Мифологиялық кеңістік
Тема: «Шыңғыс Айтматовтың «Борынды бекет» романындағы мәңгүрттену процесі»
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Тарау.
Мифологиялық кеңістік
ІІ. Тарау
Әдеби реалды кеңістік
ІІІ. Тарау.
Ғылыми –фантастикалық кеңістік.
ІІІ. Қорытынды.
ІV.Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Ш. Айтматовтың шығармалары ғана емес, оның шығармашылық өмірі де
Ақын шығармашылық таңдауы - өз көкірегінде көптен сақталып, қордаланып
Шығармаларының тууына негіз болатын материал жинаудың басқа да салалары
XX ғасыр әлем тарихында қарама-қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа толы,
Жазушының еңбегі, әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда ең алдымен,
Жазушының шығармашылық лабораториясында сирек кездесетін құбылыс - оның
Шығармашылық лаборатория шегінде көп ретте «шығармашылық
Жұмыс жасау тәртібі,
Ш. Айтматовтың жұмыс тәртібі, әдебі мен әдеті, жазу құралы
Жазушы кейіпкерлері өзінің махаббатымен, мұң шерімен, ар азабымен баурап
Сандро - жазушының ойдан шығарған кейіпкерлерінің бірі. Осындай кейіпкерлердің
Жазушының «Құс жолы» повесінің кейіпкері Қасымның прототипі Тойлыбай Үсібәлиев
Жазушының естелігінде соғыс жылдарындағы әйелдер жөнінде айрықша құрметпен айтылған.
Жәмиланың сыртқы түр-түсін білдіретін суреттер шамалы-ақ. Оқырман Жәмиланы сүйкімді,
«Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесінде «Владимир Сангиге деп
«Жамила» повесінінің алғашқы аты «Әуен» болған. Шығармаға негіз болған
Бұл повесінде суреткер соғыс жылдарындағы қиыншылықты көрсеткісі келгені мәлім.
Жазушының «Алғашқы мұғалім» повесінде баяндалатын оқиға Қазан төңкерісінің алғашқы
Суреткер барлық шығармаларының оқиғалық өзегін өз өмірінің шындықтарынан ала
«Ақ кеме» повесінің ой-өзегінің қалай пайда болғаны туралы дәл
Ш. Айтматовтың шығармаларының әрқайсысының өзіне ғана тән жазылу тарихы
Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда аумағында
Жазушының шығармашылық лабораториясына тән ерекшеліктерді өмір құбылыстарын жинақтау жолындағы
Бірақ бұл да оп-оңай жүзеге асатын процесс емес. Жазушы
«Қош, Гүлсары», «Боранды Бекет», «Кассандра таңбасы» шығармаларында оқырманға ерекше
Шығармашылық қиялдың нақтылы өмір фактілеріне сәйкес келе бермейтін, бірақ
«Кассандра таңбасы» романында ғалым кейіпкер өзінің тағдыры жасанды жолмен
Жазушы «Кассандра таңбасы» романында бүгінгі күннің ғылыми-техникалық, технологиялық жетістіктерін
Бірақ, қазақ ғалымы ф.ғ.д., профессор Ж. Дедебаев
Жалпы, жазушының өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы ізденістері
«Боранды бекет» романын жазар алдындағы Ш.Айтматовтың өз ойын былай
Еңбек сүйгіштік — адамның адамдық қасиетінің негізгі өлшемдерінің бірі
Осы тұрғыдан алғанда Едіге Жангелдин (оны білетін кісілер Боранды
Міне, сондықтан да романда сөз болған проблемаларды ойға алғанда
Алайда мен «еңбеккер» деген ұғымды тек ол «қарапайым, әдеттегі
Боранды Едіге тек жаратылысы меп кәсібіне байланысты ғана еңбеккер
XX ғасырдың соңындағы ең қасіретті қайшылық, сірә, адам ақыл-ойының
Космосқа тұрақты түрде қатыспаудың техникалық мүмкіндіктері жай ғана пайда
Тек халықаралық шиеленісті бәсеңдетушілік қана бүгінгі күні прогрессивті саясат
Бейбіт өмір сүруді үйренбесе адамзат жер бетінен мәңгіге жоғалады.
