздың толық портретін берсе, екінші бір жерінде, оның
Поэмада романтикалық қаһарманға тән болуға тиісті бар мінезді бойына
Қара мұрт, сұрғылт сұлу, қырлы мұрын,
Қыр қабақ, кең жауырын айтсам түрін.
Алланың әмірімен туған жігіт,
Жеткізіп айта алмаймын мыңнан бірін.
Ғалым жоғарыда келтірілген Жәбіраһилдің сыртқы портретіне ішкі мінез, жансарайы
“Поэма композиция – құрылысы жағынан да айрықша көңіл аударарлық
Профессор Қ.Жұмалиев поэманың көркемдік ерекшелігіне қатысты Абай мен Ақылбай
Толқынды қара шашы жібек талдай,
Көрген адам қарайды көзін алмай.
Аласы аз, нұрлы қара, ұялы көз,
Жаралған бір денесі қапы қалмай.
Кірсіз тіс, қырлы мұрын, мінсіз ерін,
Білерсіз мінезінен ішкі сырын.
Бұл жүрген әйел адам ұқсамайды,
Келтіріп айта алмаймын мыңнан бірін.
Ғалым осындағы образдардың төркіні таныс десек те, ақын ұстазынан
Қара мұрт, сұрғұлт сұлу, қырлы мұрын,
Қыр қабақ, кең жауырын айтсам түрін.
Алланың әмірімен туған жігіт,
Жеткізіп айта алмайын мыңнан бірін.
Осындағы әр жағдайда қайталанатын “айта алмадым” яғни айтып тұрса
Қ.Жұмалиев “Қисса Жүсіп” поэмасының жетістіктеріне тоқталып қана қоймай, талдау
“Қисса Жүсіп” поэмасының тілі де біркелкі жақсы. Жоғары келтірілген
Заһираға осы қайғы батқан екен,
Шын ғашықтық қайғысын тартқан екен.
Баста айтқан кәрі Жүсіп қаталдығы,
Сонда Заһира өлер болып жатқан екен, -
тәрізді, поэзияға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын бірен саран шумақтар
“Медғат - Қасым” поэмасы
Академик Қ.Жұмалиев қазақ әдебиетіндегі романтикалық поэмалардың қатарына Мағауия Абайұлының
Мағауияның “Медғат – Қасымы” да, Ақылбайдың “Қисса Жүсіпі” тәрізді
Поэманың қысқаша мазмұны: Мұрат деген адам Мысыр қаласынан Ніл
Ғалым поэманың идеялық мазмұнындағы бір құндылық деп, құл иеленуші
Қ.Жұмалиев поэманы талдау барысында, ақын Қасымды ұнамды кейіпкер етіп
Ғалым автордың көрсетпек болған кезең күресі мен қолдамақ пікірі
Ғалым автордың көзқарасын сол дәуір шеңберіне, күресін ескі әдіске
Қазақ әдебиетіндегі жаңа түр романтикалық поэмалар “Дағыстан” мен “Медғат
...“Дағыстан”, “Медғат - Қасым” поэмаларында осы жанрға тән және
Қ.Жұмалиев поэмадағы қаһармандардың іс-әркеті, оқиға шиеленісі, адам образы туралы:
Бұған Қасым образын ашатын төмендегі екі үзіндіні ұсынады.
Бірінші:
Дейтұғын бір құлы бар Қасым атты,
Қара сұрлау пішіні зәңгі затты.
Отты қара көзі бар, ұзын бойлы,
Тәкәппар тәуекелшіл, бек қайратты,
Бұдан кейін поэманың тағы бір жерінде ақын Қасымның жоғарыда
Екінші:
Ыңқ еткенімді естісе сүйсінер деп,
Тістеніп жатып алды ернін шайнап,
Су құйылды краннан басына атып,
Қыңқ етіп дыбыс шықпай қалды қатып.
Ойбайынан өлгенін оңай көріп,
Шыдай берді жатса да қанша батып.
Қ.Жұмалиев Қасымның жауына мейрімсіз әрі мейлінше қатал Мұрат пен
“Бұл эпизодтың Қасым образын ашуда мәні ерекше. Оның романтикалық
Қ.Жұмалиевтің “Қисса - Жүсіп” және “Медғат - Қасым”
Бұған қоса, зерттеушінің бір жетістігі шығарманың идеясы, тілі, құрылысы,
Абай
Профессор Қ.Жұмалиевтің ғылыми зерттеу еңбектерінің елеулі бөлігі Абай шығармашылығын
Абай көп зерттелген, әліде зерттеле беретін шексіз әлем,
Абайдың өмірі, еңбектері жайлы 1903-жылы “Россия біздің отанымыздың толық
1907-1909 жылдар Кәкітай Ысқақұлының әуелі орысша, артынан қазақша “Абай
Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдары Абайтанудың тереңдей түскендігін мына мақалалар
Бұл мақала, зерттеу жұмыстардың ұлы Абайды танып-білуге қосқан үлесі
Aл Абайтану еліміз тәуелсіздігін жариялаған хх ғасырдың аяқ жағына
Жоғарыда аға буын әдебиет зерттеушілер алғаш газет-журналдарда айтқан ойларын
Ғалымның докторлық жұмысы туралы СССР Ғылым академиясының мүше-корреспонденті, Педагогика
Біздің әрі қарай сөз етпегіміз Қ.Жұмалиевтің зерттеу обьектісіне
Ғалым Абай поэмаларының ішінде “Ескендірге” айрықша тоқталу себебін,
Ескендір әлем әдебиетіне тақырып болған тарихтан белгілі аты
Зерттеуші Абай “Ескендірінің” ерекшелігі мен жетістігі деп, бірінші-қазақ
Қ.Жұмалиев Ескендір туралы айтылғандармен Абай “Ескендірінің арасындағы айырма, екі
“Абай-өз заманының оқымысты ақыны.Оның шығармаларын зерттегенде шығыс, батыс, орыс
Зерттеуші академик Е.Э. Бертельстің 1948 жылы жазылған “Навойы” кітабының
Ғалым персия тілінде Александрдың аңызға негізделген өмірбаянын өзінің “Шахнамасында”
Келесі бұл тақырыпты қозғаған Навои, ақын өзінің “Саади Искандари”
Ғалым шығыс классиктерінің Александр образын қалай
Осы жолда, зерттеуші шығыс классиктері Александр жорықтарын жан-жақты суреттеумен
Ғалым Ескендір туралы поэма жазған авторлардың барлығы ұлы адамдар,
Ирандықтарды күшті мемлекет ету идеясын аңсаған Фирдоуси “Шахнаманы” ел
“Александр Дарияның баласы – мыс деген аңызды Фирдоуси түгел
Низами да Александырға тарихи жағынан емес, әдеби образ жағынан
Қ. Жұмалиев Навоидің Ескендірді мадақ қып жырлау себебін, бір-біріне
Әлем әдебиетінде талай жырланып, қазақ әдебиетінде қайта жаңғырған Ескендірге
Өзімізге белгілі әділдік, данышпандық сөз болатын Абай “Ескендірінде” шебер
Ғалым “Ескендір” поэмасында автордың Ескендірге берген мінездемелері күншілдік, қызғаншақтық,
“Шындығында да, Абай тарихи Александырды талай аңыздардың тозаңынан арылта
Поэмада жұмбақ қақпаның аржағындағы терең ақыл-ой иесі Аристотель
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,
Мықты болсаң өзіңнің нәпсіңді жең,
Іші тар көре алмастың біреуі сен,
Ондай кісі бұл жерге келмейді тең, - деп жауап
Мұны ғалым осы бір шумақ өлең Аристотельдің даналық образын
Ақын поэманың келесі бір эпизодында жұмбақты шешу арқылы жауыздық
Бұл – адам көз сүйегі, - деді ханға, -
Тоя ма адам көзі мың мен санға?
Жеміт көз жер жүзіне тоймаса да,
Өлсе тояр, көзге құм құйылғанда.
Осы фантастикалық сюжеттің Абай шығармашылығына қайдан келгендігі туралы ғалымдардың
Бұл туралы Абайтану ғылымының негізін салушы ғұлама ғалым М.
... Міне, біздің білуімізше, Абай пайдаланып отырған сюжет Низами
Профессор М.С. Сильченко “Творческая биография Абая” атты еңбегінде. Абай
Ал Қ. Жұмалиев: “... Александр туралы Абайдың тек әдеби
Яғни Қ. Жұмалиев бұл сюжеттің Абай шығармасына қайдан келгендігін
Бұл жөнінде Е.А. Костюхин: “Александр Македонский в литературной и
Шындығында бұлай кесіп айту, жансақтық, бір жақтылық екендігін уақыттың
Белгілі фольклорист С. Қасқабасов поэмадағы эпизоттар жөнінде: “Демек, Абай
Абай Александр тақырыбына тарихи шындық жағынан келіп, даналықты сөз
“Александр, сөз жоқ, ірі тұлға. Ол – Аристотельден оқып
…Әйтсе де, ол Аристотель емес. Аристотельге жазған хаттарында оқытушысының
Қан ішер, қаһарлы хан ашуы көп,
Атағынан қорқады жұрт қайғы жеп.
Сол күнде қошеметші айтады екен:
Ханның – ханы, патшаның – патшасы, - деп
Қызметкердің бәрінде өлтірмекші
Болыпты шөлдегенге шыдай алмай...
деген жолдардың тарихи шындығын іздесек, Абай оларды өз басынан
Абайдың Ескендірді былай көрсетуінің өзіндік себептері де жоқ емес.
Бірінші – тарихи шындықтан ауытқымау яғни өмірдің өзінде Ескендір
Профессор Қ. Жұмалиевтың «Ескендір» поэмасына қатысты айтқан соны пікірлері
Сәкен
С.Сейфуллин – шығармашылық адамы, ел сөзін ұстаған саясаткер ретінде
С. Сейфуллин кеңестік заманнан күні бүгінге дейін жан-жақты зерттеліп
С. Сейфуллин 1936 жылға дейін қаламгерлік шығармашылығына қатысты
С. Сейфуллинің көзі тірісінде айтылған пікірлердің дені сойқан
