Қоршаған ортаның сапасын басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаның сапасын көтеру адамның өмір сүруін жақсартатын
1.2 Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары 17
1.3 Қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық негіздері 27
2 ОҢТҮСТІК – ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН
2.1 Қоршаған ортаны ластау мен негізгі қайнар көздері 36
2.2 «Шымкентмұнайоргсинтез» ААҚ-да қоршаған орта сапасының құрамдастарын талдау 42
2.3 «Шымкентмұнайторгсинтез» ААҚ шарттарында қоршаған ортаның сапасын басқарудың ұйымдық-экономикалық
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
Жетекшінің пікірі
Соңғы ғасырда ғылыми-техникалық жетістік адамзаттың, жалпы қоғам өміріне әкелген
Бұл тұрғыдан алып қарағанда қарастырып отырған Құламанова Бақытгүлдің дипломдық
Алдымен экологиялық тұрғыдан таза технологияларды қолданып, тазарту жүйесін жетілдіріп,
Қорыта келгенде Құламанова Бақытгүлдің дипломдық жұмысы қазіргі заман талабына
Ғылыми жетекшісі
экон. ғыл. канд., доцент
ПІКІР
Құламанова Бақытгүл өзінің дипломдық жұмысын «Шымкентмұнайоргсинтез» ашық акционерлік қоғамы
Автор, алдына қойған мақсатын орындау үшін қарастырып отырған аймақтың
Қоршаған табиғи ортаның сапасын жақсартуға арналған теориялық тұжырымдамаларды, оларды
Ең алдымен өндіріс орындарында зиянды қалдықтардың мөлшерін аз шығарудан
Қорыта келгенде Құламанова Бақытгүлдің дипломдық жұмысы қазіргі заман талабына
Экон. ғыл. д-ры,
профессор
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И Сәтбаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті
Экологиялық-экономика институты
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісі,
экон. ғылымының д-ры,
профессор, акдемик
___________А.К Ерали
«___»___________2003 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы Қоршаған ортаның сапасын басқару механизмін жетілдіру
(«Шымкентмұнайоргсинтез» ААҚ мысалында)
Стандарттау бойынша кеңесші
оқытушы
доцент
____________А.В.Антошкина
«___»_______________2003ж.
Пікір жазушы
экон. ғылымының д-ры, проф.
______________А.М. Сейтказиева
«___»_______________2003ж.
Алматы 2003
Қ.И Сәтпаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті
Экологиялық-экономика институты
0702 – Экономика және менеджмент
әлеуметтік ортада және салалар бойынша
мамандығы
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке _________________________________________________________
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы______________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Жоғары оқу орны бойынша _____________ «____»__________№__________
бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі_________ «_____»_________
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері_________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Диплом жобасында зерттелетін мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының қысқаша
а) ________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
ә)________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________
б)________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Қоршаған ортаның сапасын басқару механизмін жетілдіру
(«Шымкентмұнайоргсинтез» ААҚ мысалында)
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттың негізгі экологикалық аспектілері болып табылатын қоршаған ортаның
Ғылыми-техникалық прогрестің екпінді дамуы соңғы жүз жылдықтың ішінде қоғамның
Адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынасы өзінің критикалық шекарасына
Қоршаған орта, адамның, тірі организмнің биологиялық түрі ретінде өмір
Орнықты дамудың принциптерін жүзеге асырудың басты мәселесі ретінде азаматтардың
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаның сапасын көтеру адамның өмір сүруін жақсартатын
Қоғамдық дамуы, материалдық және рухани байлықтарын қайта өндіру процесі
Мысалы, отандық және шетел мамандарының бағалауы бойынша адамдардың денсаулығының
Сондықтан қоршаған ортаның сапасы мен негізгі құндылықтарын, табиғаттың байлықтарын
Ол үшін, алдымен басқару объектісін зерттеуден бастау керек, яғни
Тарихи қалыптасу бойынша, «сапа» деген анықтама материалдық өндіріспен ғана
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның сапасымен байланысты зерттеулерде әртүрлі ұғымдарды
«Қоршаған ортаның сапасы» деген анықтаманы баяндаудағы көз қарастарының көптігі
Қоршаған орта – бұл қазіргі уақыттың ғылымы мен тәжірибесінің
Оқу мақсаттарына байланысты әр түрлі зерттеушілерінде өздерінің тәсілдері, ойлаудың
ҚР «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңында осы анықтамаға келесі
Кейбір ғалымдары «қоршаған ортаны қоршаған табиғи ортасы ретінде, яғни,
Қарама-қайшы ойлары да кездеседі, Реймерс Н. Ф. «қоршаған орта»
Көптеген анықтамалары антропоцентрикалық түрде болады, онда авторлары қоршаған ортаны
Көптеген анықтамалырының ішінде оның мәнін ең дәл Петров В.
Автордың ойы бойынша, қоршаған табиғи ортасы – бұл шын
Адамды қоршаған орта – бұл жалпы қоршаған ортаға қарағанда
Осыған қарап, қоршаған орта ретінде біз сыртқы материалдық шындығының
1-сурет - «Қоғам-табиғат» экожүйесінің өзара қарым-қатынас схемасы
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы индустриальді дәуірдің дамуымен баяндалатын.