Адамдар бір-біріне кешірімді бола алады, бірақ бір ыңғайда ойлау,
Өткенін білмейтін, жер бетіндегі орнын жаңадан анықтауға мәжбүр адам,
Бұл құбылыстардың қосақтаса жүретігіне көз жеткізу үшін Қытайдағы «мәдени
Бұрынғы шығармаларымдағыдай бұл жолы да мен өткен ұрпақтардың бізге
Әрине, жерден тыс цивилизациямен арадағы байланысты сипаттауға қатысты оқиғалар
Ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындар кезінде соғыс тоқтатылады екен —
Фантастикалық ойдан шығарудың маңызына келсек, Достоевскийдің өзі кезінде: «Өнердегі
Фантастикалық өрнек — өмір метафорасы, өмірді жаңа, бұрын байқалмаған
Сол себептен де мен романымның сарыөзектік метафоралары жеріміз тағдырына
І Негізгі бөлім
Ежелден мереке мен
«Теңіз шетімен жүгірген
Роман соғыстан кейінгі 40 жыл аясында атам заманнан Сарыөзек
Шыңғыс Айтматов дәйім еңбек адамының әлеуметтік мұраттары мен кісілік
«Романда совет адамы алдында тұрған күллі мәселелер мейлінше ашық
Жалпы көп ұлтты совет әдебиеті үшін романның бас кейіпкері
Осы айтқанымызды Едігенің жалпы адамзаттық, интернационалдық келбеті десек, сонымен
Роман бірден шиеленістен, Едігенің бір еңбек коллективінде істейтін ежелгі
Әдетте, қаза тек Едіге емес, иісі қазақ үшін үлкен
Сондықтан бұл күн — дос парызы өтелетін киелі күн.
Романға осындай дәстүрлі қазақ азаматтары арасындағы байырғы, бірақ өрелі
Біздің талдауымызға түскен романның этнографиялық тегі оның композициялық құрылымынан
Қазанғап болса Едігенің «үйрек жүнді оттасы, қарға жүнді қандасы»,
Осындай этнографиялық жосық-жоралғының орындалуы үстінде дүние салған жан тірі
Едіге адам өлімін
Шыңғыс қаламы қазақ халқының мыңдаған жылғы көне мәдениеті, тарихы,
Романда көне мифология, шынайы әлеуметтік орта мен ғылыми қиял
1. Мифологиялық кеңістік: Найман-Ана күмбезіне беттеген
2.Әдеби-реалды кеңістік: Сары-Өзек, Боранды бекет, Құмбел, Ақ-Мойнақ, Арал, Қызыл-Орда
3.Ғылыми-фантастикалық кеңістік: ғарыштағы беймәлім цивилизация: осы цивилизациямен мәдени-адамгершілік қатынасқа
Осы әртекті кеңістікте орын алған уақиғалар тізбегі тек Едіге
Жазушы қазақ фольклорының «өзіндік» жүйесіне шығармасының жалпы композициялық желісін
Қазақ фольклоры адамның ақыл-ойының зерде қабілетінің жете алатын барлың
Осы орайда «Боранды бекеттің» авторы қазақ фольклорының «өзіндік» философиялық-методологиялық
Соның бірі «мәңгүрт» ұғымы. Мәңгүрт (мәңгірт) — ақылы кем,
Шыңғыс Айтматов «мәңгүрт» ұғымына жаңаша мән беріп, күллі адамзат
Дүниеде адамға
Ал жеке адам (индивид), немесе қоғам қолында бар тарихын
Тарихи тегін біле тұрып, білгісі келмейтін, сезбейтін, сезгісі де
Романда мәңгүрт образының Сәбитжаннан басқа кейіпкерлермен тікелей байланысы болмағанмен,
Сәбитжанның шығар шыңы — И. Канттың тілімен айтқанда, «білімпаз
Ілкі қазақ әфсанасының Шыңғыс Айтматов оқыған мәңгүрттік пен кісілік
Әңгімеміз «Боранды бекеттің» этнографиялық негізі жөнінде болды. Мақсатымыз: күнделікті
Дегенмен, жазушының қаламының тақырыбымызға қатысты құбылыстарды ашуда кейбір кібіртік
... Қазанғап Найман-Анаға жетпей сахара төсіне жерленді.