Ақынның революциялық мазмұнға бай шығармалары “ Асау тұлпар” мен
Шығарманы дәлелдеп сынай алмаған “сыншы” оның авторын аузына келген
Осы іспеттес мақала “Асау тұлпар” жинағына қатысты болды. Бұл
Таласпа, жаным-ай,
Қолыңнан келмеске.
Боларсыз бақадай
Көп түссең егеске, -
деген мысал өлеңін келтіреді де, “өгізге ұқсаймын деп жарылып
Бұл сындардың барлығынан да бір-ақ нәрсе, аяқтан шалу, оқырмандарға
С.Мұқановтың “Сынға сын ” атты мақаласы Н.Төреқұловтың “Асау тұлпарлар”
Сәкеннің шығармасын емес жеке баын сынау фактылары 30-жылдарда да
Дей тұрғанмен, 1933 жылдан бастап қазақ әдебиетінде Сәкентану басымдылық
1936 жылы Сәкеннің шығармашылық қызметінің 20 жылдық мерейтойында Б.Майлиннің
Сол жылдары мерзімдік баспасөздерде С.Сейфуллин шығармашылығы туралы тұқыра жамандап
Сәкен Сейфуллин шығармашылығы туралы автордың көзі тірісінде 1936
Қ. Жұмалиев адам баласының бойындағы белгілі бір қабілеттің көзі
Ел басындағы қиыншылық қашан да ел тілегін білдіретін өз
Қ.Жұмалиев Сәкеннің 1916 жылы шыққан “Өткен күндер” атты бірінші
Ғалым Сәкеннің 1917 жылдан кедейдің басын біріктіріп, тізе қосып
Кедей ұлы жігерлі!
Бірігіп ұран салып қал!
Қызыл тудың астында,
Бостандықты алып қал!
С. Сейфуллиннің бұдан да басқа, осы тақырыпқа жазған
Ұлы күнде жас солдат соңына ерген,
Қызыл гвардия болып атым кірген,
Қайнаған кек, жас қайрат, жан жүректі,
Сен екеуің бастаған іске берген!
Сен полковод, мен болғам қызыл солдат,
Сақтаулы әлі сонда алған семсер, мандат,-
деген өлеңін жатқызады.
Зерттеуші Сәкеннің 1917-1918 жылдардағы шығармашылығына тоқтала келіп, автордың өлеңдерінде
Дей тұрғанмен, қазақ әдебиетінде кеңестік төңкеріс үшін күрескен ерлердің
Профессор Қ.Жұмалиев С.Сейфуллиннің поэзиясын талдау барысында жалпылай шығғармашылық адамдарға
Сәкеннің “Аққудың айрылуы”, “Қара жер”, “Ақсақ киік”, “Сыр сандықтарын”
Екінші өзгешелігі: Сәкен – новатор (жаңашыл және түр енгізуші),
С.Сейфуллин творчествосын талдау барысында ғалым, жоғарыда сөз болған новаторлықты
Сейфуллин мен Маяковскийдің өлең құрылыстарындағы жаңа түрлердің бірлігі мен
Біз жаңа түрді Маяковский Сейфуллиннен бұрын әдебиетке әкелгендігін білеміз.
Қай елдің әдебиетінде болмасын белгілі бір уақытта жаңа түрді
Ал жаңа түрді дамытып, нәр беріп, өзінің “менін” қоса
Біз бұдан Сейфуллин өлеңдерін Маяковский формасымен жазғаннан кейін ғана
Бұл турасында белгілі ғалым С.Негимов: “Орыс өлеңінің түзілісіне В.
Қ. Жұмалиев Сейфуллиннің қазақ поэзиясына әкелген жаңа түрі ол
“Советстан”:
Айда, отарба, аямай күш айдап бақ!
Дөңгелегің зырылдасын тақ, тақ, тақ.
Шаңқан жарық,
Шамға қарық,
Болсын халық,
Электр жақ, тынбай айда, жол ұзақ!
Бұл буындары аралас келген өлең түрі екендігі оқығанда бірден
Қ.Жұмалиев “Советстанды” қазақ өлеңіндегі жаңаша үлгіде жазылған поэма түріне
Ғалым ақынның поэзиялық шығармаларымен танысқан оқырман бірден не сезінеді
Сейфуллин поэзиясындағы тоқталуды қажет ететін тағы бір өзіндік
Қырағы көз,
Қалғып кетті дегізбе...
Жау тұмсығын шепке жақын енгізбе ...
Айнала жол, -
Айнала шөл!
Биікте бол,
Сен Альбатрос,
Жерде, көкте, теңізде!
Қ.Жұмалиев осы сегіз жолда жалғыз “қырағы көз” деген метонимиядан
Сейфуллин поэзиясындағы прозалық сөздердің рөлі туралы баса айтқанда, ақында
Сексен көл Көкшетаудың саясында,
Әрқайсысы алтын кесек аясында,
Ауасы дертке дауа жұпар иіс,
Көкірек қанша жұтсаң тоясың ба?...
Қажым Жұмалиевтың ақын поэзиясы туралы айтқандарын қорытындылай берер болсақ,
Үшінші – Қ. Жұмалиев сонау 1936 жылы Сәкеннің 20
Бейімбет
Академик Қ.Жұмалиев қай көркем сөз иесінің шығармашылығына тоқталмас бұрын,
Қ.Жұмалиев Бейімбет поэзиясы хақында С.Мұқанов пен Қ.Жармағамбетов жазғандығын, С.Мұқановтың
Ал ғалым өз еңбегінде сол уақытқа дейін әдебиеттану ғылымында
Ұлттың болмысын, келбетін, қоғамдағы алатын орнын білдіретін басты бір
Бұл мәселеге осы көзқарас тұрғысынан келген Қ.Жұмалиев Б.Майлинді өз
“Күлкісіз өмір жоқ. Өмірдің кемшілік жағын көрсету үшін оқығанда
Бұған дәлел ретінде ғалым ауыз әдебиетіндегі Алдар, Жиренше аңыз-әңгімелерімен
Міне осы қазақ халқының бастауын әріден алған дәстүрлі әжуа,
Қ.Жұмалиев Майлин поэзиясын талдау барысында ақынның өмір құбылыстарын беруде
Осы орайда белгілі әдебиет зерттеуші ғалымдар М.Қаратаев, С.Сейітов, З.Қабдолов,
“Ол көрнекті қалам қайраткерлерінің көрнекті шығармарын таңдап алады да,
Қ.Жұмалиев Майлин өлеңдерінде не болмаса поэмаларында өзге ақындарда жиі
Біз жоғарыда Майлиннің аты аталған тұста бірінші кезекте нәзік
“Қазақ Совет әдебиеті үшін Мырқымбайдың мәні зор. Майлинді халыққа
Мырқымбай - әдебиетімізде жаңа тақырып, жаңа образ [58, 43].
Қ.Жұмалиевтың Мырқымбай образына қатысты айтқандарын реттік жүйемен көрсетер болсақ,
Бірінші – Мырқымбай төңкерістің толғағынан жаралған, кезең жемісі. Екінші
Қарағым-ау, қарағым,
Ордаңды қой, үйге қайт.
Адасқан сендей бар болса,
Олар да қайтсын, сәлем айт!...
Осындағы ол кезде аты жоқ, жалпы есіммен аталатын кедей
Сонан соң, ғалымның аталмыш өлеңді талдау барысында қолданған “революция
Зерттеуші Майлин поэзиясында он рет кездесетін Мырқымбайдың, бірде бала,
Айт, брозна! Бауыздалғыр көк шолақ,
Әй, Мырқымбай... Жүгендемей, ноқталап...
Әк, өк! Арам қатқыр, көк сиыр,
Неге ентігет, неге жиі тоқталат?!...
Ғалым “Кедейдің кейістігі” өлеңі сюжеті қысқа болғанымен, ол бір
“Жазушылық – адам әрекетінің барлық жағын қалдырмай жазуда емес,
Демек ет пен сіңірден әбден тазартып талшыған тарамыстай сөз
Ғалым Майлиннің келесі бір “Бер, Мырқымбай, қолыңды” өлеңінде бірінші
“Бер, Мырқымбай, қолыңды”:
- Е, Мырқымбай, қалайсың?
Есендік пе мал-жаның
-Шүкір, шүкір отырмыз,
Тілеуін тілеп қарғаның.
Қ.Жұмалиев “Бер, Мырқымбай, қолыңды” Мырқымбай образын сөз еткенде ерекше
Майлиннің шабытының шарқайрағына айналған Мырқымбай образы тек өткен күндерден
Мырқымбай, Мырқымбай, Мырқымбай,
Бай, бай, бай, бай!
Жүрмейсің жай.
Нең бар еді?...
Әй, құдай-ай!...
Ауылнайды боқтапсың,
Шаршап зорға тоқтапсың,
Несиеден қорқып,
Сары атты саптапсың,
Бай, бай, бай, бай!
Жарым ес-ай...
Құның ба еді
Бір шолақ тай?!
Алдағыны ойласаң қайтеді,
Ақылға бір бойласаң қайтеді.
Атқа мінген адам ғой деп,
Жетегіне байласаң қайтеді!!
“Сол кездегі ел өмірінің кейбір шындығына дәл келетін осы
Қ.Жұмалиев Майлиннің 1926 жылға дейінгі Мырқымбайлары тағдырына мойын ұсынған
Мысалы:
Жиылыс басы Мырқымбай,
Салық жайын кеңесед.
Байлар үшін күюші ек,
Онда еркіндік емес ед.
Қорғамаймын жақын деп,
Боқбасарға мың сом сал!
Не қылмады ол бұрын,
Байды аяман малы бар.
Зертеуші Мырқымбайды мұндай ұғымға жеткізіп, оң мен солын танытқан
Жидың білем қоңыңды,
Көрдің бе енді жолыңды;
Ілгері көшке жетейік,
Бер, Мырқымбай, қолыңды.
Қ.Жұмалиевке дейін Майлин шығармашылығына талдау жасаған бірқатар әдебиет зерттеушілердің
Қ.Жұмалиев Мырқымбайды жалпы қазақ кедейлерінің образы деп қарамайды, Майлиннің
Ілияс Жансүгіров.
Академик Қ. Жұмалиев Ілияс шығармашылығыт туралы ақын ұсталып,
Қ. Жұмалиев негізгі пікірлердің дені 1958 жылдан басталуын мына
Ғалым І. Жансүгіров шығармашылығы туралы айтылған пікірлермен өз
Біз бұл зерттеуімізде ғалым сөз еткен Жансүгіров шығармашылығының
Ғалым ақын ұсталғанға дейінгі және ақталғаннан кейінгі І.
Қазақ әдебиетінде өзіні қолтаңбасын, стилін қалыптастырып үлгерген аға буын