Қоғамның өндірістік іс-әрекеттің қарқынды процесінде қажетті табиғи байлықтарын табиғаттан
Көпшілік білетіндей, заттарының биотикалық айналымы өзінің тұйықтығымен сипатталады. Ал
Нәтижесінде, биогеохимиялық циклдары жаймен, бірақ өзгермейтіндей және үзіліссіз бұзылады,
Қоршаған орта күрделі жүйе болғандықтан және оның сапасы көптеген
Авторлардың кейбіреулері «адамды қоршаған ортаның сапасы» ұғымын «өмірдің сапасымен»
«Қоршаған ортаның сапасы» деген ұғымының мағынасындағы орталық сұрағы -
Эколого-экономикалық және әлеуметтік процестерін жоспарлау мен басқару жеке және
Қоршаған ортаны қанағаттандыратындай адамдардың және де территориялардың эколого-экономикалық дамуына
- табиғи, объективті әлемінің өмір сүрудің, адамзаттың тіршілік етуінің,
- экологиялық, қоршаған ортаның тірі организмдерінің, табиғи объектілерінің және
- ғылыми-техникалық және өндірістік аспектілері ғылыми-техникалық прогрестің мен өндірістік-технологиялық
- экономикалық, материалдық-техникалық жүйелері мен халықтың денсаулығына тигізілетін зиянын
Біздің көзімізше, «қоршаған ортаның сапасы» деген ұғымын ең толық
Осылайша, осы күндері қазіргі уақыттың шарттарында, табиғат қорғау іс-әрекеттерінің
1.2 Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары
Қоршаған орта – бұл өте күрделі жүйе, оның сапасы
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесіндегі ең маңызды элементі сандық
«Қоршаған ортаның сапасы» деген ұғымының өзінде қоршаған ортаның күйі
Қоршаған ортаның сапасын жалпы бағалауды орнатудың бір әдісі зерттелетін
- қоршаған ортаның сапасының нормативтері, олар қоршаған ортаны ластайтын
- қоршаған ортаға зиянды әсер етулерінің шеткі рұқсат етілген
- табиғи ресурстарын пайдалану нормативтері, табиғи ресурстарының өздігінен қалпына
- экологиялық стандарт – нормалар, ережелер, қоршаған ортаны қорғау
санитарлық және қорғаушы зоналарының нормативтері.
Бөлек химиялық элементтері бойынша ластаудың ШРК-ы (шеткі рұқсат етілген
Бірақ тәжірибе көрсеткендей қоршаған ортаның сапасы облысындағы экологиялық нормативтерінің
Кейбір ғалымдарының ойы бойынша, санитарлық-гигиеналық нормаларының зерттеп жасауына негізгі
Біріншіден, ШРК нормативтерінің бар талаптарын орындағанда да, ластанған ортасының
Екіншіден, ШРК қолдануының концепциясы ластауымен күреске бағытталып, оның себебін
Мемлекеттік экологиялық стандарттарының жүйесінде де кемшіліктері бар. Олардың көбісін
Негізінде санитарлық-гигиеналық нормалары болатын қоршаған орта сапасының жеке критерийлері
Бірнеше заттарының құрамын анықтау үшін агрегацияланған тазалық индексін есептеу
Ортада бірнеше ластаушы компоненттері бір уақытта болғанда, олардың өлшемсіз
Сi / ШРКi 1,
мұндағы Сi – ластаудың i-ші т.рінің максимальді орташа тәуліктік
Егер осы шарт орындалса, орта зарарсыз немесе пайдалануға рұқсат
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың негізіне ортаны ластау деңгейі болатын
MI = Mi*Kpi,
мұндағы Mi – ластаудың i-ші ингридиентінің шығысы (т/жыл немесе
Антропогендік әсері бар экожүйелерде қоршаған ортаның сапасы негізгі ластаушы
Объектінің, процесінің салыстырмалы экологиялылығы келесі формула бойынша анықталады
A= (Mc + Mp) - Mn/
мұндағы Mc, Mp, Mn – сәйкесінше шикізаттың, қосалқы материалдың
A 0 ұмтылғанда процесс, объект толық
Көптеген жұмыстарда өндірістің технологиясын бағалау ластауыштарын мен тазалау құрылғыларын
Koc = Bo – By / Bд ,
мұндағы Bo – пайда болатын,
By – ұстап алынатын,
Bд – рұқсат етілетін ластауыштары.
Koc 1 шарты орындалғанда, орта зарасыз
Бірақ, біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасын бағалауда бұндай әдістемелік
- соңғы формуланың бөлімі әрбір өнеркәсіптің қошаған ортаға шығыстарының
- шығарылатын ластаушы заттарының қамтуы онша көп емес.