Едіге қалды. «Боранды бекетті» Едігесіз елестетуге бола ма? Жоқ,
1990 жылы 26-наурызда Егемен Қазақстан газетінде Ш.Айтматовтың 70
Шыңғыс Айтматов, сөз жоқ ұлы суреткер ретінде «Боранды
Едіге, Әбутәліп, Қазанғап, Зәрипа, Сәбитжан, Авдий Калистратов, Бостон Үркіншиев,
Олар сені сынап, сен оларды сынап, келе-келе өзара ұласып,
Боранды разъезі қаншалықты қиян түкпірде болғанмен, бүкіл Әлемнің
Шығарманың бірегей көркемдік қуаты да, әсіресе каһарман ретіндегі Едігенің
Асылы, «Шыңғыс ханның ақша бұлты» атты туындының бір құдыреті
Ал, мұның бәрі, осы шығармада бірін-бірі өзара толықтырып, өзара
Ал мұның бәрі осылайша планетарлық проблема дәрежесі көтеріліп әрі
Ал мұның бәрі, тарих пен тұлға, өмір мен өлім,
Сондықтан шығар, өркениетті биік мұраттарға тек өзгелердің терезесі тең
Сондықтан шығар, Шыңғыс Айтматов осы шығармасы арқылы дөңгеленген жұмыр
«Шыңғыс ханның ақша бұлты» атты мифтік микророманды оқи отырып,
Шыңғыс хан өз әскеріндегі жүзбасы Эрдене мен ту тігетін
Әке-шеше болса қатігез ханның айуандық жазасынан өлді. Бірақ олардың
Тәңірінің өзіне бұйырған тағдырына тепсінген Шыңғыс ханның басындағы бағы
Пенденің пендешілігі осындай жүзі жанбайтын әрекеттерге бару арқылы көрініп,
Мифтік микророманның көркемдік-әлеуметтік-философиялық тінінде үстемдік пен зорлықтың осындай небір
Шыңғыс хан да, тергеуші Таңсықбаев та өз дегендерімен өзгелерге
Мәселен, Шыңғыс хан сонау бала кезінде әкесі бір, алайда
Әйтпесе, ішкі түйсік арқылы арды таптаудың осындай азабына —
Әйтпесе, мұғалім Әбутәліптің өлімін өзі дайындаған тергеуші Таңсықбаевтың
Әйтпесе, адам баласы табиғатының-тағдырының небір жұмбақтары мен небір
Шарана перзент Құнанның басына қонған ақша бұлт символы жалпы
Дегенмен біздің таңғалғанымыз – Шыңғыс айтматов тәрізді ұлы суреткер
1980 ж. жылы оның «Ғасырдан да ұзақ күн» дейтін
Романдағы стрелкашылар осы соңғы бөлімге қарайды. Бір қызығы осы
Міне, осыдам жазушы мүлдем бимағлұм. Және бір қызығы, оқиға
Сонда оларды Ш.Айтматов қайдан алып жүр?
Бұларды айтпағанда жазушы қазақтардың әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін жете біле бермейді.
Өкінішке орай, Ш.Айтматов мұның бірін де білмейді. Иман үйіру,
Едіге жолшыбай ойланады, толғанады, көп жәйтті еске алады. Біз
Қайта ондай кісіні Қызылқұмның адам аяғы жете бермейтін бір
Романдағы аңыз-притчалардың да жағдайы осындай. Әсіресе, Шыңғысхан туралы аңыздың
Мәңгүрт туралы аңыз жайында да ойланарлық жәйт жетерлік. Ш.Айтматов
Баланы ұстап алайық,
басына шіре салайық, —
деп басталатын 5 жол өлеңді келтіреді. Бұл жерде Ш.Айтматов
Ш.Айтматов өзін өзі ақтау үшін неше түрлі айла-амалдың шылауына
Ш.Айтматов әлгі сұхбатында Ә.Кекілбаевтың астына көпшік қойып, "мені қолдар
Мәңгүртке айналды. Жүре-жүре тілден де айрылды. Түйемен бірге өреді,
Романдағы Райымол туралы "аңыз" да атақты Біржан салды еске
—"Ни на какую ярмарку тебе нет хода. Тебя лечить
И с этими словами брат выхватил домбру из рук
Мұның ақыры: "А он стоял, привязанный к березе, с
Развяжи мне руки, брат мой Абдильхан, я по доброй
Осыны оқығаннан кейін атақты Біржан салдың:
Өзіңдей Азынабайдың поштабайы
қолымнан домбырамды алды тартып...