Қ.Жұмалиев белгілі бір ақын - жазушының шығармашылығын
І.Жансүгіров шығармашылығына осы тұрғыдан келген ғалым, ақынның өзіне тән
Абайдан кейінгі ақындардың әдебиетке әкелген жаңалықтарын сөз еткенде біздің
Мысалы:
Пайдасыз тақыл.
Хайласыз ғафыл
Өлуге ор секірер.
Дабырлы жолды,
Табылды болды,
Одан артық не тілер?
Ақыл, ой, талап,ар, намыс,
Біздің елден жүр шалыс.
Зерттеуші бұл өлеңді ақынның Абайға алғашқы еліктеуіне жатқызса,
Жауын, жауын
Толастамас сорғалар,
Су болды ауыл,
Малы – жаны қорғалап ...,
“Қарап отырсақ, xx ғасыр басындағы ақын-жазушылар Абай ақындығынан үлгі-өнеге
Ал шумаққа негізделіп жасалған жаңалық өлеңі деп, “Мезгіл
Жерің анау
Жасыл жолақ кілемдей
Желің мынау,
Жігіт айтқан өлеңдей.
Көлің анау,
Той ғып жатқан ауылдай.
Күнің мынау,
Елжіреген енендей.
Бұл 5 буын мен 7 буынның кезектесуі арқылы жасалған
Ғалым ақынның бұдан да басқа жаңалықты өлеңдерін аша отырып,
Бірақ осы түр ерекшеліктері ақын ұсталып кетіп, дамытылмай қалғандығын,
Ғалым І.Жасүгіровтың көп жылғы ақындық тәжірибесінің толықсып, көлемді дүниеде
І.Жансүгіровтың қазақ поэзиясына қосқан елеулі үлесі “Гималай” поэмасының мазмұны
Мысалы:
Ақшалап басын қар көміп,
Аспанның төсін арда еміп,
Апасындай алтын күн,
Сел жіберіп бір жуып,
Жел жіберіп бір желпіп,
Ауық-ауық құшақтап,
Әлсін-әлсін нұр сеуіп,
Есейген асқар Гималай...
Сол күннен нұр ала алмай,
Басы мұнар, бауыры тар...
Гималай асқар неге олай?
Қ.Жұмалиев поэмадағы терең мазмұн мен бөлек көркем түрдің тууың
І.Жансүгіровтың шығармашылығын зерттеу барысында ақынның өсу жолын бірден-бір тап
Бұл тақырыпты ақындарымыз талай жырлағандығын, автордың өзі поэмаға дейін
“Ілияс “Дала” поэмасының композициялық желісін халық өмірінің тарихы
Поэма адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды көрсетуге құрылмаса да, ескі заман,
Поэманың композициясындағы негізгі әдіс шеңдестіру екендігін ашып бере білген
“Дала” поэмасының және бір жаңалығы өлең құрылысында. Дәлірек
Алатаудың ақ сүті-а
Асқар иген, құм сүйген-б
Боз даланың қос құты:- а
Сыр менен Шу екі ене-В
Екі өзеңнен шықты шаң -г
Екі енені шапты жау...
Жуды жауды, қанды қан...- г
Батыр шықты “жекеге”-В
Бұл ерікті, не кезекті, не шұбыртпалы ұйқастардың түрімен келетін
Бұл поэзиямызда бұрын болмаған жеті буынды өлеңнің жаңа бір
“Дала” тақырыбынан кейін І.Жансүгіровтың ақын жүрегінде муза отын маздатып,
“Жасынан ән-күйді терең сезініп, жанымен түсінген Ілияс әдебиетке
Адам баласы өмірінің тарихи тартысындағы ауыр халді де, аңсаған
Ақын жүрегінің күмбірі сынды “Күйді” талдау барысында ғалым,
Ал поэмадағы “Бозінген” күйі мен орындаушы Молықпай заманға деген
Мыңдаған оркестрді көрген топты,
Жырлаған жаңа өмірдің күйін соқты.
Жуылған жүректен у сол күйменен
Аршыған көңілімді басқан топты…
... Арылып жастың албырт тенегінен,
Құтылып соқыр сордың жетегінен;
Қуарған, қаунбаған сорлы шалдың,
Енді қош айтысқан жер ертегімен.
Қ. Жұмалиев ақынның музыка тілін жанымен ұғатындығын “Күй”, “Күйші”
Зерттеуші поэмадағы ішкі монологтар арқылы күйші сезіміндегі аласапыранды оқушылар
Қияндап кетті мініп қиялына,
Ондайда қиял бойын жияды ма?
Ұмытып қайда екенін, кім екенін,
Быж-тыж боп отыр сорлы қыз алдында.
Әлде қыз, әлде түлкі кім алдымда?
Үстіне, не боп кеттім, құлармын ба?
Әлде өңім, әлде түсім, қайда кеттім,
Апырм-ау, бар ма, жоқ па көз орнында?
“Күйші” эпика – романтикалық поэмалардың түріне жатса бұнымен
Ғалым поэмада психологиялық жәйттердің жан- жақты құлашын кеңге жая
Қайсыбір қаламгер болмасын шығармасында қаһармандарының бойында сан алуан жағдайлармен
Ғалым І. Жансүгіровтың аталмыш поэмаларына дейін адам психологиясын
І.Жансүгіров поэзисының ерекшелігі неден көрінеді деген сұраққа жауап
“Негізінде поэзиялық шығармалардың музыкалығы дыбыс әуезділігіне (эвфонияға), оның заңды,
Әрине, дыбыс қайталаушылықтың да әр алуан түрі бар. Негізгі
Ішкі ұйқасты бізде жалпы дамытқан, өлеңнің музыкалық жағын күшейтуде
Өлеңдегі шумақ аяқталған бір ойды білдіретін тұтас өлеңнің бір
Сайрадың құйқылжытып, құбылжытып,
Тамсандым, таңдайымның суын жұтып.
Толқытып, толықсытып, емірентіп,
Қиқуға қызықтырдың, қылдың ынтық.
Ғалым “Күй”, “Күйші”, “Құлагер” поэмаларындағы ішкі үйқастардың озық түрлеріне
“Бүкіл қазақ поэзиясының, оның ішінде поэма жанрының тарихында “Күйші”
Желдеткен, желде кеткен желмаясы,
Желге не? Алақандай жер аясы.
Ақырып Алатаудан өзен құлап,
Сыңқылдап самалданған сай, саласы.
(“Күй”)
Асқақтап, кейде күйді көкке өрлетіп,
Алыстап, шырқап сілтеп, әрі кетіп.
Қайырып, қалықтатып, қайта оралтып,
Бірден-бір, ақырын-ақырын төмендетіп.
(“Күйші”)
Аттанып, атандайын алшаңдатып,
Ақситып бір балуанды арсаңдатып,
Аруақтап жетелеген бір қараның
Ноқтасын сыпырды әкеп, талтаңдатып.
(“Құлагер”)
Бұл шумақтардағы анафора, ассонанс, аллитрация т.б. өлеңді айшықтай түскендігі
Ғалымның ақын шығармашылығын зерттеу барысында тағы да бір
Қабаққа біткен қайңның
Беріші еді, безі еді.
Өтіндей ақ аюдың,
Әкемнен қалған көзі еді.
(“Сапты аяқ”)
Мұңдағы “қайынның беріші, безі еді” метафорасының қолданылуы
“Біріншіден, аяқты аюдың өтіне теңеу, поэзияда бұрын болмаған, жаңа
Ғалым көрсеткендей оригиналдық жолдарды І.Жансүгіровтен көптеп кездестіруге болады.
Бай, құлаққа шабуыл
Жасап жатқан заманда.
Ескіліктің төбесін,
Қашап жатқан заманда-
деген шумақтан таба аламыз. Тасты, тауды, ағашты қашау әлімсақтан
Ал “ескіліктің төбесін қашау” сөз қолданысының оригиналдығы екендігінде күмән
Академик Қ. Жұмалиев І.Жансүгіров қорытындылай келіп, ақынның
Бірінші- қазақ өлең құрылысын бұрын болмаған жаңа шумақ,
Екінші- кейбір өмір құбылыстарын суреттеуде соны әдістер
Үшінші- тарихи тақырыптарды жаңаша көзқарас тұрғысынан қалай жырлаудың үлгісі
Төртінші- пэзиямызда өрістей алмай келген психологиялық суреттеу әдісін дамытты.
Бесінші- халықтың тіл-қазынасын толық меңгеріп, керегін таңдап ала білсе,
Осының бәрі Ілиястануда ары қарай тереңдей дамытылып, көрнекті ғалым
Сәбит
Академик жазушы Сәбит Мұқановтың өскен ортасы, әдебиетке келу жолы,
С.Мұқановтың шығармашылығы туралы Қ.Жұмалиевтің алғашқы мақаласы “Сәбит –
Қ. Жұмалиев С. Мұқановтың әдебиетке келуін тікелей Октябрь
“Сәбит Мұқановты алдыңғылармен салыстырғанда жас, білімі әлі сайыз болатын.
С.Мұқанов қолына қалам ұстап ақындық қабілетін танытқан күннен бастап,
Мен сендерді басқадан бұрын көрем,
Мен қолымды сендерге бұрын берем.
Сендерге кеп алысар жау табылса,
Мен бәріңнен қолыңда бұрын өлем.
Сен жыласан көзімнен жас ағызам,
Сен қуансан тілімнен бал тамызам.
Сенін егер өзегін талып кетсе,
Басқадан бұрын саған нұр тамызам.
Әрбір өнер адамының өзіндік өсу жолы болатыны белгілі, оған
“Сұлушаш”
Ескі өмір құрысын, құмар емен,
Ескіге емес, алдағы күнге сенем.
Бірақ ескі өмірдің мүңды зарың,
Жаңа өмірге бейнелеп айтып берем.
Қ.Жұмалиев поэма толықтай алғанда романтикалық қызық сюжетке құрылған,
“Сұлушаш” өзіне дейінгі лиро-эпикалық поэмалардан тек реалистігімен, бұрынғы поэмаларда
“Сұлушаш поэмасының композициясы европа әдебиетіндегі классик ақындардың поэмаларына ұқсас
Бұл ұқсастықты қазақ әдебиетіндегі оқиғалы поэманың жетістігі деп санаған
Міне осы жоғарыда сөз болған жетістіктеріне байланысты “Сұлушашты” айтпақ
С.Мұқановтың “Сұлушашы” қазақтың ескі өмірінен сыр шертіп, қоғамда орын
“Сұлушаш” поэмасын С.Мұқанов поэзиясының өркендеп өсіп, оза шауып