Қоршаған ортаның сапасын сандық бағалаудың келесі әдістері экологиялық жағдайының
1 кесте - Қоршаған ортаның деградациясынан түсетін зиянды экономикалық
Ортаның деградация-сы Қоршаған ортаны ластауымен байланысты зияны Есептеу әдісі
1.Топырақты қатты қалдықтарымен ластау Жердің бетін қатты қалдықтары-мен ластаудан
yn – топыраққа 1 т ластауышты тастаған-нан келетін зияны;
Mn – топыраққа жыл ішінде түсетін қалдықтарының массасы, т
2.Су бассейнінің ластануы
Су қоймаларының ластаудан экономикалық зиянын ірілендірілген бағалау Усу=
-әртүрлі су шаруашы лық бөлімдері үшін әр түрлі мәндеріне
М–ластаудың келтірілген массасы
1-кестенің жалғасы
Ортаның деградация-сы Қоршаған ортаны ластауымен байланысты зияны Есептеу әдісі
3.Ауаның ластануы Атмосфераны ластау-дан түскен зиянын ірілендірілген бағалау Уауа=
-әртүрлі типтегі терри-ториялар үстіндегі ат-мосфералық ауаның лас-танудағы салыстырмалы
-атмосферадағы қосу-ларының таралу сипа-тын ескеретін коэффи-циенті;
М–ластаудың келтіріл-ген массасы
4.Қорша-ған ортаны ластау Қоршаған ортаны ластаумен байланыс-ты келті-рілген шы-ғындары
P–капиталға процент (капитал-дық салымдар тиімділігінің коэффициенті=0,12);
Кц – табиғат қорғау мақсатындағы негізгі қорлардың бағасы
1-кестенің жалғасы
Ортаның деградация-сы Қоршаған ортаны ластауымен байланысты зияны Есептеу әдісі
Халықтың денсаулығының нашарлауынан түскен зияны Уз=См+Снд+Сб См – медициналық
Снд – жұмысқа шықпағаны нәтижесінде ұлттық табысты ала алмау;
Сб – уақытша жұмыс істей алмау немесе ауруларға қарағаны
Пәтерлік-коммуналдық шаруашылыққа түскен зияны Ужкх=Зуб+Зт+Зж+Зб+Зоз Зуб – қаланың селитебті
Зт – қалалық қоғамдық транспортының қосымша эксплуатациялық шығындары;
Зж – пәтерлік қор мен қаланың басқа элементтерін қосымша
Зб – қосымша тұрмыстық қызметтер шығындары;
Зоз – қаланың жасыл көшеттеріне келтірілетін зияны
1-кестенің жалғасы
Ортаның деградация-сы Қоршаған ортаны ластауымен байланысты зияны Есептеу әдісі
Жыл ішінде лас суды пайдаланудан пәтерлік-коммуналдық шаруашылыққа тигізілетін зияны
Зч – ауыз суды тазалауға қосымша шығындары
Орман шаруашылы-ғына тигізілетін кешендік зияны Ул= Упр
Кр – өнімдік ағаш пен рекультивацияға жұмсалатын
шығынының коэффициенті;
Кк – ағашты кешенді пайдаланудағы өнімді есептеу коэффициенті;
Кп – орманның қосалқы функцияларының коэффициенті;
Кв – орманның рекреациялық және су қорғау қасиеттерін есептеу
Ко – орманның атмосфера тазалаушы, топырақты қорғаушы, оттегі түзетуші,
1-кестенің жалғасы
Ортаның деградация-сы Қоршаған ортаны ластауымен байланысты зияны Есептеу әдісі
Өнеркәсіпке тигізілетін зияны Уп=Уф+Уу+Утек Уф – негізгі қорларының тозуының
Уу – бағалы шикізатты жоғалтулардың зияны;
Утек – кадрларының тұрақсыздығының аса жоғары болуынан зияны
Көптеген авторлар сапаны бағалау барлық маңызды қасиеттерін терең талдауды
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың іске асырылған талдауларын қорытып айтқанда,
- қоршаған ортаның сапасының бүтін жүйе ретінде теоретикалық көрсеткіштері
- адамдарының ғана емес, тірі организмдерінің де сау өмір
- қоршаған ортаның сапасын бағалау қоршаған ортаның сапасының деңгейін
1.3 Қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық негіздері
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің баяндамасы ISO 14000 сериясындағы
Басқару процесі басқару субъектісінің басқару объектісіне әсер етуін (одан
Осындай түсінікте қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесі алдыңда белгілі
Қоршаған ортаның басқару жүйесінің негізгі принциптері келесілер болып табылады:
- қоршаған ортаның сапасын басқару кәсіпорынның ең жоғары басымдылығы
- экологиялық мінездемелерін бағалау мен олардың ұйымының іс-әрекетінің саясаты,
- кәсіпорындарының және шығарылатын өнімдерінің экологиялық қауіпсіздігінің қажетті деңгейіне
- экологиялықтың мінездемелерінің талап етілетін деңгейіне жету үшін қажетті
- жақсарған экологиялық қасиеттері бар өнімін шығаруын жоспарлау, яғни
- қоршаған ортаның сапасы мен экологиялық қамтамасыз ету облысындағы
Қоршаған ортаны ластауды болдырмау және қоршаған ортаның күйін жақсарту
Экологиялық проблемаларын шешу үшін жүйелік әдісі керек, ол кәсіпорындарының
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің тиімділігінің қажетті алғышарты басқаратын
Кәсіпорындарының іс-әрекетінің басты элементтері қоршаған ортаның жеке компоненттерінің күйін
