Алтын Орда хандары
Жоспар
I Кіріспе........................................................................................3
II Негізгі бөлім:
1. Шыңғысханның алтын әулеті,.......................................5
2. Батысқа Ұлы жорық........................................................6
3. Алтын Орданың саяси тарихы.......................................8
4. Алтын Орда мәдениеті...................................................17
5. Алтын Орданың ыдырауы.............................................20
ІІІ Қорытынды............................................................................23
Қолданылған әдебиет.................................................................24
Қосымшалар
Кіріспе
Бұл жұмыс XIII – XIVғғ. пайда болған және
КСРО кезінде ең алғашқы болып осы мәселені көтерген
Алтын Орда құрамында Еуропа мен Азия кірген ортағасырлық
Бүгінде де Ордаға деген қызығушылық өшкен жоқ. Көптеген
Мысалы, осы тақырыпқа арналған толықтай дерлік мәліметті 1950
Солардың қатарында Қазақстандық ғалымдар да бар. Мысалға, Қайрат
Алтын Орданы билеген хандардың тізімін алғаш рет 1798
Тек 1960 жылы ғана тарихшы М.Г. Сафаргалиев жазба
Ал 2001 жылы жарық көрген Ж.Егінбайұлының Жошы хан
1 «Ежелгі Русь және Ұлы Дала» Л.Н Гумилев
Сонымен қатар, Алтын Орда туралы деректерді Қазақстан –
Мемлекетті көптеген ғалымдар зерттесе де, зерттеулерде қарама-қарсы көзқарастар
Сондықтан болашақта Алтын Орда тарихы толықтай дерлік зерттеліп,
Бұл курстық жұмыстың мақсаты, Ұлы Дала тарихындағы елеулі
Курстық жұмыс кіріспеден, бес тараудан, қорытындыдан және қолданылған
Негізгі бөлім
Шыңғысханның алтын әулеті.
Орыс қалаларының маңында көшпелі ордалардың пайда болуына дейін
Біріккен Моңғолияның алғашқы билеушісі мемлекетті басқару ісін бір
Сонымен қатар Ұлы хан мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу
Темучиннің таққа отырғанына бес жыл болмай ол Батысқа
1207 – 1211 жылдар аралығында Шыңғысхан Сібір мен
Қытайды жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан әскерінің бір бөлігі
Жаулап алынған жерлерді Шыңғыс хан ұлыстарға бөліп, ұлдарына
Өзінің билік еткен жылдары Шыңғысхан тек қана Монғолиямен
Бірақ ішкі тартыстарға байланысты XIII ғасырдың екінші жартысында
Батысқа ұлы жорық.
Жағдайды 1235 жылы бүкіл моңғол ақсүйектері бірігіп өткізген
Нәтижесінде, 1236 жылыдың көктемінде моңғол әскері Батысқа аттанды.
Бату ең бірінші Жайық пен Еділ аралығындағы бүкіл
Орыс жылнамаларында қашқан бұлғарлар Владимир князьдігінің шегіне келіп,
Осы жылдың күзінде Бату әскері Еділден өтіп, екі
Ең бірінші алынған қала Пронск болатын. Келесі алынған
Әскер Мәскеуге 1238 жылдың басында жетеді. Мәскеу қаласын
Осы жеңістен кейін 1238 жылдың ақпан айының басында
2 «Алтын Орда хандары», 37-бет
Жаулаушы әскер Новгородқа бет алады, жолда Торжок қаласы
Бірақ Новгородқа жол ашық болғанмен Бату хан оған
Бату хан 1238 жылдың жазын Еділдің төменгі жағында
Кумандар ханы Құтан халқының екінші бөлігін ертіп, батысқа
1239 жылы қыста Бату Владимир – Суздаль князьдігінің
Енді Бату хан Киевке кіруді жоспарлады. Ол жараланғандар
Киев қаласының қорғануы үш айға созылды. Ақыры 1240
Киев алынғаннан кейін, Русьқа қарсы соғыс аяқталды. Тек
1241 жылы Бату хан Будапешт қаласын екі ай
4 «Қазақ совет энциклопедиясы» 199-бет
5 «Қазақстан тарихы» 33-бет
1242 жылдың қарашасында Қадан бастаған алғы шеп құрама
Желтоқсан айында Бату әскерінің негізгі күштері де Дунайдан
Бату әскерінің негізгі күштері 1242 жылдың көктемінде Сербия
Үгедей ханның қазасына байланысты Бату хан жорықтарын тоқтатуға
Әскер 1234 жылы Еділ бойына жетеді. Бату осы
Алтын Орданың саяси тарихы.