Қажым Жұмалиев поэманы талдау барысында ақыныдық деңгейді
Көзінен мөлдір жасы мөлт-мөлт тамып,
Буланып қырау басқан жер тыңдады.
Одан басқа мал баққан, отын жаққан,
Қақ сауыс, қара, жыртық жең тыңдады.
Осы поэмадан алынған төрт жол үзіндідегі сөздерді ақынның
Зерттеуші поэманы оқып отырғанда ақын айтпақ ойын жеткізіп
“Сұлушаш”:
Табым десем бұлақтай таудан аққан,
Өн бойымды шымырлап, билейді ағын,
Қияға өрлеп, қырандай қанат жайып,
Табым десем қозады аруағым.
Түпсіз қара тұнықта суды кешсем,
Тап қолымда медеу қып ұстар талым.
Осы үзіндідегі өлеңнің әр жолдарында қайта-қайта айтылып тұрған «тап»
Ғалым С.Мұқановтың “Сұлушаш” поэмасындағы Алтайдың ақтық сапарға аттанар
Алтай:
Өмір шіркін, алдадың, мен алданым,
Алдады өмір, себеп не? Мен таң қалдым!
Жеміс піспей ауызға түспейтінін
Білдім, білдім, түсіндім, енді аңғардым.
Немесе:
Қош бол, жер – көпті көзбен көрген ана!
Құшақта, тентегім жат! – де де, ана ;
Панасыз ем, жалғыз ем өзіне аян,
“Жоғалғыр жоғалды ғой” деме, ана!- дейді.
Қаһармандардың басында болған ауыр жағдайды көрсету де зарлай арнау
Қ.Жұмалиев поэманы оқығанда С.Мұқановты танытарлық қолтаңба, өзіндік стиль көріне
Ғалым “Сұлушаш” С.Мұқановтың өзіндік стилін танытпаса да ақындық жолда
С.Мұқановтың өз бетін танытатын жаңа үлгіде жазылған алғашқы өлеңі
“Жүйіткі, қара айғырымда” жаңа интонация, оқушылардың ой сезіміне
Мысалы:
Жүйіткі , қара айғырым,
Ұрпағың мол жайғырым!
Терісі – темір.
Сүйегі – от.
Шегі – сым.
Айғырымның барында
Кімнен кем менің байлығым!
Қ.Жұмалиевтің С.Мұқанов поэзиясын талдауда алға қойған мақсаты өлеңдері мен
Зерттеуші жоғарыда аталған поэзиялық шығармалардағы Сәбең әкелген өзгешелік неде
С.Мұқановтың “Майға сәлеміндегідей” он бір буын өлеңді басқаша құрастырып
Мың сәлем саған
Мәңгі, жолдас Майым!
Сені жылда жас жігіт боп келген сайын,
Жер жібек, барқыт кейіп,
Жасыл жібек
Бүркенеді: үйеңкі, терек, қайың.
Аталмыш өлең инверсия заңына сүйеніп жазылғандығын дұрыс аңғарған ғалым,
“Бұл өлең проза түрінде, “Мәңгі жолдас майым , саған
С.Мұқановтың шығармашылығына арқау болған тақырыпты жүйелейтін болсақ сан
Поэма – колхоздың бір күнгі еңбегін көрсетуге арналғандығын,
Түйіндей келгенде поэма көркемдігімен бағалы болса, айтар ойымен өз
Сүйем мен таңды таудай, туды таңдай,
Таң нұры жүрегімнің қаны – жандай.
Мен жырлап көрген емен жүрегімді
Ту менен таң нұрына бірдей малмай.
С.Мұқановтың поэзиялық шығармаларынан ақынның өзіне тән ерекшелігін іздеген
С.Мұқановтың “Ақ аюы” ғасырлар бойы мұз басқан өлкені Шмидт
Теңіз беті қорыққандай етті қалш-қалш,
Жағада жер сілкінте ойнады марш.
Чапаевтай зор дауыс – гудок,
Қиқу салды келіп,
кемеге
деп:
“Шагом марш!”
Қ.Жұмалиев әр таптың мүддесін көздейтін ақын-жазушы айтпақ
Ғалым “Ақ аю” поэмасындағы ақынның тағы да бір ерекшелігін
Кәрі, жас, әйел, еркек –
бәрі сонда
Жоқ дейсің, нелер халық, не ұлтында?!
Бәрінің кескінінде күлкі....
Музыка...
Желбірейді тулар қолда.
Осы үзіндідегі “Өлең” , “Музыка” деген сөздер бесінші,
Зерттеуші ақынның осындай дара тұрып дербес сөйлем мағынасына
“1. Бір жолдағы сөздер, бір сөйлемде, бір мағынаға ғана
Ғалым ақынның жоғарыда сөз болған тәрізді өлеңдер
Қ.Жұмалиев ақынның поэзиялық шығармаларын талдап қана қойған жоқ, болашақ
Тайыр
Көрнекті ғалым Қ.Жұмалиевтың ғылыми еңбектерінен белгілі ақын Т.Жороков поэзиясының
Ғалым өзінің “Талант – табиғат сыйы” деген еңбегіңде
Т.Жароковтың қазақ әдебиетінде көрінеген кезі 1927 жыл екендігін ашып
Т.Жароков поэзиясының өсу жолдарын дұрыс тануда оң пікір қалыптастыра
“Аэроплан” жас таланттың жан сыры, сезім сәулесі. Бұған шейін
Ғалым ақын қаламынан туған барлық өлең төрт аяғынан
Ақынның сюжетке құрылған өлеңі тау картинасының барлық қасиеттерін ақ
Қ.Жұмалиев кейбір қаламгерлердің поэзия, проза, драма саласында қалам тартуы
Т.Жароковтың өз тұстастарынан бір бас биік тұрып, аға ақындармен
Т.Жароковтың 1934 жылы жазылған “Күн тіл қатты” поэмасы
Аспан әлемін адамзат баласының иегеруі туралы қиял-арманың европа
“Күн тіл қаттының” өзінше композициялық та ерекшелігі бар.
“Күн тіл қатты” ұшқыштардың көкке көтерілуін суреттеуден
Қиқу салып құзға ұшқан,
Құздан суық мұзға ұшқан.
Мұздан биік бұлтқа ұшқан,
Бұлтан биік көкке ұшқан,
Қарулы қыран кім еді? –
деген сұрау арнаумен келетін сұрақты алсақ,
Қазақ поэзиясының жай-күйіне бейжай қарай алмайтын ғалым
І.Жансүгіров пен Т.Жароков сөз саптағанда сол сөзге айтпақ
Мысалы:
Соқылдата соғылсын,
Бесжылдықтың балғасы,
Арқырасын асаудай,
Өндірістің арнасы...
Осы төрт жол өлеңде жеке дыбысқа мән беру бар
Сөздегі ой мен дыбыстық әуезділігін ұнатушылық Т.Жароковтың өзіне тән
Т.Жароков шығармашылығын жіті талдаған Қ.Жұмалиев ақын шығармашылығын танып- білуде
“Тайыр поэмаларының бастауы мейлінше тартымды келіп, шиеленісулерінің арқауын
Біз мақаламызда Тайыр поэзиясының кейбір жақтарына ғана тоқталдық... Әрине,
Сонау кеңестік заманда орыс халқын аға санап бар жақсылық,
Міне, осындай бастамшылдық пікірлерін, астамшылдыққа айналдырған “аға ұлтты” қолдаушыларда
“Бірақ біздің зерттеушілеріміздің еңбектерінде орыс әдебиетіне еліктеу, одан үйренулерді
Ол Маяковскийге қалай еліктемек ? Бұл буынсыз жерге пышақ
Қ. Жұмалиевтің қазақ поэзиясындағы Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған
Қазақ әдебиеттану ғылымында үлкен ойлар айта білген көрнекті ғалым
Әдебиетімізге өлеңмен келген Әбу Сәрсенбаевтың алғаш өлеңдерінің кемшілік
“Оның лиркасына тән нәрсе - біздің өміріміздің қандай құбылысы
Ғалым ақындық шабытқа сағыныш сезімі қоса қабат келген кездегі
Оқ пен оттың астында жүрген жауынгерлерге жыл
Мөлдір тұнық қарашықты,
Кірпігіңмен тасалама!
Жанарыңнан өзім өскен
Көрінгендей шалқар дала.
Қарындасым туған елдің
Жеткіздің от сағынышын.
Оқ астында жүрміз Отан,
Сенің бақыт таңын үшін.
....Өз аузыңнан орындашы,
Біржан салдың асқақ әнін,
Не “Сырымбет” бұлағына,
Сусынымды қандыр,жаным!...
Көңілдің пернесін тап баса білген осы өлең қарапайым екендігін,
Зерттеуші Ұлы Отан соғысын суреттуде жақсы күнде сәтімен туған
Ғалым Ә. Сәрсенбаевтың майдан даласы, соғыс алаңы туралы жазған
Соғыс жылдарында басқыншылардың не бір жауыздығын көрген
Болмайсың сен енді жетім,
Жылама інім, бекін, бекін,
Жатырқама мен де әкемін
Енші, солдат құшағына!
Жас сәбиге нұрын шашта
Азаттық таң, алға баста!
Жебе бізді, жебе намыс,
Жеңістің шың ұшарына!
Ғалым Ұлы Отан соғысы жылдары кеңес әскерлерінің гуманистік кескін
Мысалы:
Мен шығыстың дауылымын,
Іздеп келдім ата кегімді.
Алайда әкелгенім жоқ,фрау,
Не құлдық, не өлімді...
Бұл өлеңді ғалымның өз сөзімен берер болсақ
Соғыс тақырыбына жазылған Ә.Сәрсенбаев поэзиясы гуманистік бағытта жазылған жырлардан
Тұрмын окоп жиегінде,
Қанатым жоқ ұшарыма.
Сағыныш жыры жүрегімде,
Дала гүлі құшағында.
...................................................
Сәлем саған жалғыз қызым,
Жалғыз қызым жан кесегім.
Қорғағаным бақ жұлдызым,
Сенің жарқын келешегің.
Бұл өлеңде ақын қызына деген әкелік махаббатын жеке өз
Жоғарыда сөз болған екінші мәселе трагедиялық ахуалға байланысты
Мысалы:
Жас келіншек, жасын төкпе,
Берік бол тек сұрағаным.
Бұл қасірет ортақ көпке,
Пайда емес құр жылағаның.
Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған Ә. Сәрсенбаевтың өлеңдері мен
Ә.Сәрсенбевтың “Ұлым туралы ой” поэмасы өмірде болатын түрлі тартысты