Теміртос, Асыл, Ақық қарақтарым,
байлаулы арқандағы қолымды шеш, —
деген атақты жолдарын есіне түсіре алмаған, жадынан шығарып жіберген
— А кто ты? — дейді.
— Я из Караганды, казах. В школе шахтерской учился.
— Нет, чей ты?
— Отца, матери.
- А он чьи?
- Тоже отца, матери.
- А они?.. — деп қазымырланады да ақырында:
- Разве тебя не учили запоминать имена семерых предков?
- не учили. А зачем это? Я вот не
Қорытынды
Ш. Айтматовтың көркем әдебиет әлемінің табалдырығынан аттап, ішке кіру
Сан ғасыр бұрын болған тарихи оқиғаны бүгінгі ұрпақтың жанына
сұрыпталып, тазарып, жетіліп, ақырында саф алтындай асыл құндылыққа айналған
Жазушы әжесі дүииеден озады, 1937 жылы әкесі, партия қызметкері,
Мәскеуден Қызыл профессура институтының тыңдаушысы, репрессияға ұшырайды. Бала Ш.
Жазушының көргендері мен көңілге түйгендері оның өмір туралы, адам,
Алайда, Айтматовтың көркемдік әлемін біртұтас күйде ұдайы оқып, салыстыра
Әдебиеттер тізімі:
Кәрібекова А.Ж. «Ш. Айтматовтың шығармашылық лабороториясы»
Автореферат. Алматы 2006ж
Шерхан Мұртоза «Айқайлап атқан сөз»
Егеменді Қазақстан 1999-26 наурыз
Елеусінова Г. «Шыңғыс Айтматов публицистикасы»
«Қазақ тілі мен әдебиеті 1999 №4 саны
Ақатаев С. «Ш.Айтматовтың «Боранды бекеті романының негізгі»
Білім және еңбек 1985ж, №4 саны 29-39 беттер.
Сайлаубек Естайұлы «Алатау мен айсберг феномені»
Алматы Ақмола 1998ж, 11 желтоқсан
6.Алдамжаров Б. «Адамзаттың Айтматовы» аңыздың ақыры»
Жұлдыз -20003ж №4 саны 143-163 беттер
7 Шәукарова М. «Ш. Айтматовтың шығармасына
Қазақстан 1987,1-қазан
8. Әкімов Т. «Дос жайлы сұхбат» Ш.Айтматов 60 жаста»
1988ж, 9- желтоқсан.
9. Шерхан Мұратаза «Шыңғыс және шыңдық» социалистік Қазақстан
1988ж. 11 желтоқсан
10. Мағауин М. «Ұлтсыздану ұраны», Жұлдыз, 2004 ж. №7
11. Балқыбек Ә. «Шыңғысхан - далалық тұлға», Қазақ
12. Мырзахметұлы М. «Түркістан-Тараз арасы». Астана, 2002 ж.
13. Тәжиев Б.М. «Шаханов неге шақарлана береді?», Жұлдыз. 2003
14. Рысалды Қ. «Шыңғысханды дәріптеу – басқыншылықты дәріптеу», Ана
15. Есім Ғ.»Шыңғысхан вирусы» , Егеменді Қазақстан. 2001 ж.
16. М.Шаханов «Айтматов Ш. Шыңғысханға деген қатерлі құлшылық», Жас
17. Зардыхан Қ. «Шыңғысхан тақырыбы қиял, хикаялармен алынатын биік
1
Мифологиялық уақыт және прототүріктер мәдениеті
МӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ УАҚЫТЫ
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ тіліндегі жалқы есімдер
Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем
Қазақ дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік бейнесінің этномәдени ерекшеліктерін айқындау
ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Когнитивті лингвистика ғылымының теориялық мәселелері
Номад. Қазақ халқының шаруашылық негізі
Қазақтың ұлттық дүниетаным ерекшелігі