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің және экологиялық қауіпсізідігінің маңызды
Белсенді экологиялық саясаты қоршаған ортаны қорғаудың прогрессивті бағыттары мен
- шикізат өнімдерін тұтыну мен өндіріс көлемдерінің қысқарту, ол
- шектелген қаражаттық және материалдық ресурстарын өндірістің масштабтарын кеңейтуі
- экологиялық тиімділігі мен онымен байланысты көрсеткіштерін бағалау процедураларын
- кәсіпорындарының тиімді эколого-экономикалық іс-әрекеті үзіліссіз оқыту мен жоғары
Жоспарлау кезінде жасалатын қоршаған ортаны қорғау бойынша мақсаттары мен
Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық қауіпсіздігі бойынша шараларының жүйесін
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеуінің тиімділігін бағалау
1-ші кезеңі ҚР заңдылығының экологиялық талаптарына кәсіпорын іс-әрекетінің сәйкес
2-ші кезеңі ISO 14000 халықаралық стандартының жалпы формальді талаптарына
3-ші кезеңі ISO 14000 халықаралық стандартының кеңейтілген талаптарына кәсіпорынның
4-ші кезеңі Кәсіпорынның экологиялық іс-әрекетінің негізгі сандық көрсеткіштерін өзгеруінің
5-ші кезеңі Қоршаған ортаның сапасын басқару саласында кәсіпорынның іс-әрекетін
3 сурет Қоршаған орта сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеу
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін бағалау
Үшінші қадамында кәсіпорынның іс-әрекетінің ISO 14000 халықаралық стандартына сәйкес
экологиялық саясаты мен экологиялық іс-әрекетті жоспарлау;
экологиялық іс-әрекетін ұйымдастыру;
- экологиялық іс-әрекетті үзіліссіз және тізбекті жетілдіру мен нәтижелерін
Төртінші қадамында, экологиялық іс-әрекетінің негізгі сандық және сапалық көрсеткіштерінің
Осылайша, қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінің теоретикалық негіздерінінің жүргізілген
- қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің әрбір иерархиялық деңгейінде
- мемлекеттік басқаруында қоршаған ортаның сапасын басқаруының ролі және
- қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінің шешімдер қабылдаудың барлық
2 ОҢТҮСТІК – ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН
2.1 Қоршаған ортаны ластау мен негізгі қайнар көздері
Оңтүстік-Қазақстан облысы республиканың оңтүстігінде орналасқан, 2 млн. халқы бар,
Облыста полиметалдық кендерінің, қоңыр көмірінің, темір кендерінің, құрылыс материалдарының
Облысының үлкен өзені – Сырдария (жалпы ұзындығы 2219 км,
Облыста 13 ауылдық аудандары мен 7 кішкентай қалалары бар,
Республикада өнеркәсіптік өндірісінің ең маңызды саласы үш региондарында шоғырланған
4 сурет - ОҚО өнеркәсіптік саларының құрылымы
Облыста өнеркәсіптік кәсіпорындарының саны 600-ге жетеді, олардың ішіндегі ең
Облыст территориясы экологиялық жағдайы бойынша шартты түрде үш зонаға
5 сурет - ОҚО территориясының экологиялық жағдайға
Экологиялық дағдарысының зоналарына тиісті аудандары Қызылорда облысымен шектеседі де
Созақ аудының территориясында уран кен орындарының кенін шығаруы жүргізіледі,
Шардара, Түркістан, Арыс қалаларын бойынша негізгі ластауыштары – коммуналдық
Шымкент пен Кентау қалалары ауыр металдарымен ластанған және де
Облыста 180 миллион тоннадан астам өнеркәсіптік қатты қалдықтары жиналды.
«Южнополиметалл» ЖАҚ 2482460,1 тонна;
«Кентау байытушы зауыты» 135468250 тонн;
«Экскаватор» ААҚ
«Шымкентмунайогрсинтез» 7502,7 тонн;
«Интеркомшина» ЖШС
Жалпы айтқанда, Оңтүстік-Қазақстан облысы Қазақстанның алты экологиялық қолайсыз региондарының
Атмосфера. Облыста 130-дан астам ірі кәсіпорындары жұмыс істейді, олардың
Өндірісінің қысқаруы, ауа қорғаушы шараларының жүргізілуі мен жергілікті ластаушы
Ингредиент-тері 1996 ж. 1997 ж. 1998 ж. 1999 ж.
тонна % тонна % тонна % тонна %
Қатты заттары, олардың ішінде: 10761,9 25,5 11800 25,9 14800
күл 6378,4 15,1 6400 14,1 8410 15,6 8460 15,4
қорғасын қосылыс-тары 19,7 0,05 21,0 0,05 32,0 0,06 33,0
күкірт диоксиді 14361,8 34,1 15800 34,8 18900 35,0 19100
азот тотықтары 3294,6 7,8 3450 7,6 3600 6,7 3700
көміртегі оксиді 6597,1 15,7 7200 15,8 9400 17,4 9500
фосфид 13,6 0,032 60 0,13 120 0,22 180 0,33
басқалары 7049,4 16,7 7090 15,6 7180 13,3 7680 13,9
Барлығы 42078,4 100 45400 100 54000 100 55000 100
2 кесте – ОҚО негізгі ластауыштары бойынша зиянды заттардың
6-ші суретте көрсетілгендей, жеке кәсіпорындарының жұмыс істеуінің басылуы немесе
6 сурет - ОҚО зиянды заттарының атмосфераға шығыстары
Су. Облыста 15 мыңнан астам су пайдаланушылары есепте тұр.