Қ.Жұмалиев Ұлы Отан соғысы тақырбына жазылған Ә.Сәрсенбаевтың өлеңдерін
Ғалымның айтуынша Ә. Сәрсенбаев өлеңдеріне сыншылардың қоятын кінасы
Зертттеуші бұл тұста сыншылардың бірден-бір мән бермей
Қ. Жұмалиевтің Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған шығармаларды талдау
Ғалым қай қаламгердің творчествасы туралы сөз қозғамасын әуелі оның
Ғалым Д.Әбілевтің Ұлы Отан соғысына дейінгі жылдарда сәтті жазылған
“Шалқыманы” айтпақ идеялық жағынан ғана емес, көркемдігі
Бір тау бар сақарада аты Баян,
Көкшедей сұлулығы еліне аян...
Күнменен шағылысқан көк тасының,
Сынығы тартады көктегі айдан.
Ән шырқап, алшан басып баурайында,
Салғанмын жастық шақта еркін сайран...
Ғалым ақынның поэзиядағы ой өрбітіп, сөз саптауына
Қ.Жұмалиев ақынның соғыс тақырыбына жазылған өлеңдерін зерделей келіп, автор
Тұтанды соғыс,достарым!
Қағылды дабыл барабан.
Көреміз тағдыр қосқанын,
Қарсы алып майдан даладан.
.....................................................
Жеңістің күнін мен деп күт,
Қош жас дәурен,қызық шақ !
Кетті бастап отқа үміт,
Қош тұр ыстық махаббат!
Соғысқа қатысқан ақындардың өлеңдері көбіне ұрыс даласын, трагедиялық жәйттерді
Зерттеуші соғыс жылдары жазылған Д.Әбілев өлеңдері ақынның жүріп өткен
Ал соғыс аяқтала келгенде ақынның жан -жағына қарап, жоғалтқан
“Россияға қайтқанда”:
Өмір үшін еді бәрі,
Жеңіп қайттым,байтақ дала!
Жаттың жері кімге дәрі,
Кетсің сенен садаға!
.........................................................
............................................................
...Шіркін, Ресей,кең екен ғой,
Жазылды ғой бойым жаңа!
Тар секілді еді сенсіз әлем,
Шалғыды ғой ойым жаңа.
Бұл жалғыз Д.Әбіловтің сөзі емес, көптің жүрек жарды сөзі
Қ.Жұмалиев Д.Әбілевтің соғыс тақырыбында жазылған шығармаларын талдау барысында
Ғалым Д. Әбілевтің поэзиядағы өзіндік ерекшелігі деп, көп
Кейбір бейші зырлауықтай ағып жүр,
Кейбір көзді, кейбір көздер бағып жүр,
Кейбір ерін шөп етісіп қалғанда,
Кейбір ерін бір- бірінен лағып жүр.
Ғалым мұнда айта қаларлықтай үздік образдар жоқ екендігін, дей
Отызыншы жылдардағы қазақ поэзиясы туралы
Академик Қ. Жұмалиев қазақ қоғамында ХХ ғасырдың
Қазақ даласына кеңес үкіметі орнағаннан бергі ел өміріне ерекше
30-жылдары Қазақстанда хат тану, сауатсыздықты жою жұмысы қарқынды
Қазақ ақын, жазушыларын шабыттандырған, әдебиетімізге сарқылмас рухани күш-қуат беріп,
“30- жылдардағы қазақ совет әдебиетіне көз тіксек негізінде екі
Хх ғасырдың 30-жылдарындағы қазақ поэзиясындағы жаңа серпінді дұрыс аңғара
Осы бағытта жазылған шығармалардың қатарына ғалым С.
Жоғарыда аталған шығармалардың авторлары бес жылдықты абыроймен
Ғалым бұған сол күндегі өмірдің сәулесі іспетті
...... Жер де, көк те
Жазбен мәз...
Саңқылдайды
Аққу менен қаз.
Большевиктік
Екінші жаз
Шақырады егіске.
Бұл егістік-
Қазіргі ұлы іс.
Болмасын бір
Қарап тұрыс.
“Темір айғыр”
Жасыл құрыш
Үзбей шықсын жеңіске!
десе, “Даладағы жаңа күй” деген өлеңінде:
... Шаруа ұйымын
Өркендету,
Тұрмыс күйін-
Көркемдету,
Бес қырқадан
Еркін өту
Алдында айқын
Сұрақ тұр.
Сап-сап қатар
Адым керіп,
Лек-лек болып
Жүйткі желіп,
Бес жылдықты
Үшке әкеліп
Тез жақындат жырақты...
болып келеді.
Қ. Жұмалиев Қазақстандағы бес жылдықтың тұңғыш жетістігі Түрксиб екендігін,бұл
Қазақ поэзиясында бес жылдықтардың алғашқы жылдарында екі түрлі ағымның
Зерттеуші осы екі ағымның өкілдері де сүріне жүріп бой
Қазақ ақындарының өлеңдеріндегі Маяковскийге графикалық жағынан ұқсауын, логикалық жағынан
Жоғарыда сөз болған іздену жолындағы схематизм, формализмге ұрыну
“Бұлардағы негізгі кемшіліктер - өмірдің ішіне кірмеушілік, еңбек адамдарын,
А. Тоқмағамбетов “Көсілу”:
.... Алтайда бар Риддер
Төрт жүз елу мың тонна.
Бір толтырса цинкпен ,
Екі жүз елу мың тонна.
Қорғасынмен жиырма бес,
Мың тонналап жез берген.
Алпыс екі тонна алтын,
Запас байлық сақтаған
Төрт жүз тонна күмістен.
Зерттеуші Асқардың “Көсілуі” мен жоғарыда аты аталған
Хх ғасырдың 30- жылдары қазақ поэзиясында кеңінен жырланған
Бұл тақырыпқа А.Тоқмағамбетов “Берлин көшесінде”, Ж. Сыздықов “Дағдарыс
Мысалы:
Себебі қоршап тұрған айнала жау,
Жау қолында жайылған темір тор,ау
СССР-ды шырмамақ әлі келсе,
Үстеріне төндіре құлатпақ тау,
СССР-ды етуге бөлшек-бөлшек
Ойласа жау,
Олармен күшті өлшеп
Көреміз.
Бүгін бізде күзет мықты,
Жауға жерден бермейміз жалғыз вершок
С.Мұқановтың Отан қорғау тақырыбына жазылған “Майға сәлем”
Ғалым 30-жылдардағы қазақ поэзиясы туралы сөз еткенде
Қ.Жұмалиев схематизмді қателерге ұшырамай жазылған шығармалардың біріне І .Жансүгіровтың
Ғалым І.Жансүгіровтың бұл тақырыпқа 30 -жылға дейінде сан мәрте
“Поэмада аты-жөні бар қатысушылар болмаса да, күрес-тартыстар атсыз, әр
Қ. Жұмалиев поэманы құрылысы жағынан қазақ поэзиясында жаңалықты
Ғалым 30-жылдардағы әдебиетттің дамуын сөз ету барысында 1932 жылдың
Бұл кезде жазығлан поэзияық шығармаларды қарап отырсақ басты
Қазақстандағы ел басқару ісінде 1934 жылға дейінгі асыра сілтеу
Досым ең сырлы сұлу сөзге маман ,
Сұрамай бір қайырылып,есен- аман.
“Еркем”!... – деп,енді елжіреп сөз қатасың,
Еске алмай жүріп мені талай заман.
Ғалым бұл поэмада автор бір жағынан ел өміріндегі жеке
30-жылдардағы қазақ поэзиясындағы және бір аз кем тоқталуды қажет
Ғалым бұлардың көркемдік деңгейі туралы сөз қозғамағанның өзінде,
Зерттеуші 30-жылдардағы поэзия туралы ой өрбіткенде жазылған шығармалар
“Олардың кейбір өкілдері бұрынғы импровизаторлық дәрежеде қалып қоймай, әрі
Бұл тұста ғалым Иса Байзақовтың “ Алтай аясында”, “Он
Қ.Жұмалиев 30- жылдар одақ көлемінде
Зерттеуші 30- жылдардағы қазақ поэзиясын талдау барысында 30-
ХХ ғасырдың 30- жылдарының екінші жарымында Германия, Жапония, Италия
Капиталист айналаң
Шеңбер болып қоршаған
Жер астында жау тұрса
Бейқам жатқан ұйқы арам
Испан менен Қытайда
Қанды боран бұрқаған
Жанталасқан жауың бар,
Қасын тіккен сол саған.
Расында,Жамбыл ақынның айтқаны айна қатесіз болды да, Қиыр Шығысқа
Зерттеуші 30-жылдардың екінші жарымындағы қазақ поэзиясында бірінші орында негізгі
“С.Мұқанов “Сөз-Советтік Армия” атты өлеңінде очерк-барлаушы, поэзия-бомбовоз, көркем проза-ауыр
Фашизмнен Отанды тынбай қорып,
Жаудың бетін қайтара жасап жорық.
Жасалмақ ақындардың сөздерінен,
Армиялар,корпустар,сансыз полк.
С.Мұқановтың “ Сөз- Советтік Армиясы” В. Маяковскийдің “ Во
ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы қазақ поэзиясы әдебиетте қалай көріне алғандығы
Бірінші-халық ақындарының творчествасы жазба ақындар твочествасына ұласып, жалпы әдебиеттік
Екінші- қазақ поэзиясына жаңа заманды жырлауда жаңа тыныс
Үшінші- Б. Майлин қазақ поэзиясында ауыз әдебиетінен бастау
Төртінші- І. Жансүгіров иверсияға негізделген жаңа сөз тіркестер жасаумен,
Бесінші-қазақ поэзиясында 30- жылдары өнімді еңбек еткен ақындардың бірі-
Акадимик Қ.Жұмалиевтің ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы қазақ поэзиясы туралы пайымдаулары
III- тарау Қ.Жұмалиевтің Ыбырайтану мен Сәбиттанудағы пайымдаулары
ХІХ ғасырда қазақ даласынан шыққан педагог, ақын, жазушы
Ы.Алтынсариннің қазақ рухани даму тарихындағы орнын танып білуде
“70-80 жылдардағы қазақ интелегенциясының екінші бір әйгілісі
М. Әуезов Алтынсариннің қазақ қоғамындағы орнын сөз қылғанда
“Сол сияқты, енді Ыбырайды алсақ,бұл да сол бір бағытта