Жаулап алулармен байланысты барлық мақсаттарға жеткен Бату хан
Мемлекет көпұлтты болды. Мемлекетті негізінен, қыпшақтар, бұлғарлар, орыстар
XIII ғасырларда пайда болған моңғолдық мемлекеттер, Шыңғысханнан келе
6 «Қазақстан тарихы», 65-бет
Тек, Тоқтамыс ханның Ұлы Ұлыс деп қойған атауы
Ал ортағасырлық еуропа мен азияның мемлекеттері Жошы Ұлысын
Басқа жағдайларда ханның атымен бірге, оның билік жүргізген
Бүкіл Орданы жүріп өткен еуропалық саяхатшылар, П.Каприни мен
Ал қазірде сіңіп кеткен «Алтын Орда» деген атауға
Сонымен, 1234 жылдың қысына қарай, жас мемлекет бірітіндеп
1246 жылы Моңғолияның ханы болып Туракин ханумның баласы
Үгедей мен Шағатай ұрпақтары бұл мәселеге келіспей, Жошы
Алайда, Моңғол империясының заңды мұрагері, Үгедейдің немересі Ширамун
Шағатай мен Үгедей ұлысының жетпіс жеті сұлтан, мырзасы
Нәтижесінде, Үгедей Ұлысының шекарасы біршама тарылып, Шағатай Ұлысы
Алтын Орда ханы Кавказдың билігін кіші інісі Беркеге
Бату хан кезінде Алтын Орда, тәуелді болғанымен, ортағасырлық
Алтын Орданың астанасы Еділ мен Жайықтың ортасында
Алып империяның негізін қалаған Бату хан 1255 жылы
Ол заманда Алтын Орданың әміршілерін Ұлы ханның өзі
Бату хан тірі кезінде де Берке Моңғол империясында
1259 жылы Берке хан, салық жинау үшін, Новгородта
Бұл кезде Ұлы хан Мөңке 1259 жылы тамыз
Берке хан Моңғол империясында болып жатқан оқиғаларды назарында
Осы әрекетті негіз етіп Берке хан Құбылай билігін
1260 жылдың маусым айында Құбылайдың қарсыластары оның інісі
Берке хан Арық Бұғаны жақтады да, Алтын Орданы
1960 жыл – Моңғолия империясы ыдырай бастаған жыл
Осы кезде Крестшілер жорықтары мен Құлағу әскерлері ислам
1262 жылы Әзербайжанды Алтын Ордаға қосу мақсатымен Құлағу
1265 жылы илхан Құлағу дүние салады. Енді билік
Осы уақытта Берке хан әскерін Кавказ жеріне қарай
Менгу – Темір – Тоқтайдың ұлы, Батудың немересі.оның
Билік басына отырған соң, Меңгу – Темір Қырымға
Сол жылдары Алтын Ордадағы ең ықпалды тұлға түменбасы
1268 жылы хан Әзербайжанға таласып, Абағамен соғысты. Бір
XIII ғасырдың 70 – жылдарында орыс жерінде жаңадан
Менгу – Темір есімімен Алтын Орда тарихындағы маңызды
Ноғай алып Дала империясының ресми әміршісі болған емес,
Жылнамашылар Мегу – Темір қайтыс болған соң, оның
Биліктің өзгеруі орыс жерінде өзара қақтығыстың туындауына жол
Туда – Менгу өзінің билігін күшейту үшін 1283
Осыған байланысты Туда – Менгу сопылыққа баса ден
Басқа деректер бойынша Менгу – Темірдің балалары Туда
Менгу – Темірдің ұлы Төле – Бұғаның дәл
Ақыры, Алтын ОРдада бүлік шықты. Осы бүлік ең
Төле – Бұға хан аразылықты басу үшін ортақ
1287 жылы Ноғай мен Төле – Бұға қайтадан
Таққа отырғанына бір жыл болған соң Төле –
Ноғай түменбасы өз кезінде ықпалын одан әрі күшейте
Алайда Ноғай мен Төле – Бұға арасында кекілжің
Жазба деректерде Тоқтаның толық аты – жөні —Гиас
Хан тағына отырмай тұрып, Тоқта Алтын Орда ханның
Тоқта ханның биік басына отырған жылдары Құлағу мемлекеті
Бұл келісім саудагерлер мен олардың керуендеріне жабық болып
Осы жылдары Ноғай өз беделін одан арман нығайтады.