«Шымкентмұнайоргсинтез» пен «ШСЗ» ЖАҚ-ы қорғасын, мыс, қалайы, кадмийдің өндірістік
2.2 «Шымкентмұнайоргсинтез» ААҚ-да қоршаған орта сапасының құрамдастарын талдау
Оңтүстік-Қазақстан облысы «Биологиялық әр түрлілікті сақтау мен балансты пайдалану
1) шаң
2) сера диоксиді
3) азот диоксиді
4) күкіртті сутегі
5) көміртегі оксиді
Атмосфералық ауада зиянды қосылыстарының бар болуы рұқсат етілген деңгейлерін
Шымкент қаласында орналасқан негізгі ластаушы көздері ретінде «ШымкентМұнаймТоргСинтез» ААҚ-ы,
Аталған кәсіпорындарының ішінде қоршаған ортаны көмірсутегі, қорғасын, фенолмен ластаудың
Географиялық орналасуы бойынша кәсіпорын орналасатын жері климатикалық ауданының IV
Бұл жағдайларының барлығын ескеріп, «ШНОС» ААҚ-ы қазіргі күні жаңа
- ЭЛОУ – АТ – 6 (электрлік тұзсыздандыру мен
- катализациялайтын риформинг;
- дизельдік отынды гидро тазалау;
- авиа керосинді гидро тазалау;
- газофракция.
Аталған секциялары өздігінен жұмыс істейді, олардың арасындағы байланысы секциялары
ЭЛОУ қондырғысы – мұнайды деэмульгациялау үшін пайдаланылады, өйткені өңдеуге
Бұл жағдайда кәсіпорында қолданылатын құрғату мен тұзсыздандыру сияқты осындай
7 сурет - «ШНОС» ААҚ-ы мұнай өңдеудің технологиялық
Алынған бензиндік фракциялары одан әрі жоғарыоктанды бензинды алу риформинг
Изомеризация процесі (орнықтылықты құрылымы бар парафинді көмірсутектері изомерді түзеді)
Риформинг процесі кезінде шикізат ретінде бөлек бензинді фракциялары пайдаланылады,
Риформинг процесі кезінде пайдаланылатын берілген шикізаты алдымен гидро тазалаудан
Гидро тазалау кезінде бір блокта шикізат ретінде дизельді отынның
Гидро тазалаудың маңыздылығының мәні құрамында азот пен оттегі болатын
«ШНОС» ААҚ-да пайдаланылатын ЛК-6у кешендік қондырғысы отандық және шетелдік
Берілген қондырғысының келесі экологиялық артықшылықтары бар:
- өндірістік қажеттіктеріне керекті жер аумағы әлдеқашан кемиді;
- түтіндік трубаларынан ластаушы заттары мен қосылыстарының залптық шығыстарын
- отын, жылу және электр энергиясын пайдалануының үнемделуі жоғарылайды;
- процестерінің технологиялық басқарылуы толық автоматтандырылады, ал бұл қорғаушы
- зауыттың ішінде қоршаған ортанының негізгі ластаушысы болып табылатын
ЛК-6у қондырғысының осы артықшылықтарының арқасында ауа бассейніне ластаушы заттарының
Зерттеулерінің нәтижелерінде және де мұнай өңдеуші зауытындағы көп жылдық
Мұнай мен мұнай өнімдерін сақтау резервуарлары атмосфераны көмірсутектерімен ластайтын
Авто транспорты үшін бензинді сақтағанда вертикальді резервуарда орнықты клапанымен
Аппараттарының қорғаушы клапандары жұмыс қысымын ескеріп орнатылады, ал қысымы
Технологиялық қондырғылары ауа бассейнінің негізгі ластауыштарының санына кіреді.
Мұнай өңдеуші зауытында қуаттылығы орташа болатын 1000 жуық насостары
Көмірсутектері мен күкіртті сутектерінің шығыстары атмосфералық-вакуумдық пен вакуумдық қондырғыларында
Битум мен катализациялайтын крекингті өндіру және де басқа технологиялық
Мұнай өңдеуші кәсіпорында сульфидификация процесі кезінде әр түрлі қосылыстарын
Құю-сарқып құю процестері мұнай өнімдерін айдағанда автоматтандырылған жүйелерінің жетілген
Мамандарының айтауы бойынша, градирняларынан келген айналымды суы бір сағатта
Тазалаушы қондырғыларының ашық бөліктері (құмды ұстаушылары, мұнайды ұстаушылары) атмосфераны
Жалынды жүйелері атмосфераны күкіртті газымен, көміртегі оксидтерімен және де
Мұнай өңдеуші кәсіпорындарында технологиялық пештерінде сұйық отын мен табиғи
Технико-экономикалық зерттеулерінің, статистикалық мәліметтері мен арнайы әдебиетінің негізінде технологиялық
3 кесте - «ШНОС» кәсіпорнында мұнай мен мұнай өнімдері
Шығын көздері %-к есебінде шығындарының жалпы саны Ескертулер
Товарлық шығындар 30-40 қайтарылмайтын шығындар
Технологиялық шығындар 15-20 жартылай қайтарылатын шығындары
Конструкциялардың жеткіліксіздігінен, аппараттары мен агрегаттарының технологиялық қондырғыларын пайдалану режимдерін
Тазалаушы қондырғыларындағы шығындар 10-15 жартылай қайтарылатын шығындар
Жалынның шығындар 5-10 Қайтарылмайтын шығындар
Коммерциялық шығындар 5-10 қайтарылмайтын шығындар
Егер күкіртті мұнайды өңдейтін кәсіпорындарын мұнай мен мұнай өнімдерінің
4 кесте - Мұнай мен мұнай өнімдерінің қайтарылмайтын шығындар
Атмосфераға өтетін көмірсутектері 63,0
олардың ішінде:
мұнай мен мұнай өнімдерін сақтайтын резервуарлары мен ыдыстарынан 40,0
мұнайды ұстайтын және тазаланатын ағынды судың буланатын қондырғылары, ашық
канализациялық құдықтары мен градирнялары 1,3
буланудың басқа көздері 2,7
жалындары 17,0
катализаторларда коксты жағу кезінде, атмосфералық-вакуумдық және битумдік қондырғыларда шламдары,
ағынды сулары 1,0
Барлығы 100,0
Сонымен көміртегінің қайтарылмайтын шығындарының 63%-і атмосфераға газ тәріздес пен
«ШНОС» мұнай өңдеуші кәсіпорнының шаруашылық объектілері мен технологиялық процестерінің
5 кесте - «ШНОС» ААҚ-ның мұнай өңдеуші кәсіпорындар қатарымен
Мұнай өңдейтін кәсіпорындары %-і өңделген мұнайдың 1 тоннасы
технологиялық шығындары қайтарылмайтын шығындары товарлық шығындары
«ШНОС»
Павлодар МӨЗ
Атырау МӨЗ
Красновод МӨЗ
Чарджоу МӨЗ
Ферганамұнайоргсинтез 2,3
3,93
2,01
6,16
3,52
4,8 1,94
2,77
1,66
3,91
3,37
3,7 0,2
0,48
0,19
0,28
0,25
0,32
Инвентаризацияның нәтижесінде «ШНОС» кәсіпорында атмосфераға зиянды заттарының шығыстарының келесі
«ШНОС» ААҚ-ы ластаушы заттарының авариялық және залптық шығыстарын ликвидациялау
6 кесте - «ШНОС» кәсіпорындарының атмосфераға шығарылатын зиянды ластау
Зиянды заттары немесе қосылыстары ШРҚ
ммг/м3 Қауіптілік класы Затының немесе қосылыстың шығысы
қуаттылы-ғы 6 млн. тонна/жыл қазіргі күйі
қаныққан көмірсутектері
ароматты көмірсутектері
олардың ішінде:
бензол
толуол
ксилол
күкіртті сутегі
күкірт диоксиді
көміртегі оксиді
азот диоксиді
азот оксиді
аммиак
ванадий оксиді
сажа
метан
кокс шаңы 5,0
1,5
0,6
0,2
0,008
0,5
3,0
0,085
0,4
0,2
0,002
0,5
5
0,5 4,0
2
3
3
2
3
4
2
3
4
1
3
4
3 10531
135
242
132
10
7514
541
27
359
0,9
1,8
10
68
- 6581
102
205
110
14
573
338
19
337
0,05
0,7
8,3
51
-
Қазіргі технологияларда залптық шығыстары катализаторларды регенерациялау процесі кезінде риформинг
Өндірістік технологиялық пештері тиімді жағуларымен жабдықталған, ондағы шудың деңгейі
Технологиялық қондырғыларының вибрациясының деңгейі белгіленген санитарлы-қорғаушы стандарттарынан төмен болады.
ЛК-6у қондырғысының даусыз экологиялық тиімділігіне қарамастан, өндірісте қазіргі отандық
7-ші кестеде «ШНОС» кәсіпорны мен Ресей мен таяу шетелдің
Өндірісте мұнайды өңдеу процесінде улы қалдықтары түзілмейді. Жалғыз ғана
7 кесте - «ШНОС» ААҚ-ы кәсіпорны мен Ресей және
Орташа салалық шығыстары «ШНОС» ААҚ-ы шығыстары Озық кәсіпорындарындағы шығыстары
Қорғаушы клапандары 0,9 0,007 0,001
Компрессорларды пресстеу
- көмірсутегі
- газ/бу
- мөлдір өнімі
- күнгірт өнімі
0,63
0,03
0,012
0,0002
0,04
0,008
0,01
0,0002
0,0003
0,003
0,005
0,0001
Насостарды пресстеу
- жеңіл көмірсутектері
- ауыр көмірсутектері
0,11
0,021
0,06
0,02
0,0003
0,008
Тұйық қондырғыларының вентильдары
0,003
0,0009
0,0001
Фланцтары 0,0003 0,0003 0,0002
Жинақталған шламдарының салдарынан жер асты сулары зиянды заттарымен ластанады,
8 кесте - Жер асты суларының құрамында ауыр металдарының
Металдары концент-рациясы металдары концент-рациясы металдары концент-рациясы
Hg 0,002 Cu 0,003 Cd 0,0023
Ba 1,0 Fe 0,01 Co 0,01
Ca 7,03 Zn 0,018 Mg 0,04
As 0,01 Mo 0,0025 Mn 4,0
Қазақстан республикасында, соның ішінде Оңтүстік-Қазақстан облысындағы кәсіпорындарының қоршаған ортамен
1. Қазақстан республикасы мен Оңтүстік-Қазақстан облысында сыртқы ортаға ластаушы
2. Оңтүстік-Қазақстан облысында өндірісінің көтерілуімен қоршаған ортаның бөлек компоненттерінің
3. «Шымкентмұнайоргсинтез» ААҚ-ы технологиялық процестері мен объектілері барлық экологиялық
4. «Шымкентмұнайоргсинтез» ААҚ-ның іс-әрекетін талдау кәсіпорын бөлек ингредиенттері бойынша
- қоршаған ортаның күйін үзіліссіз автоматты мониторингінің болмауы;
- ластаушы тастаулары, шығыстары, қалдықтарының негізгі көздерінің инвентаризациясы қажет.
2.3 «Шымкентмұнайторгсинтез» ААҚ шарттарында қоршаған ортаның сапасын басқарудың ұйымдық-экономикалық
Қоршаған ортаға теріс әсерінің жоғарылауының жалпы орнықты тенденциясы,
Кәсіпорынның талаптарына сәйкес келетін қоршаған ортаның сапасын басқаруының тиімді
Сондықтан қоршаған ортаның сапасын басқару облысында ғылыми-теоретикалық зерттеулерінің негізінде
ISO 14000 халықаралық стандарты қоршаған ортаның сапасын басқаруының қазіргі
Экологиялық басқару жүйелерін ендіруде сөзсіз озаттығын Жапония мен Германияның
ҚР МС ИСО 14000 ендіру зерттеп жасау қадамында болып
Экологиялық жағдайының шиеленісуі көптеген он жылдықтарының бойында жинақталған халық
МС ИСО 14000 негізіндегі қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесі
8 сурет Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесі
Экологиялық сферасындағы ұлттық ықыластары қоршаған ортаны сақтау мен сауықтыруына
Басқарудың бірінші деңгейінде қоршаған ортаның сапасын жақсарту мен сауықтыру
- экологиялық теріс әсерімен байланысты қоршаған ортаның сапасының қауіпті
- кәсіпорындарында қоршаған ортаның сапасын басқаруының тиімді жүйелерін ендіруді
- қоршаған ортаның күйін мемлекеттік экологиялық бақылаудың және мониторингін
- ООС-тың экономикалық және қаражаттық механизмдерін жетілдіру, қоршаған ортаны
- халықаралық табиғат сақтау қарым-қатынасын дамыту, конвенциялары, келісімдері және
Басқарудың екінші деңгейі региональді деңгейде есептерінің шешілуін қарастырады:
- регионның экологиялық проблемаларын ең тиімді әдістерімен шешуге бағытталған
- қоршаған ортаға теріс әсерін елеулі төмендетуге бағытталған нақты
- енді қабылданатын шаруашылық шешімдерінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- регионның экономикасын экологиялық тиімділігінің критерийлері негізінде құрылымдық қайта
Қоршаған ортаның сапасын басқарудың механизмінің ұйымдастырушылық құрылымын жетілдіруді тек
Біздің көзімізше, қоршаған ортаның күйіне тікелей немесе жанама әсерінің
Экологиялық аудитті жүргізу қоршаған ортаның сапасының жақсарту жағына өзгеруіне
Экологиялық аудитінің негізгі бас арналуы келесіде болады:
- қоршаған ортаның қазіргі бар күйін талдау мен баяндаудың
- қоршаған ортаның сапасын жақсарту стратегиясын дамыту;
- қоршаған ортаның сапасын басқару облысында бұл территорияда шаруашылық
Шаруашылық іс-әрекетінің қоршаған ортаның күйіне тікелей немесе жанама әсерінің
9 кесте - Кәсіпорындарда экологиялық аудит жүргізу әдістемесі
Негізгі бағыттары Жүргізу әдістемесі
1. Экологиялық аудит мақсаты 1.1. Қоршаған ортаның сапасын басқару
1.2. Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесін бағалау;
1.3. Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесін потенциалды жақсарту үшін
2. Экологиялық аудит жүргізуіне дайындығы 2.1. Экологиялық аудит жүргізу
2.2. Негізгі құжаттармен танысу (алдыңғы тексерулердің нәтижелерімен, статистикалық есебінің
2.3. Қоршаған ортаның жеке элементтер күйінің мониторингісі бар болуын
9 –кестенің жалғасы
Негізгі бағыттары Жүргізу әдістемесі
3. Экологиялық аудит жүргізу 3.1. Негізгі құжаттарын тексеру;
3.2. Жұмыс істеу территориясын талдау мен тексеру және де
3.4. Тазалау құрылғыларының бар болуы мен құрамын тексеру;
3.5. Қоршаған орта күйінің мониторинг нәтижелерін тексеру.