Ыбырай Алтынсариннің мұрасын зерттеуге қазақ әдебиетінің алыптарының бірі,әдебиетші
С.Сейфуллин осы жинаққа жазған алғы сөзінде Ыбырай
С. Сейфуллиннің алғы сөзімен шыққан “Алтынсарыұлы Ыбырай өлеңдері
Ыбырайтану Ұлы Отан соғысы жылдары аздап саябырсығаны белгілі.
1948 жылы белгілі ақын, әдебиет зерттеуші Қайнекей Жармағамбетов “Кел,
Қ. Жұмалиев , С. Мұқанов “Қазақ әдебиеті”9-кластың орта мектебіне
Ал Ө.Сыдықовтың “Ыбырай Алтынсериннің педагокиклық пікірлері және ағартушылық қызметі”
Осы жылғы және бір көрнекті еңбек орыс
1950 жылдардан Б.Сүлейменовтың Ыбырайтануға елеулі үлес қосқанын байқауға
1955 жылдары Ә. Дербісәлин “Ы.Алтынсариннің жазушылық қызметі” деген тақырыпта
Ы.Алтынсарин туралы танымды кеңейте түсетін жинақ 1991 жылы шыққан
Ы.Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығы туралы ХХ ғасырдың соңында жазылған
Осы ғасырдың басында да Ыбырайтану дәстүрлі жалғасын тауып
Ы.Алтынсаринді педагог-жазушы деп таныған көрнекті ғалым Қ.Жұмалиевтің пайымдауларынан ұлы
Ыбырайдың ағартушылығы оның бұл жолға келуі жөнінде көзі тірісінде
Қазақ қоғамында білі-жарлы ер балалар оқығанымен, қыз балалар көбіне
Қазақ қыздары қоғамда қозғаушы күш бола алады деген ойдың
Ы.Алтынсариннің өміріне қатысты тарихи деректерде, ағартушы 1859 жылдан
Ғалым Ыбырайдың қазақ қыздарына мектеп ашып, оларды әлеумет өміріне
Ыбырай Алтынсаринның әдеби мұрасы жүйелі оқу ағарту, еңбек-тәрбие, өнер
Ы.Алтынсарин қазақ әдебиетінде дербес эпостық жанрдың бір түрі прозаның
Ы.Алтынсариннің әңгімелері көзі тірісінде 1879 жылы Орынбор қаласында шыққан
Қ.Жұмалиев хрестоматияны құрастырушы Ы.Алтынсарин жетістігінің бірі ретінде
Ы. Алтынсариннің “Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш”, “Әке мен
ХІХ ғасырдағы ағартушыларымыз Абай мен Ыбырайдың тәрбие жөнінде
Осы тақырыпқа жазылған Ы.Алтынсариннің “Талаптың пайдасы” әңгімесінде жазушының көрсетпегі
Ы.Алтынсариннің “Қазақ хрестоматиясы” жарияланғаннан бері “Ыбырай әңгімелері” аталып келген
“Біз хрестоматияға енгізілген әр түрлі әңгімелердің Паульсон, Ушинский,
Сонымен қатар Алтынсариннің орыс авторларынан алған әңгіме, көркем шығармалары
Ғалым Ыбырайды айтпағанда ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде балаларға арналған
Бұған қарап Ыбырайға дейін балалар әдебиетінің үлгілері мүлде
Қай жазушы,қай ақын болмасын өзі өмір сүрген уақытта қоғамда
Ы. Алтынсариннің “Бай баласы мен жарлы баласы” әңгімесінен өткен
Қ. Жұмалиев әңгімедегі қаһармандардың бай мен кедей баласы
Қ. Жұмалиев: “Шығарманың бас геройы етіп бай баласы мен
Егер оның көздегені тек Үсеннің ақылдылығы, Асанның ақылсыздығы, яғни,
Өз бетімен жерден еңкейіп шөп алмай өскен Асанды
...Әңгімені абайлап оқушыға жазушының симпатиясы Үсен жағында. Мұны олардың
Ал осы пікірді Ыбырайтанушы ғалым Ә. Дербісалин өзінің
“...Жазушы Асанның туысынан ешкімнен кем емес екендігін ұғындыра
...Еңбекші таптың өкілі - Үсен Асанға қарама-қарсы бағытта суреттелген.
...Жазушы екі таптың өкілі-Асан мен Үсенді салыстыра суреттей отырып,олардың
Осы жоғарыда келтірілген сілтемелерден аға буын ғалымның пайымдаулары
Ы.Алтынсариннің “Бай баласы мен жарлы баласы” әңгімесінің негізгі жетістігі
Ыбырайдың әңгімелерін түгелдей балаларға арналған деп қарау бір
Бұл әңгімедегі оқиға тарихта нақты болған жәйт
Қ. Жұмалиев Ыбырай шығармашылығын зерттеушілердің міндеті аталмыш әңгімедегі
“Қай кезде болсын мәдениетті жазушы, фольклордан сюжет негізін
Бізше “Сейітқұл” аңызынан Алтынсарин да өз ойы, өз идеясының
Қ. Жұмалиев “Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесіндегі негізгі тақырып еңбек
Ы.Алтынсарин еңбекті сөз еткенде жалпыдан нақтыға көшіп,өнімді еңбекті ұсынады.
Ғалым “Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесінде көтерілген отырықшылық пен сауда мәселесін
Зерттеуші қазақ халқының көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көшуіне ықпал еткен
Осы айтылғандардың бәрі ХІХ ғасырда қазақтың өз ішінен
“Қазақтың кедей шаруаларының бұл кездегі осы тәрізді ауыр халі
Шоқан Уалиханов отырықшылану мәселесіне айрықша көңіл бөлсе, Абай:
Егіннің ебін,
Сауданың тегін
Үйреніп,ойлап мал ізде.
Адал бол, бай тап,
Адам бол мал тап,
Қуансаң, қуан сол кезде,
Біріңді қазақ,бірің дос
Көрмесең- істің бәрі бос-
десе, Алтынсарин отырықшылану, егін кәсібін қолданудың қазаққа
Ғалым “Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесінен тағы бір аңғаратын нәрсе автордың
Біз “Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесінде Сейітқұл ауылының бес-алты жылда
Осы әңгімедегі Ыбырай көтерген төрт мәселенің бірі
“Сейітқұл енді Бұхар, Қоқанға мал айдатып, ол кенттерден
Осы үзіндіге қатысты зерттеуші пікірі ойланарлық, бұлай дейтін
“Бізше, бұл үзіндіден екі түрлі мәселенің беті ашылатын сықылды.
Екінші, өз еңбегімен күн көру,отырықшыланып,егін кәсібі арқылы кедей шаруалардың
Біз дәл осындай Ыбырай өмірдің кейбір құбылысын топшылауда
Ә.Қоңыратпаев: “Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесінде Ыбырай отырықшылық идеясын үндейді. Сөйте
Ә.Дербісалин: “Дегенмен Ыбырай еңбек мәселесін барлық уақытта бірдей, дұрыс
Осы жоғарыда келтірілген үш пікірдің үшеуінде де ғалымдар
Ал бұл шындығында да солай ма? Бұған жазушының шығармалары
Ы.Алтынсарин көптеген әңгімелерінде еңбек тақырыбын көтергені белгілі. Осыларды
Осы келтірілген әңгімелердің бәрі Ыбырайдың сауда-саттықтан, базардан хабары
Мысалы:
Өнер, білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызды,
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды,
Мың шақырым жерлерге,
Аты жоқ құр арбаны,
Күн жарымда барғызды,
Адамды құстай ұшырды,
Мал істейтін жұмысты
От пен суға түсірді.
Отынсыз тамақ пісірді,
Сусыздан сусын ішірді
Теңізде жүзді балықтай
Дүниені кезді жалықпай...
Осы өлеңнің мазмұнын оқушыларға түсіндіруде ақын қазақ жастарын
Сондықтан да ғалымдарымыз “Қыпшақ Сейтқұл” әңгімесінде Ыбырай
Шындығында Ы.Алтынсарин “сауда бар жерде қанау
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере келіп, Ыбырай шығармаларына қатысты
Ыбырай Алтынсаринді педагог-жазушы деп таныған Қ.Жұмалиев пікірлерін қорытындылай
Екіншіден, Қ.Жұмалиев орыс демократтарының Ыбырай Алтынсарин дүние тануына, шығармашылығына
Үшіншіден, ғалым Алтынсаринді ескіліктің шаңын қағушы, қазақ халқына жол
Ғұлама ғалым Қ.Жұмалиев педагог-жазушы Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиетіндегі орны
“Ыбырайдың шығарма жазудағы, шеберлік сырына бойлаған жан-жақты нағыз теориялық
...Қажым Жұмалиевтің Ыбырай шығармашылығына жасаған пайымдамасы – XIX ғасырдағы
Қазақтың қазіргі дамыған проза жанрының, оның ішінде балалар әдебиетінің
Сәбит
ХХ ғасырдың басында дүниге келіп, 1917 жылғы қазан
С.Мұқанов ақын ретінде таптық күреске шақыратын өлеңдермен қатар
Ал қаламгердің жазушылық қырын танытатын шағын жанрдағы әңгіме-повесттермен
Қаламгер қалымынан туған әдеби мұрасы қандай бай болса, ол
Бұдан басқа С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығы жайында әр
Қазақ еліне кеңес үкіметі орнағаннан кейін туған әдебиетте
Профессор Қ.Жұмалиев әдебиет зерттеу ғылымына енді аяқ басқан,
Олардың ішінде сол кезде жүргізілген саясат салқындығынан туған
Біз оны жұмыстың екінші тарауында ақынның өлең, поэмаларына