Хан билігін нығайту үшін түменбасы өзі айрықша қауіпті
Бұдан кейін Алтын Орда ханы беделді түменбасыға қарсы
1295 жылы билік Моңғол империясыда, Құлағу мемлекеті мен
Бұл уақытта Алтын Орда ханы Тоқта қайта әскер
Даңқты түменбасының өлімін білген оған тәуелді елдердің басшылары
Алайда, Ноғай Алтын Орда ханы Тоқтамен күресте жеңіліс
1311 жылы аяқ астынан Тоқта хан қайтыс болады.
Тоқта хан дүниеден өткен соң, тақ мәселесі көлденең
Билік етекен алғашқы жылдары Өзбек хан ең алдымен
Сосын Өзбек исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Бұл
Осыған қарамастан Өзбек хан тұсында Алтын Орда дамуының
1331 жылы Ханбалықта Моңғол империясының картасы жасалады. Оған
Сонымен қатар, XІV ғасырдың бірінші жартысында Шыңғыс ханның
Өзбек хан Алтын Орданы жеке – дара өзі
1332 жылы Өзбек хан Сарай әл – Жәдид
1335 жылы Құлағу мемлекетінің соңғы билеушісі Әбу –
Өзбек хан Құлағу мемлекетіндегі бүлікті пайдаланып, Әзербайжанға жорық
1341 жылы Өзбек хан Литвағақарсы аттанды. Жорыққа, негізінен,
Литвада билік ауысып, билік басына Ольгерд князьі келеді.
1341 жылы Алтын Ордада Өзбек хан дүние салды.
Өзбек ханның өлімінен кейін оның баласы Тыныбек хан
Тыныбек ханнан кейін 1342 жылы, Алтын Орда билігі
Бұл кезде хан ордасы Жайық жағасындағы Сарайшыққа ауысады.
Жәнібек хан кезінде Әзербайжан Алтын Ордаға қосылады. Ол
Ақша одан басқа Сарайда, Бұлғарда, Мокшада, Қырымда, Азовта,
Әзербайжанға жорықтан кейін Жәнібек хан ауруға шалдығады. Оның
Алтын Орданың мемлекеттік құрылысы.
Алғашқы жылдарда Алтын Орда тәуелсіз мемлекет, ал оны
XIII ғасырдың 60 – жылдары өзінің тәуелсіздігін жариялағанға
Бұл жүйенің негізі барлық халықты әскердегідей ондықтарға бөлу
Жошы ұлысында оң қанатты Бату ханның қоластындағы Дунайдан
Моңғолияның дәстүріне байланысты оң қанат Ақ – Орда
1242 жылдан бастап екі қанат тәуелсіз екі ханның
Өз алдына Бату билік еткен территория да екі:
Әкімшілік жүйеде оң және сол қанаттар Сарай, Дешті
Осы жүйе көшпенді феодалдар ханнан немесе басқа ірі
Сонымен қатар бұл жүйе моңғол әскерінің құрылысынан айырмашылығы
Алтын Орда құрылған кезде ұлыстар саны 15 –
Қалалардың пайда болуымен, араб, парсы мәдениеттерімен танысқаннан кейін
Жоғарыда айтылып кеткендей, территорияны екі қанатқа бөлудің орнына,
XIV ғасырда Алтын Орда территориясында осындай «облыстар» саны
Берке мен Бату хандардың билік еткен жылдарын билікті
Осы жылдары феодалдардын билік жүргізген жерлері бекітіліп, әкімдер
салықтар мен заңдар қабылданып, ұлыстар арасында экономикалық байланыс
Үкімет пирамидасының үстінде болған хан тек қана қысты
Орданың бүкіл әскері әскербасы – түменбасылардың қоластында болды.