4. Экологиялық аудит нәтижелерін жинақтау мен қорытындылау 4.1. Экологиялық
4.2. Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің аудиті негізгі критерийлеріне
Экологиялық аудирлеудің әдістемесінің дамуы, нақты аудиторлық бағдарламаларын зерттеп жасау
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесін жасау мен ендірудің бірінші
Қоршаған ортаның сапасын басқаруының үзіліссіз концепциясы сапаны жалпы басқаруында
Екінші қадамы сапаны қамтамасыз ету облысындағы білімдері бар персоналды
Үшінші қадамы технологиялық процесінің барлық операциялары мен процедураларының стандартизациясымен
Барлық операциялары мен процедураларының стандартизациясы шаруашылық субъектілерінің өнімнің сапасына
Қорытындылап келгенде келесі нәтижелерін беруге болады:
- негізгі мақсаттары мен бағыттары кей кезде олардың тәжірибе
- қоршаған ортаның проблемалары салаларынан бөлек болуы мүмкін емес,
- қоршаған ортаның кешендік проблемаларын кешендік тәсілдерімен шешудің қажеттілігінен
ҚОРЫТЫНДЫ
1) Бүгінгі күні табиғат қорғау іс-әрекеттерінің түрлері жетілдірілуімен қатар
2) Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінің теориялық негіздерінің жүргізілген
- қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің әрбір иерархиялық деңгейінде
- мемлекеттік басқаруда қоршаған ортаның сапасын басқарудың орны мен
- шешімдер қабылдаудың барлық деңгейлерінде қоршаған ортаның сапасын басқару
3) Қазақстан республикасы мен Оңтүстік-Қазақстан облысында сыртқы ортаға ластаушы
4) Техникалық процесті және “Шымкентмұнайоргсинтез” ААҚ-дағы объектісі экологиялық қажеттіліктің
5) Негізінен қоршаған ортаның комплекстік проблемасын комплекстік тәсіл арқылы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зайцев В. Промышленная экология. – М, 1999. – 207
Закон РК «Об охране окружающей среды». //Казахстанская правда. –
Алибаев Т.С., Блинов А.И. Совершенствование оценочных критериев и показателей
Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справочник. – М.: Мысль, 1990.
Петров В. Экологическое право. М., 2000.
ГОСТ 12.2.1.03.-84. Охрана природы. Атмосфера. Термины и определения контроля
ГОСТ 17.1.1.02.-77. Охрана природы. Гидросфера. Классификация водных объектов. –
ГОСТ 27593-88. Почвы. Термины и определения. – М.: Комитет
Андерсон Дж.М. Экология и науки об окружающей среде: биосфера,
Заславский Е.М., Заславская Т.А. Система управления качеством окружающей среды.
Гончарук Т., Семененко Т. Эколого-экономические аспекты управления промышленными предприятиями.
Қаженбаев С., Махмудов С. Табиғатты қорғау. – Алматы: Ана
Қоршаған орта
Өзгертілген қоршаған орта
Табиғи байлықтары
Қоршаған орта сапасының нашарлауы
Өндііріс
діріс
Өнім
Тұтыну
Қалдықтары
Қоршаған ортаның ластануы
Экологиялық дағдарысының зонасы
Экологиялық тәуекелінің зонасы
Экологиялық нормасының зонасы
Зоналары
Түркістан қ.
Отырар қ.
Арыс қ.
Шардара қ.
Созақ қ.
Шымкент қ.
Кентау қ.
Сарыағаш қ.
Жетісай қ.
Ленгер қ.
Күкірт
Кокс
Котельді отын
Дизельді отын
Керосин
Бензин
Дизельді отынды гидро тазалау
Авиа керосинді гидро тазалау
Катализді
риформинг
Күкірт өндірудің қондырғысы
Баяуланған кокстау қондырғысы
Мазутты вакуумды айдау қондырғысы
ЭЛОУ-АТ атмосферлі айдау
отынды газ
ГФУ
Электрлік тұзсыздандыру
Өңделмеген мұнай
Қоршаған ортаның сапасын басқару
Ұйымдастырушылық
деңгейі
Ұлттық
деңгейі
Халықаралық
деңгейі
Кәсіпорындарының экологиялық «тәртібін» жақсартуы арқылы
Ұлттық қоры мен экологиялық саясатының мемлекеттік компонентісіне нақты қосымшаеы
Халықаралық шарттарының шарттарын жақсартуы арқылы
Қоршаған ортаға теріс әсерлерін кеміту
Қоршаған ортаның сапасын жақсарту
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары
Қоршаған ортаның сапасын басқару пәні бойынша лекциялар жоспары
Қоршаған ортаны ластау деңгейiн азайту және оны тұрақтандыру
Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг жайлы жалпы түсінік
Экологиялық мониторинг және ақпарат департаменті
Табиғат ресурстары және табиғатты ұтымды пайдалану
Экология - Дәрістік курс
Экологиялық менеджмент жүйесі
Қазақстандағы табиғатты пайдаланудың басқару жүйесі
Экологиялық мониторинг жасаудың техникалық құралдары