С.Мұқанов 1935 жылы Батыс Қазақстан облысының орталығы,Орал қаласына жергілікті
Жас әдебиет зертттеуші Қ.Жұмалиевтің С. Мұқанов шығармашылығына қатысты пайымдауларын
“1. “Теміртас” шын роман. Талас жоқ. Мұндағы эпизодта
2.Бұл тек қана, жәй роман емес, жаңа саяси документ.
3. Бұл романның композициясы жаңа. Қазақ әдебиетінде жоқ. Орыс
4. Орыс классиктерінің шығарма әдістері де көп қолданылған. Әсіресе,
5. Тип –образ жасауда көп жаңалық бар . Бұлар
6. Бұл типтердің ішінде әзірге маған ұнағаны, оңдысы: Теміртас
7. Жауғашар типі маған көп ұнаған жоқ. Өйткені ,мұнда
8.Меніңше жилыс ашылып жатқанда, жүзге келеген шалдың
Қазақ әдебиетінде жарияланған “Оқушының пікірі” шындықтан алыс,
С.Мұқановтың қаламынан отызыншы жылдарда туған “Ботагөз” романы сол
Қазақ әдебиетіндегі прозаның оның ішінде 20-30 жылдары жазылған романдардың
Қ.Жұмалиев аталмыш роман туралы: “Сәбит Мұқановтың алғашқы романдарының ішінде
“Ботакөз” романы қазақ еңбекшілерінің бостандық-теңдік жолындағы күресін көрсетуге арналды”-деп
ХХ ғасыр басында қазақ қаламгерлері қаламынан туған романдарды “ұзақ
“Бұл пікірлередің негізінде обьективті де субьективті де себептер болды.
Ғ.Тоғжанов, Н.Төреқұлов, М.Қаратаев, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Дербісалин, Б.Шалабаев,
“Ұзақ әңгіме дерлік” не “шын мәніндегі” роман болмасын мұнда
Қ.Жұмалиевтің “Ботагөз” тарихилығына қатысты осы пікірін белгілі ғалым
“Ботагөз” – тарихи-әлеуметтік роман. Рас, онда тарихта болған белгілі
Ғалым романының бір жетістігі ретінде , жазушының
Романның “Ботакөз” атауына қатысты ғалым пікірі құптарлық .Романның
Революцияның алғашқы кезінде орысша оқып, сауатын ашқан қазақ
Зерттеуші “Ботакөз” романындағы жалпы образ туралы пікірінде,
Ғалым образ жасаудағы әдеби мінезді сөз еткенде, ерекше көңіл
“Әрине образдардағы әр алуан мінездерді әсіресе, жазушының
Көркем шығармадағы әдеби мінездердің басқаша емес, дәл солай
[7, 51].
Мысалға, Ботакөз, Асқар, Амантайдың қайсарлық, тәуекелшілдік, күрескерлігі
Асқар мен Ботакөз бойындағы осындай ерекше көзге
Профессор Қ.Жұмалиев тек шын мәнінде көркем шығарма
Зерттеуші сол тартыс, қарым-қатынастардың түріне қарай көркем шығармаға қатысушы
С.Мұқановтың “Ботакөз” романында оқиға 1913 жылдан басталып, 1916 жылғы
Ғалым роман сюжетінің негізінде қазақ даласында орын алған нақты
Осы орайда “Ботагөздің” тарихилығы жөнінде Сәбиттенушы белгілі ғалым Т.Нұртазиннің
Қ.Жұмалиев романға қатысушыларды екі топқа бөле отырып, бірінші топқа
Ғалым автордың көркем шығармада екі топтың екі жағынан
Бұл туралы ғалым: “Әрине, жазушы шығармаларға қатысушыларды екі топқа
Біз Асқар мен Ботакөз сынды бас қаһармандардың күрескерлік
Осыған байланысты ғалым көркем шығармада бір кейіпкердің
Қ.Жұмалиев “Ботакөз” романындағы адамдар арасындағы қарым-қатынас, күрес-
...Жол жүріп келген кеңесін Итбай Горбуновқа, үйдегі Бүркітбайды
- Сен ат әкеле ғой,- деді Итбай, Бүркітбайды
-Әлгі Бүркітбай тізімге ілікті ме ?-деді Итбай Горбуновқа.
-Ілікті. Жасы ілігеді ғой,-деді Горбунов,- маған: “Итбай айттым, Итбай
-Сол керек ол немеге !- деді Итбай.-Өзіңе айтып ем
- Солдатқа кететінін өзі сезе ме ?
-Түкте білмейді.
-Ендеше сездірме, бір күн урядник ұстап кеткенде бір-ақ білсін,
Қ.Жұмалиев бұл ситуацияға байланысты ойын бұлай тұжырымдайды: “Сюжетке
Әдебиеттану ғылымындағы ситуацияның көркем шығармадағы қызметін айқындауда әдебиет
С.Мұқанов романдарындағы Қ.Жұмалиевтің және бір тоқталғаны “Өмір мектебі” трилогиясы.
С. Мұқановтың “Өмір мектебі” атты мемуарлық романы
“Мемуарлық жанр бізде ең кенже қалған әдеби
Осындағы шығарманың мәні әлеуметтігінде деген түсінік құптарлық. Әлеуметтік дегеніміз
Зерттеуші бұл роман мемуарлық болғандықтан, жазушы шығармада өмірден
Қ. Жұмалиев бұл үш томдықта ХХ ғасырдағы қазақ өмірінің
Үш томдық романда қазақ ауылының экономикалық, саяси, мәдени жай-күйі
“Өмір мектебінің” ең құндылық жағы революцияға дейін қазақ
Бұл жөнінде профессор Ж.Дәдебаев: “Мемуарлық және ғұмырнамалық сипаттағы шығармалардың
“Өмір мектебінде” қазақ даласының Қазан төңкерісіне дейінгі хал-ахуалынан
Бұған романдағы мына бір эпизодтар дәлел боларлық : “Уәделі
- Неге келдің ?- деді.- Кетпеу керек, кеткесін келмеу
-Лепілдеп тұрған жүрегім басыла қалғандай болды. Өкпелеген кісіше
-Қайтесің маған келіп,- деді күрсініп,-менің атым- әйел. Саған ергенде
Беріксініп сөйлеп тұрғанмен, көңілі босағандығы апамның даусынан сезілді. Сонда
“Мұқанның баласы ауыл ақтап жүр” дегізіп, күнде сүйекті сындырғанша,
-Қайда?-дедім мен.
- “Қайдасы” несі? Тұқымсыз ба едің сен? Бірге туған
Басқа айтар сөзі таусылғандай Ұлтуған мені бауырына тағы да
Ғалым осындағы және осыған жалғасып жатқан эпизодтардағы екі
“Романда бұл тәрізді әрі шындық, әрі көркем бөлімдер, үздік
Зерттеуші “Өмір мектебі” автордың кеңес үкіметі орнағанға дейінгі тартқан
Әдебиетіміздегі прозаның, әсіресе үлкен прозаның туу қалыптау жолында еселі
Ғалымның бұл пікірі қаламгердің шығармашылық бағытын, ұстанымын айқындауда әдебиет
Академик Қ.Жұмалиевтің Ыбырайтану мен Мұқановтануға айтқан пікірлеріне жарты
Қ.Жұмалиев пікірлерінің өміршең екендігін уақыттың өзі дәлелдеп берді. Ендігі
Қорытынды
ХХ ғасырдың отызыншы жылдары қазақ әдебиетінде жаңа бір дәуірлеу
Сол жылдарда қайнаған әдеби ортаның басында жүрген Қ.Жұмалиев қоғамдық
Қ.Жұмалиев бұл игі істерді жүзеге асыруға құлшына кіріскен еді.
Ғалым тарихи жырлардың өзіндік қасиетін айқындауда, жанрлық ерекшелігін
Бұл ретте ғалым “Исатай, Махамбет”, “Кенесары – Наурызбай”, “Бекет”
Қ.Жұмалиевтің 1966 жылы жазылған “Стиль - өнер ерекшелігі” атты
Ғалым әңгіме, новелла,повесть, роман жанрларына жататын жекелеген авторлардың шығармаларына
Қ.Жұмалиев С.Мұқановтың қаламының 30-жылдары туған “Ботагөз” романы сол дәуірдің
Қ.Жұмалиев “ Өмір өткелдері ” деген мақаласында С.Мұқановтың “
Қ.Жұмалиев еңбектеріндегі әдебиет тектерінің бірі, эпостық жанр түрлеріне жататын
- Қ.Жұмалиевтің эпостық жанр дамуындағы екі саты батырлық, тарихи
Қ.Жұмалиев зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік
эстетикалық талап біте қайнасып жатады. Бұл ретте ол жеке
Қ.Жұмалиевтің дүниетанымы мен көркемдік танымының ұдайы даму
үстінде болғаны зертеушінің ой желісінде ұшырасатын салыстырулар мен дәйектеулерден
Сөз соңында Қ.Жұмалиевтен үлгі-өнеге алған профессор Х.Әдібаевтің
пікірін келтіруді жөн санадық : “ Шын ғалым ешқандай
Бар саналы ғұмырын қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуына, нығайуына арнаған
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері.Бірінші
2 Қаратаев М, Сейітов С, Қабдолов З, Әдібаев Х.
3 Атымов М. Қажым Жұмалиев. Алматы: Ғылым, 1987-106б.
4 Зайкенова Р.Қажым Жұмалиев еңбектеріндегі әдебиетану ғылымының өзекті мәселелері.ФҒК
5 Тілеужанов М, Мырзағалиев Қ. ?????№
6 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. Қазақтың ауыз әдебиеті мен
ғасырдағы жазба әдебиеті. Орта мектептердің 8 -
құралы. Алматы : ҚБМБ, 1942-288 б.
7 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы: Мектеп, 1964-252б.
8 М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Батырлар жыры.
9 Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті.Алматы: Қазақ
10 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар.Екінші том.Алматы: Жазушы,1983-456б.
11 Омарбеков Т. Ызғарлы жылдар іздері. // Ақиқат№ 6,
12 Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. Алматы: Атамұра,
13 М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ тарихи
14 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. ҚМКӘБ, 1962-428б.
15 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. Бірінші кітап.
16 Сейтжанұлы З. Халық әдебиеті. Алматы: Қазақ университеті, 2002-155б.
17 Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991-240б.
18 Әлмұқанова Р. Халел Досмұхамедұлы-әдебиет зерттеушісі. ФҒК дәрежесін алу
19 Мұқанов С. Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер.
20 Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы: Ана тілі,1991-176б.
21 Нұрқатов А. Байсалды зерттеу. // Коммунизм таңы. 1959-6
22 Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. Алматы:
23 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы: ҚМКӘБ, 1959-556б.
24 Жұмалиев Қ. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті.Алматы: Мектеп,1967-435б.
25 Дербісалин Ә. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым,1976-232б.
26 Жансүгіров І. Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді.
27 Ауезов М. Идеино-культурное искание Абая. // Казахстанская правда,
28 Әуезов М. Абай жайын зерттеушілерге. // Екпінді,1940-17
29 Әуезов М. Қазақ халқының ұлы ақыны. // Социалистік
30 Мұқанов С. Абай халық ақыны. // Әдебиет майданы,
31 Жұмалиев Қ. Абай ғылым туралы. // Лениншіл жас,
32 Ысмайлов Е. Абай Құнанбайұлы. // Социалистік Алтай, 1940-15
33 Кенжебаев Б. Абай ақын. // Лениншіл жас, 1945-1
34 Сильченко М. Абай және Крыловтың мысалдары. // Социалистік
35 Тәжібаев Ә. Абай және қазақ әдебиеті. // Социалистік
36 Қоңыратбаев Ә. Абайдың философиялық көзқарастары. // Социалистік Қазақстан,
37 Жармағамбетов Қ. Абай. // Лениншіл жас, 1948-11 тамыз.
38 Жиреншин Ә. Қазақ халқының ұлы данышпаны. // Социалистік
39 Мызахметұлы М. Абайтану тарихы.Алматы: Ана тілі, 1994-192б.
40 Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. Алматы: Санат, 1998-368б.
41 Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. Алматы: Дәуір, 1997-240б.
42 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. Алматы: Ана тілі,
43 Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. Алматы: Қазақ университеті,
44 Қасқабасов С. Абай және фольклор. Алматы: Білім, 1995-64б.
45 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және
46 Сильченко М.Творческая биография Абая. 0000000000000000000000
47 Костюхин Е. Александр Македонский в литературной и фольклорной
48 Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың
49 Әуезов М. Жиырма томдық Он жетінші том. Алматы:
50 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар Он бесінші том
51 Жұмалиев Қ. Сәкен және оның творчествосы. // Екпінді
52 Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар Үш томдық Бірінші
53 Кәкішев Т. Дәуір дидары. Алматы: Жазушы, 1985-304б.
54 Қирабаев С. Өнер өрісі. Алматы: Жазушы, 1971-272б.
55 Қирабаев С. Талантқа құрмет. Алматы: Жазушы, 1988-248б.
56 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. Алматы: ҚМКӘБ, 1960-697б.
57 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Алматы: Санат,
58 Жұмалиев Қ. Стиль -өнер ерекшелігі. Алматы: Жазушы, 1966-228б.
59 Негимов С. Өлең өрімі. Алматы: Ғылым, 1980-136б.
60 Мұқанов С. Биік жотаның бірі. // Социалистік Қазақстан,
61 Майлин Б. Таңдамалы шығармалар Біріші том. Алматы: ҚМКӘБ,
62 Жұмалиев Қ. Талант әр алуан. // Лениншіл жас,
63 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті.
64 Жұмалиев Қ. Ілияс –дәуір шыршысы. // Социалистік Қазақстан,
65 Жұмалиев Қ. Замана жыршысы, күй жаршысы. // Қазақ
66 М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Стиль сыры.
67 Жұмалиев Қ. Сәбит поэзиясындағы кейбір ерекшеліктер. // Қазақ
68 Жұмалиев Қ. Жайсаң жандар. Алматы: Жазушы, 1969-348б.
69 Жұмалиев Қ. Өмір белесі. // Социлистік Қазақстан, 1958-21
70 Жұмалиев Қ. Жан толқытатын жырлар. // Қазақ әдебиеті,
71 Аспандияров С. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт аралық көтеріліс.
72 Әуезов М. Жиырма томдық Он тоғызыншы том. Алматы:
73 Сейфуллин С. Ыбырай Алтынсарин. Алматы: ҚКӨБ, 1935-54б.
74 Асқаров Қ. Қазақтың педагог ақыны. // Халық мұғалімі,
75 Кенжебаев Б. Ыбырай Алтынсарин. // Теміржолшы, 1941-19 қазан.
76 Жармағамбетов Қ. Кел, балалар, оқылық. Алматы: ҚМОҚБ, 1948-74б.
77 Сыдықов Ө. Ыбырай Алтынсаринің педагогикалық пікірлері және ағартушылық
78 Эфиров А. Ибрай Алтынсарин. Жизнь и педагогическая деятельность.
79 Сүлейменов Б. Ыбырай Алтынсарин. // Социалистік Қазақстан, 1949-30
80 Дербісалин Ә. Ыбырай Алтынсарин. Алматы: Қазақстан, 1965-226б.
81 Жармұхаметов М. Ыбырай Алтынсарин тағылымы. Алматы: Жазушы, 1991-384б.
82 Шотанова С. Ыбырай Алтысариннің прозасы. ФҒК дәрежесін алу
83 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы: Жазушы, 1988-320б.
84 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиетіндегі Ыбырай Алтынсариннің тарихи мәні
85 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: Санат, 1994-312б.
86 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті 2-кітап. Алматы:
87 Нұртазин Т.Жазушы және өмір. Алматы: ҚМКӘБ, 1960-372б.
88 Мақпыров С. Ботагөз романының жазылу тарихы. Алматы: Абай
89 Хасенов М. Дәуір және жазушы. Алматы: Қазақстан, 1968-94б.
90 Ергөбеков Қ. Жан жылуы. Алматы: Жалын, 1981-136б.
91 Ергөбеков Қ. Сәбит Мұқанов. Алматы: Санат, 2000-318б.
92 Ермақанова М. С. Мұқановтың “Өмір мектебі” романы. ФҒК
93 Тұрысбеков Р. С. Мұқановтың 20 жылдардағы прозасы. ФҒК
94 Тайманова С. Мұқанов-әдебиет зерттеушісі. ФҒК дәрежесін алу үшін
95 Байтанасова Қ. С.Мұқанов шығармашылығындағы флоьклорлық дәстүр. ФҒК дәрежесін
96 Исмағұлова И. С. Мұқанов және Абайтану. ФҒК дәрежесін
97 Жұмалиев Қ. Сәбит- Октябрь жемісі. // Екпінді құрылыс,
98 Жұмалиев Қ. Оқушының пікірі. // Қазақ әдебиеті, 1935-24
99 Жұмалиев Қ. Халық жазушысы. // Социалистік Қазақстан, 1960-13
100 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. Алматы:
101 Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы. Алматы: Жазушы, 1965-400б.
102 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар Он алты томдық Екінші
103 Жұмалиев Қ. Өмір өткелдері. // Лениншіл жас, 1965-16
104 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. Алматы:
105 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар Он алты томдық Тоғызыншы
106 Ергөбеков Қ. С. Мұқановтың творчестволық лабараториясы. ФҒД дәрежесін
4




Ұқсас жұмыстар

---

Фольклор және жазба әдебиетінің ерекшеліктері

---

Қазақ әдебиетінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту

---

Халық ауыз әдебиеті пәнінен практикалық сабақтың әдістемелік нұсқауы

---

Рахманқұл Бердібай - фольклор зерттеуші

---

Қазақ халық ауыз әдебиеті

---

Оқыту үрдісінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін пайдаланудың маңызы

---

Қазақ әдеби тілі тарихының мәселелері

---

Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде

---

АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕР МЕН ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН БАЛА ТІЛІН ДАМЫТУДАҒЫ АУЫЗ ӘДЕБИЕТНІҢ МАҢЫЗЫ

---

Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі

---