Мемлекеттің ішкі саясаты күшейгенде билік жүргізу аппараты дами
Алтын Орда мәдениеті.
Жошы ұрпақтарының қоластында көшпелі және отырықшы, сонымен қатар
7 «Алтын Орда хандары» 71 бет
Мәдениеттің даму деңгейі жоғары мемлекеттерімен достық қатынастар мен
құрылымын өзгертпеді. Әкімшіліктің қолдауымен ондаған ірі қалалар қарқынды
Алтын ақшаны шығару құқығы бар ең ірі қалалар:
XIV ғасырдың басында ислам дінін қабылдау рұқсат етілді,
Алтын Орданың ірі қалаларында, Бату Сарайда, Бұлғар қаласында,
Ал Алтын Орданың діни орталығы Сарайшық қаласы болатын.
Осыған дәлел ретінде Алтын Орда кезінің қорғандарды бола
XIII ғасыр кезіндегі Алтын Орда қорғандарында алтын, күміс
Бірінші топ тиындардың екінші топтан айырмашылығы, олардың ортасында
ХIII-ХIV ғасырларда Алтын Ордада сауда – саттық пен
Мемлекетке жаңа дін келген соң, қайтыс болған адамның
Ислам дінін қабылдау Алтын Орданың дамуына үлес қосты.
Өкінішке орай Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген ақын-жазушылардың,
Рабғұзи (XIII-XIV ғғ.) – Насреддинұлы Бұрһанеддин есімді ақын-жазушының
Әли (XIII-XIV ғғ.) – Хорезмнен шыққан ақын. «Қиса
Хорезми (XIV ғғ.) – үлкен ақын. «Мұхаббатнама» атты
Шын аты – жөні, басқа шығармалары сақталмаған «Мұхаббатнама»
қисынды, қызықты, тілі көркем поэма. «Мұхаббатнама» - Алтын
Құтб (XIV ғғ.) «Хисрау Шырын», «Фархад - Шырын»
жырлайды. Бұл екі шығарманы осы аттас Низами поэмалардың
Дүрбек (XIV- XV ғғ.) мұсылман елдерінің бұрын соңды
Сақақи (XV ғғ.) Сырдария мен Амудария аралығын мекендеген
Сонымен, Алтын Орда дәуірінде оның қол астында ру-тайпалардың
Алтын Орданың ыдырауы.
1357 жылы таққа Жәнібек ханның баласы Бердібек отырады.
1361 жылы Бердібек хан қайтыс болады. Бердібек ханның
Осы жылдары империяда жиырмаға жуық хан ауысты. Таққа
8 «Қазақ Совет Энциклопедясы» 112- бет
Осы кезеңде Ордадағы ең беделді адам Мамай түменбасы
«Ұлы Бүлік» кезінде ол хан тағына отырып, өзінің
Ең ірі және соңғы шайқас 1380 жылы Донның
Осы жылы таққа Тоқтамыс хан отырады. Ең алдымен
Билік басына келген соң Тоқтамыс көрші елдермен және
Тоқтамыс хан 1382 жылы Мәскеуді алып, қайтадан салық
Тоқтамыс хан кезінде, Әмір – Темір Алтын Ордаға
Алғашқы соққы 1391 жылы Еділдің сол жағалауында Кундурша
Әмір Темірден жеңіліс тапқан Тоқтамыс Алтын Орданы қайтадан
Сонымен қатар, XV ғасырда Алтын Орда арқылы өтетін
Бірнеше жылдан соң Тоқтамыс хан өмірден қайтады. Оның
Ары қарай империяны Едіге би басқарады. Оның кезінде
Едіге Алтын Орданың үлкен бөлігін аз ғана уақытқа
Едіге, Мамай түменбасы сияқты өзі қойған хан атынан
1407 жылы Едігей Бұлғардға жорық ұйымдастырып, оны талқандайды.
Бұл оқиғалардан кейін Алтын Орда қалпына келе алмайды.осыған
XV ғасырдың басында Ақ Орда бірнеше ұлыстарға бөлініп
Қорытынды
Алтын Орда XIII ғасырдың 40-жылдарында кең байтақ Қазақстан,
Мемлекет өзара текетес бірнеше халықтың даму нәтижесінде қалыптасқан
Шаңғаысханның немересі Бату ханның тұсында Алтын Орда шекарасы
Алтын Орда астанасы Еділ сағасындағы Сарай қаласы болатын.
Мемлекет халқы этникалық жағынан біркелкі боған жоқ. Отырықшы
Алтын Орда саясаты көптеген қалалардың дамуына қолайлы жағдайлар
Сонымен қатар, мемлекетте түрлі діни конфессиялар бір –
Әрине, XIII – XVI ғасырларда қазіргі Қазақстан мен
Ол негізінен қазақ қоғамның саяси дамуына әсерін тигізді.
Осыдан, Алтын Орданың қазақ тайпаларының бірігіп, бір этнос
Қолданылған әдебиеттер
Қ.И. Бегалин «Алтын Орда хандары» Алматы, 2007 жыл.
Якубовский А.Ю және Греков Б.Д. «Алтын Орда және
Гумилев Л.Н. «Ежелгі Русь пен Ұлы дала» Мәскеу,
«Қазақ совет энциклопедиясы» Алматы, 1972 жыл
«Оқушы энциклопедиясы» Санкт – Петербург, 2004 жыл.
«Дәуір» баспасы «Қазақстан тарихы» Алматы, 1994 жыл
С.Г. Кляшторный және Т.И. Сұлтанов «История трех тысячалетий»
Ж. Егінбайұлы «Жошы кешенінің археологиялық зерттеулері» Отан тарихы,
http://www.dis.ru/books/katalog/0288_6.html
XIII ғасырдағы Алтын Орда шекарасы
Батый жорықтары
Шыңғысханның Алтын Әулеті
Алтын Орда хандары
Жошы хан (1187-1227)
Орда Ежен Бату хан
(1227-43) (1258-66)
Бату ханның ұрпақтары
Бату хан
(1227-43)
Тұтықхан Аюхан
(1256)
Меңгү Темір Туда Меңгү
(1266-1281)
Төле Бұға Тоқта хан (Гиас
(1287-1291) (1291-1311)
Өзбек хан (Глас әд-Дин Мұхаммед)
(1311-1341)
Ерен бек
(1314-1342)
Келдібек хан
(1360-1362)
Мұхаммед –Бұлақ хан
(1370-1379)
Тілеубек хан
(1379-1380)
Ақ Орда ханы Сасы – Бұғаның Алтын Орданы
Сасы-Бұға хан
Хузра хан (Қыдыр)
(1360-1362)
Мурид хан (Амурат)
(1362-1367)
Тоқтамыс хан
(1380-1406)
Жәлел әд-Дин Қадіберді
(1412-1413)
Шыққан тектері әлі белгісіз хандар
Темір-Мәлік
1362 жылы Темір-Қожа хан (Темір ходья)
1362-1367 жылдары Әзиз хан
1367-1368 жылдары Қажы хан
1377-1379 жылдары Қаған – бек хан
1369 жылы Шынтек хан
1414-1416 жылдары Шыңғыс (Шекіре) хан
1420-1446 жылдары Ұлығ-Мұхаммед хан Алтын Орда әміршісі
1420-1423 жылдар аралығында Дәулет-Берді хан
1436-1455 жылдары Күшүм-Мұхаммет хан (Кіші-Ахмет)
2
Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.)
Алтын Орда мекендеген территориясы
XIV ҒАСЫРДАҒЫ АҚ ОРДА
Қазақ хандығының құрылуы, 1466 ж.
АҚ ОРДА ХІV-ХV ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА
Алтын Орда мемлекетінің ыдырау себебі
Алтын орда мемлекеті
Ақ Орда мемлекетінің территориясы және қоғамдық саяси құрылымы
Алтын орда ұлыстардың құрылуы
ХІҮ – ХҮ ғғ. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР