Кәсіпорын мүлігі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
«ЭКОНОМИКА» факультеті
«Экономика» кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
«Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендету жолдары»
тақырыбына жазылған
Күндізгі оқу бөлімінің 4 курс студенті
Мамандығы: 520830 «Экономика»
Бейбит Ажар
Ғылыми жетекшісі:
э. ғ. к., доцент Желдібаев А. Е.
Рецензент:
Жакупова С.
Жұмыс қорғауға жіберілді:
«Экономика» кафедрасының меңгерушісі,
э. ғ. к., профессор Сейдахметов А. С.
АЛМАТЫ – 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Өнімнің өзіндік құны, оның мазмұны және құрылымы 7
1.2 Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері 14
1.3 Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері 22
2. «АДАЛ» АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН
2.1 «Адал» АҚ қаржылық-экономикалық белсенділігін талдау 31
2.2 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау 42
2.3 «Адал» АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау 46
3. БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ТЕТІКТЕРІ 53
3.1 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері 53
3.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындарды дамыту бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 80
КІРІСПЕ
Кез келген кәсіпорын өзінің атқарған жұмысынан неғұрлым көп пайда
Өндірістік шығындар, өнімнің өзіндік құны экономикалық сатының басты элементтері
«Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деген
«Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде
Егер осыдан он жыл бұрын жан басына шаққандағы жалпы
Мен 2010 жылы жан басына шаққанда жалпы ішкі өнімді
Біз еліміздің жалпы ішкі өнімін 2000 жылмен салыстырғанда 2010
Осыған орай, біз ұлттық табысты арттыруымыз қажет. Ал ол
Жалпы, өнімнің өзіндік құны дегеніміз – кәсіпорынның өнім өндіруге
Ол кәсіпорынның жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды. Өзіндік құнды, яғни
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына негізгі
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
экономикалық үрдістерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл, бір жағынан,
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты
Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдалануының негізгі
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл процесс
Сонымен қатар, өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік ғылыми-техникалық прогресс жөніндегі
Дипломдық жұмыстың мақсаттары – қазіргі нарық жағдайындағы кәсіпорындардың өнімдерін
Ал дипломдық жұмыстың міндеттері – таңдап алынған тақырыпқа сай
Дипломдық жұмыс негізгі 3 тараудан тұрады:
Бірінші тарауда тақырыпқа қатысты теориялық анықтамалар, аспектілер қарастырылады. Мәселен,
Екінші тарауда таңдап алынған тақырыпқа сәйкес талдаулар практика жүзінде
Үшінші тараудың ерекшелігі – бұл тарауда осы дипломдық жұмыстың
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Өнімнің өзіндік құны, оның мазмұны және құрылымы
Көп экономистер шығындарды анықтау үшін айтарлықтай өз үлестерін қосқан.
Өндірістік шығындар түсінігінде жолақыға, шикізатқа, материалдарға кеткен шығындар кіреді,
Айналым шығындарының жіктелуі сол тауарды өткізу үрдісімен байланысты. Ол
Қазіргі кездегі шығындар концепциясын Шығыс экономистері енгізген, олар көбінесе
Өндірістік шығындарға ақша түрінде көрсетілгенімен, белгілі бір өнім өндіруге,
Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған ресурстардың төлемі
Нақты емес шығындар – бұл өнім процесінде қолданылатын өндірістік
Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды жатқызуға болады.
Кәсіпкер үшін, көбінесе, жалпы шығындарының көлемі емес, орташа шығындар
Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса, қаншалықты өсім
Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді болып ажыратылады. Қысқа мерзімде
Өнімді өндіруге кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар келесідей факторларға
Өнімді өндіру үшін қажетті технологиялардың жұмсалуы және өндірістің дұрыс
Табиғи шикізаттардың пайдаланылуы;
Өндіріске дайын болу және оны дұрыс меңгеру;
Технологияны жаңарту және оны ұйымдастыру, сонымен қатар өнім сапасын
Өнімді өндірер алдында оған алдын-ала жоба жасау, яғни ойдан
Өндірістік процесті қамтамасыз ету, яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар,
Жұмысшыларға еңбек ету үшін жақсы жағдай жасау және техникалық
Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам жұмыс
Кадрлар дайындау және қайта дайындау;
Мемлекеттік қорға кететін шығындарды есептеу, яғни әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік
Медициналық сақтандырумен және тағы басқаларымен қамтамасыз ету.
Әрине, кәсіпорын қызметінің нәтижесі оның өнімінің қаншалықты сатылғанынан (қызмет
Жалпы, нарықтық экономика жағдайларында жақсы нәтиже беретін шығындарды қалыптастыру
Шығындарды басқару қызметі басқару элементтерінің циклы арқылы жүзеге асады:
Шығындарды жоспарлаудың негізгі міндеті – жоспарлау кезінде материалды, өндірістік
Өндірістік шығындар сметасы – кәсіпорынның өндірістік қызметтерінің, экономикалық элементтерінің,
Өндіріс шығындарының сметасын жасау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
Нақты бір өнімге жатқызуға болатын тікелей шығындар есебі және
Бастапқы шығын есебі, бірақ ол нақты шығындарды алып жүрмейді.
- пайда болған орнында жойылатын тікелей жойылу шығындары;
- шығындардың пайда болған орнына тікелей қатысты емес шығындар.
Басшылар сметаның көмегімен, өздерінен төменгі деңгейдегі басшыларға өздерінің жоспары
Негізделмеген баға құруды және кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін басқару үшін
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің өзіндік құны
Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын шығындар:
Әлеуметтік сақтандыруға жалақы қорынан 37 %;
Банк несиесіне пайыз;
Мемлекеттік тұрғындарды жұмыспен қамту қорына жалақы қорынан 1%;
Міндетті медициналық сақтандыруға;
Негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін шығын;
Айыптар, тағы басқа ескерілмеген өндірістік шығындар;
Тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.
Өзіндік құн өндіру сатыларына байланысты: цехтық, фабрика-зауыттық немесе өндірістік
Өнімнің цехтық өзіндік құны – өндірілген өнімге цехта, учаскілерде,
Фабрика-зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн – бұл цехтық шығындармен
ӨӨҚ = ЦӨҚ * (1 + Әж.ө.ш.). (1)
Мұнда жалпы өндірістік шығын (Әж.ө.ш.) коэффициент арқылы беріледі. Мысалы,
Өнімнің толық өзіндік құны - өндірістік өзіндік құн және
ТӨҚ = ӨӨҚ * (1 + 0,03). (2)
Мұндағы 0,03 коэффициенті өндіріспен байланысы жоқ шығындар мөлшері болып
Сонымен қатар, өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына қарай оны
Жоспарлы өзіндік құн – ғылым мен техника жетістігіне және
Болжамды өзіндік құны – технико-экономикалық есептерді ескере отырып, жаңа
Нақтылы өзіндік құн – барлық өнімге шаққан нақты шығындар
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері – пайда және
Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның
Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып табылады,
Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни оларды
1.2 Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері
Кәсіпорын өзінің қызмет ету барысында жай және күрделі өндіріс
Кәсіпорынның еңбек қабілеттілігін ұстап тұру үшін, өнімді өткізу үшін
Өндірістік шығындар - өзіндік құн экономикалық категориясының бастысы болып
Жалпы, шығындарды жақсы түсіну үшін олардың түрлерін қарастырайық. Біріншіден,
Сонымен, шығындар экономикалық және бухгалтерлік деп бөлінеді. Экономикалық шығындарға
ТМД елдерінде жалпы бухгалтерлердің өнім өндірісінде қолданатын шығындардың классификациясын
Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіруіне байланысты шығындар:
тікелей шығындар, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің
жанама шығындар, олар бөлінгеннен кейін ғана өнімнің өзіндік құнына
Өндіріс көлемінің өзгеру деңгейіне байланысты шығындар:
пропорционалды шығындар, олардың соммасы тікелей өнім өндірісіне байланысты болады;
пропорционалды емес шығындар, олар өнім өндірісі кезінде өзгермейді немесе
Бұл классификация бір өнім өндірісіне кеткен шығындар минималды
болып, оптималды өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындардың шығу орнына байланысты шығындар:
негізгі шығындар;
қосымша шығындар.
Біртектілік деңгейіне байланысты шығындар:
элементті шығындар (шикізатқа, негізгі материалдарға, негізгі қордың амортизациясына кететін
кешенді шығындар (құрал-жабдықтардың эксплуатациясы және оларды сақтаудағы жалпы өндірістік
Технологиялық үрдісіне байланысты шығындар:
негізгі шығындар, олар өнім өндірісіне тікелей қажетті, жұмысты атқаруға,
қосымша шығындар, олар өндіріс үрдісін басқаруға, қызмет көрсетуге, координациялауға,
Өнімнің өзіндік құнына және пайда болу уақытына байланысты шығындар:
ағымдағы шығындар, олар ағымдағы уақытқа қатысты болып, сол кезеңнің
болашақ кезең шығындары, олар берілген уақытта болады, бірақ алдағы
алдағы күтілетін шығындар (кезекті демалысқа төленетін төлемдер, мезгілдік шығындар
Бастапқы элементтер бойынша шығындар:
«Материалды шығындар» элементі бойынша. Бұған шикізаттың құны, транспортты дайындау
«Еңбек ақы» элементі бойынша. Олар: негізгі өндірістік персоналдың жалақысы,
«Сақтандыруға берілетін төлемдер» элементі бойынша. Заң шеңберінде бекітілген әлеуметтік
«Қосымша шығындар» элементі бойынша. Кешенді сипаттағы өндірісті басқарумен және
Жоғарыда айтылып кеткен жалпыға бірдей элементтер өзінің сипаты бойынша
Калькуляциялау статьялары бойынша шығындар классификациясы өндірістік бағытта, өндіріс үрдісінің
Тауарлы-материалдық корларды бағалауға мүмкіндік беретін және өндірген өнімнің өзіндік
өтіп кеткен шығындар – болашақта пайда әкелмейтін және жұмсалып
өндірістік және өндірістік емес шығындар;
Басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін шығындар:
тұрақты және ауыспалы шығындар;
шығындарды есептегенде қабылдайтын және қабылдамайтын шығындар (яғни болашақ кезең
алып тастауға болатын шығындар, альтернативті дұрыс бағытты таңдағанда, құтылуға
алып тастауға болмайтын шығындар;
альтернативті шығындар – белгілі бір альтернативті бағытты таңдағанда, басқа
өсімкі шығындар – қосымша өнім топтарының бірлігін шығарудың нәтижесінде
Берілген классификация шекті шығындар және шекті пайда теңдеуінің ережесіне
Шығындардың деңгейін бағыттап және қадағалап отырумен байланысты шығындар:
бағытталатын шығындар;
бағытталмайтын шығындар.
Сонымен, өндірістік шығындардың теоретикалық бөлімін жалғастырайық. Тұрақты шығындар өндіріс
Тұрақты және ауыспалы шығындардың соммалары жиынтық шығынды құрайды, ол
Максималды пайдаға жету үшін қажетті өнім өндірісін анықтау керек.
Нақты тәжірибеде Ресей және Батыс елдерінде кәсіпорынның шығындарына талдау
Жалпы көзқарас кейбір баптардың нақты классификацияларының арасындағы айырмашылықты жоққа
ТМД елдерінде шығындарды шартты-тұрақты және шартты-ауыспалы деп бөлу экономикалық
Нақты өндіріс қызметінде тек фактілік ақша шығындарын есептемей, сонымен
Шекті шығын деңгейі ресурстарды бөлу тиімділігін анықтағанда және өнім
Әр кәсіпорын қолда бар ресурстарды өндірістің кең түріне оптималды
Әр салада шекті пайдалылық пен шекті шығынның арасындағы сәйкестіліктің
Жалпы, өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгілермен
1. Шығындардың бастапқы элементтерімен;
2. Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
1.3 Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері
Әрбір мемлекетте әр өнім өндіруші өнімнің өзіндік құнын есептеп,
Әр мемлекетте өндірістік шығындарды азайтудың әр түрлі жолдары қолданылады.
Өндірістік-техникалық деңгейін жоғарылату шаралары:
өндірістік үрдістерді механизациялау мен автоматизациялауды басқарудың автоматизацияланған жүйелері мен
қолданылатын техника мен технологиялардың эксплуатациясы;
өнім сапасын жоғарылату, өнімдердің техникалық сипаты мен құрылымын өзгерту;
еңбек құралдарын жетілдіру, яғни жетілдірілген шикізат пен материалдар;
шикізат пен материалдарды ұтымды пайдалану;
өндірістің техникалық деңгейін жоғарылатушы басқа да факторлар;
амортизациялық аударымдарды көбейту арқылы өнімділікті жоғарылатушы құралдарды қолдану.
Жалпы, материалдар мен ресурстарды үнемдеудің түрлі жолдары бар, олардың
Материал, шикізат, отын, электроэнергияны рационалды пайдалану;
Бұрыс өнімді жою;
Экономикалық материалдардың жаңа түрін енгізу;
Шикізат пен материалдарды кешенді пайдалану.
Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру шаралары:
өндірісті басқаруды жетілдіру;
еңбекті ұйымдастыруды жақсарту;
материалдық-техникалық қамсыздандыруды жетілдіру;
өндірістік емес шығындарды жою;
өндірісті мамандандыру;
шығындарды жақсарту;
жұмысшылардың уақытын нәтижелі пайдалану;
өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің басқа да факторлары.
Өндірілетін өнімнің көлемі мен құрылымын өзгерту шаралары:
амортизациядан басқа, тұрақты шығындарды айтарлықтай қысқарту;
өндірістік қорларды пайдалануды жақсарту, соған байланысты амортизациялық аударымдарды айтарлықтай
өндірілетін өнімнің құнын өзгерту.
Пайдалы қорлар мен басқа да шикізаттарды қысқарту әдістері мен
Ескеретін жайт, өнімнің өзіндік құнын қысқарту – бір жолғы
Өзіндік құнды төмендету дегеніміз – жүйелі әдіс-тәсілдерді және жалпы
Соңғы 34-40 жылдар ішінде дамыған мемлекеттер өндірілген өнімге кеткен
Шетелдік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын жоспарлағанда және бақылағанда, оның
1-кесте - «Директ-костинг» жүйесі бойынша табыс жайында есеп беру
№ Көрсеткіштер Шартты белгіленуі
1 Өнімді сатудан түскен түсім В (табыс)
2 Ауыспалы шығындар Зпер
3 Маржиналды табыс Пм = В – Зпер
4 Тұрақты шығындар Зпост
5 Табыс П = Пм - Зпост
Осы кестені ұсынған авторлардың көрсетуі бойынша «директ-костинг» әдісі өндіріс
Қорытындылап айтатын болсақ, «директ-костинг» әдісі табыстың көлемін анықтайды және
Сонымен, басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі көрсеткіш болып «шығынсыздық нүктесі»
Шетел кәсіпорындары мен фирмаларында «бәсекелестердің өндіріс шығындарының салыстырмалы талдаулары»
1–сурет - Табыстылық графигі
Бізге белгілі болғандай, жоғарғы сапалы өнім өндірісі жоғарғы деңгейлі
«Дәл уақыт» әдісі Жапониядағы «Тойота» атты автомобиль шығаратын фирманың
«Тойота» фирмасының негізгі артықшылығы неде? «Дәл уақыт» әдісімен жұмыс
Қазақстан үшін шығындарды басқарудың жапондық тәжірибесі қызықты. Оның үшбұрышты
«Таргет-костинг» концепциясы жобаны жоспарлау мен жобалау кезінде қолданылса, «кайдзен»
Өзіндік құн + Пайда = Баға (3) болса, «таргет-костинг»
Мақсатты баға – Мақсатты пайда = Мақсатты өзіндік құн.
Ең алдымен, маркетингтік зерттеу арқылы өнімді өткізудің мүмкін бағасы
«Кайдзен» сөзі жапон тілінен аударғанда «кішкентай қадаммен жетістікке жету»
Тұтынушыларға бағыттану;
Өнім сапасын бақылау;
Автоматизация;
Сапаны жақсарту үйірмелері;
Новаторлық ұсыныстар жүйесі;
Жұмыс орнындағы тәртіп пен қарым-қатынас;
Көп станокты жұмыс орындары;
Канбан жүйесі;
«Дәл уақыт» жүйесі;
Ахуалдардың болмауы;
Шағын топтардың қызметі;
Өнімділікті жоғарылату;
Капитал мен еңбектің қатынасы;
Жаңа өнімді құрастыру;
Жалпы эксплуатациялық жүйе.
«Кайдзен»жүйесінің негізгі бағыты – шығындарды минимализациялау. Ол шығындар кәсіпорын
Қайта өндіріс жоғалтулары Тұтынушыға бағыттану
Қор жинаумен және
тасымалдаумен байланысты «Дәл уақыт» жүйесі
жоғалтулар
Жөндеумен, құралдардың
босқа тұруымен байланысты Жалпы эксплуатация жүйесі
жоғалтулар
Ахуалмен байланысты
жоғалтулардан сақтану
2–сурет - Жоғалту түрлері және оларды минимализациялау жүйелері
Осы жоғалтуларды төмендету жүйелерін қарастырайық. Мысалы, Жапония кәсіпорындарында қайта
Сонымен қатар, «Дәл уақыт» жүйесі іске асады. Бұл жүйеде
«Дәл уақыт» жүйесі жұмыс істеу үшін 100 % сапалы
Қазіргі кезде өндірісті автоматизациялау кең тараған. Ол еңбек күшін
Сөйтіп, «кайдзен» жүйесі көп жақты қолданыс табады. Қазақстанда бұл
Корпоративті рухты жоғарылату. Қазақстандық кәсіпорындарда әр жұмысшы өзінің жеке
Кәсіпкердің ерекше менталитеті. Кәсіпкерлер табысқа салынатын салық мөлшерін азайту
Нарықтық инфрақұрылымның толық дамымауы, сонымен қатар транспорттық коммуникацияның дамымай
Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін өндіріс деңгейінің техникалық жағынан
Сапаны қадағалау үрдісінің төмендігі.
Келісім-шарттардың өз уақытында орындалмауы.
Біздің ойымызша, Қазақстан жағдайына сай, «кайдзен» жүйесіне қарағанда, «таргет-костинг»
2. «АДАЛ» АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН
2.1 «Адал» АҚ қаржылық-экономикалық белсенділігін талдау
Отандық сүт және сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар үшін өндірісте
Сонымен қатар, Қазақстанның қайта өңдеу кәсіпорындарының жандануына қажетті материалдарды
Бұл деңгейде қазақстандық өндірушілер үшін актуалды болып өндірістік қағидалар
Қазіргі кезде әлемде экологиялық таза өнімді шығару үшін көп
Сүт өнімдері ассортиментінің бәсеке қабілетті мәселесін шешу арқылы, бөлу
Тұтынушылардың қалауын анықтау үшін олардың арасында маркетингтік зерттеу жүргізілген.
Тұтынушы сүт өнімдерін сатып алғанда келесі қағидаларға сүйенеді: сүттің
Қазіргі кезде «Адал» АҚ мыңдаған сату нүктелерімен сауда жүргізеді,
Берілген жағдайды толығымен ашу үшін Алматы қаласы бойынша маркетингтік
Кәсіпорында өнімді өткізуді ынталандыру механизмі жақсы ұйымдастырылған. Өйткені, автокөлік
«Адал» АҚ 2000 жылдың 8 қаңтарында Октябрск совхозы негізінде
Кәсіпорынның белгіленген жарғылық капиталы 300 000 000 (үш жүз
Қоғамның өз балансы және басқа да банктік есептері бар,
Кәсіпорынның жалпы жер көлемі – 5616 га, оның ішінде
Техникалық қамсыздануы:
1) Комбайндар:
«Енисей» комбайндары - 7 дана, іске жарамды мерзімдері 9
К–700 А - 3 дана, іске жарамды мерзімдері 7-10
К–701 - 3 дана, іске жарамды мерзімдері 10 жыл;
Т–150 - 3 дана, іске жарамды мерзімдері 7-10 жыл.
2) Тракторлар:
Дөңгелекті тракторлар (МТЗ, ЮМЗ, Т-16) – 41 дана, іске
МТЗ барлық модефикациясында – 36 дана, іске жарамды мерзімдері
ЮМЗ – 4 дана, іске жарамды мерзімдері 2-7 жыл;
Т–16 – 1 дана, іске жарамды мерзімі 2-7 жыл.
КРАЗ негізіндегі дөңгелекті трактор – 1 дана.
Силос, жүгері жинайтыны - 6 дана, соның ішінде:
КСКУ–6 - 3 дана;
Өзі жүретін «Ягуар» - 2 дана;
«Марал» - 1 дана.
Цептегі тракторлар – 7 дана, іске жарамды мерзімдері 7
ДТ 75 А – 5 дана, іске жарамды мерзімдері
Т–170 - 2 дана, іске жарамды мерзімдері 7ж-дан астам.
3) Автокөліктер:
Автокөлік барлығы - 50 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8
Арнайылары - 39 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8 жыл;
Ауыр жүкке арналғаны - 2 дана, іске жарамды мерзімдері
Жеңіл автокөліктер - 9 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8
Кәсіпорында өнімді өткізу бөлімі бар, оның ең негізгі қызметі
Өнімді өткізу үшін өнімнің бағасы оның өзіндік құнына, биржа
Кәсіпорын өнімдері әр түрлі жағдайларда өткізіледі, олар:
Еркін сауда нарығында және Алматы қаласында;
Облыстардағы сауда нүктелерінде;
Сонымен қатар, жалақы есебінде және бартер түрінде.
«Адал» АҚ аймағында үш тұрғылықты жер бар: Базаргелді, Космос,
Кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылардың саны соңғы жылдағы мәліметтерге сүйенсек,
2005 жылы жалақының жалпы соммасы 90 756 мың теңгені
Ақша-қаражаттарын өндірістің тиімділігіне және дайын өнімді дұрыс өткізуге рационалды
Несиелер;
Қарыздар;
Акцияны шығару және сату;
Дайын өнімді сатқаннан түскен пайда - ақша-қаражаттарының ішкі қайнар
2-кесте - «Адал» АҚ-ның экономикалық жағдайын сипаттайтын
№ Көрсеткіштер Өлшем
бірлігі Жылдар Ауытқулар
2004 2005 +/- %
Өнімді өткізуден
түскен түсім мың тг. 250633,0 362648,0 112015,0 44,7
Өткізілген өнімнің
өзіндік құны мың тг. 184222,0 288364,0 104142,0 56,5
Жиынтық табыс мың тг. 66411,0 74284,0 7873,0 11,9
Кезең шығындары мың тг. 47033,0 51316,0 4283,0 9,1
Негізгі қызметтен түскен түсім мың тг.
Қосымша қызметтен түскен түсім мың тг. 6012,0 9602,0 3590,0
Салық салғанға дейінгі
Таза табыс мың тг. 17773,0 22799,0 5026,0 28,3
1 тг. өткізілген өнімге кеткен шығыс теңге 0,92 0,94
Өнім рентабельділігі % 7,7 6,7 -1,0 -
Өткізу рентабельділігі % 7,1 6,3 -0,8 -
Өндіріс рентабельділігі % 4,4 5,3 0,9 -
Жұмысшылардың саны адам 514 552 38 7,4
Жұмысшылардың еңбек өнімділігі мың
Жалпы жалақы қоры мың тг. 60586,0 90756,0 30170,0 49,8
1 жұмысшының орт. айлық жалақысы теңге 9822,6 13701,1 3878,5
Негізгі қордың орт. жылдық құны мың тг. 231687,0 235948,0
Айнымалы құралдардың орт. жылдық құны мың тг. 173185,0 195000,0
Қор сиымдылығы теңге 0,92 0,65 -0,27 -29,3
Қор қайтарымдылығы теңге 1,08 1,54 0,46 42,6
Қормен қарулану мың тг. 450,75 427,44 -23,31 -5,17
Кестеден көріп отырғанымыздай, өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің
Ал өткізілген өнімнің өзіндік құны - кәсіпорын жұмысының қалай
Жиынтық табыстың соммасы 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 7
Жиынтық табыс= Өткізілген өнімнен түскен түсім - Өткізілген өнімнің
Кезең шығындары деген көрсеткіш жалпы шығындарды, өнімді өткізуге кеткен
Кәсіпорынның таза табыс соммасына жиынтық табыс, салық, табыс салығы
Таза табыс = Салық салғанға дейінгі табыс – 30
Сонымен қатар, өндіріс рентабельділігі - кәсіпорын өндірісінің эффектілігін есептеуде
Өндіріс рентабельділігі = Таза табыс / (Негізгі қордың (орт)
Өндіріс қызметінің нәтижелігін көрсететін маңызды көрсеткіш болып еңбек өнімділігі
Жұмысшылардың еңбек өнімділігі = Өткізілген өнімнен түскен түсім /
Өндірістегі негізгі құралдардың орташа жылдық құнына кәсіпорынның орналасқан жері,
Қор қайтарымдылығы негізгі өндірістік қорларды пайдаланудағы жалпы көрсеткіш ретінде,
Қор қайтарымдылығы = Өнімді өткізуден түскен түсім / Негізгі
Ал қор сиымдылығы - қор қайтарымдылық көрсеткішіне кері көрсеткіш
Қор сиымдылығы = Негізгі қордың (орт) жылдық құны /
Қормен қарулану көрсеткіші 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 5,17
Қормен қарулану = Негізгі қордың (орт) жылдық құны /
3–кесте - «Адал» АҚ-ның еңбек өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштер
№ Көрсеткіштер Өлшем
бірлігі Жылдар Ауытқулар
2004 2005 +/- %
Өнімді өткізуден түскен түсім мың тг. 250633,0 362648,0 112015,0
Жұмысшылар саны адам 514 552 38 7,4
Жұмысшылардың еңбек өнімділігі мың тг. 487,6 657,0 169,4 34,7
Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі мың тг. 1,8 2,5 0,7
Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі мың тг. 0,2 0,3 0,1
Жалпы жалақы қоры мың тг. 60586,0 90756,0 30170,0 49,8
Кесте көрсеткіштеріне дәлірек тоқталсақ, 2005 жылы кәсіпорын жұмысшыларының еңбек
Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың еңбек өнімділігі /
Ал жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі 2004 жылмен салыстырғанда,
Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі
«Адал» АҚ кәсіпорнының қаржылық жағдайын көп көрсеткіштер арқылы сипаттауға
Төлем қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштер:
Толық икемділік коэффициенті.
Аралық жабу коэффициенті.
Жалпы жабу коэффициенті.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер:
Өзіндік коэффициенті.
Қарыз құралдарының үлесі.
Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы.
Іскерлік бәсекелестік көрсеткіштері:
Жалпы айналым коэффициенті.
Айналым жылдамдығы.
Өзіндік құралдардың айналымы.
Рентабельділік көрсеткіштері:
Кәсіпорын мүлігі.
Өзіндік құралдар.
Қысқа және ұзақ мерзімді қаржылар.
Келесі кесте көрсеткіштеріне сәйкес, кәсіпорын төлем қабілетті болып есептеледі,
Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші тартылған капиталдың қорғалған деңгейін сипаттайды. Нарықтық
Өзіндік коэффициенті 0,7-ден аз болмауы керек, яғни біздің қарастырып
Қарыз құралдарының үлесі 0,3-тен аспау керек. Бұл көрсеткішке де
Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы 0,1-ден көп болмауы керек,
4–кесте – «Адал» АҚ-ның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді
№ Көрсеткіштер Өлшем бірліктері Жылдар Ауытқулар
+/-
2004 2005
Өзіндік коэффициенті 0,7 < 0,91 0,85 - 0,06
Қарыз құралдарының үлесі < 0,3 0,03 0,09 0,06
Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы < 0,1 0,03 0,11
Жалпы айналым
капиталының коэффициенті
0,75 0,98 0,23
Өзіндік құралдардың
айналым коэффициенті
0,82 1,15 0,33
Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті
29,19 60,96 31,77
Дебиторлық қарыздардың
орташа айналым коэффициенті
12,50 598,7 586,2
Барлық айналым активтерінің
айналым коэффициенті
2,64 3,20 0,56
Кәсіпорын мүлігінің рентабельділігі % 19,74 21,08 1,34
Өзіндік құралдардың рентабельділігі % 27,70 24,07 -3,63
Жалпы өндірістік
қордың рентабельділігі % 27,71 30,85 3,14
Баланстық пайданың нормасы мың тг. 26,5 20,5 -6
Таза түсім нормасы мың тг. 34,1 30,3 -3,8
2.2 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау
Жалпы, кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құнын талдау мына көрсеткіштер арқылы
Өзіндік құнның құрылымы мен оның өзгерісін талдау;
Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын талдау;
Шығындардың жекелеген элементтерін талдау.
Төмендегі кестеде «Адал» АҚ шығаратын ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінен
Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылғы деңгейден
5-кесте – «Адал» АҚ өндіретін бір тонна сүттің өзіндік
№ Шығын статьялары Жылдар Ауытқулар
2004 жыл 2005 жыл +/- %
1 Негізгі және көмекші материалдар 30000,0 35000,0 5000,0 16,7
2 Отын-энергия шығындары 8000,0 8200,0 200,0 2,5
3 Үстеме шығындар 5000,0 3000,0 -2000,0 -40,0
4 Персоналдардың еңбек ақысы 9000,0 10000,0 1000,0 11,1
5 Еңбек ақыдан аударымдар 6000,0 6800,0 800,0 13,3
6 Өндірістік өзіндік құн 58000,0 63000,0 5000,0 8,6
7 Кезең шығындары 22000,0 22000,0 - -
8 Толық өзіндік құн 80000,0 85000,0 5000,0 6,2
Бір тонна сүттің өзіндік құн құрамында негізгі материалдар мен
Ең төменгі үлес отын-энергия шығындарының есебінен болған. Тиісінше, оның
Үстеме шығындар біраз мөлшерде қысқарды. 2005 жылы 2004 жылмен
Төмендегі 6-кесте мәліметтеріне сай, өсімдік шаруашылығы бойынша ең жоғары
Мал шаруашылығы цехы бойынша сүт өндірісінің өзіндік құны жоғары
6-кесте – «Адал» АҚ-ның өзіндік құн бойынша ауыл шаруашылық
№ Ауыл шаруашылық өнімдерінің атауы Мөлшері, тонна Бір тонна
1 Бидай 1970,0 8000,0 15,8
2 Арпа 490,0 7000,0 3,4
3 Тұқымға арналған жүгері 3000,0 3200,0 9,6
4 Сұлу 200,0 7000,0 1,4
5 Қант қызылшасы (жемдік) 2110,0 2000,0 4,2
6 Шөп 3500,0 2100,0 7,4
7 Сенаж 3500,0 1300,0 4,6
8 Силос 11200,0 1300,0 14,6
9 Жасыл жем–шөп 13980,0 1000,0 14,0
10 Соя 80,0 20000,0 1,6
11 Көптеген шөп тұқымдары 10,0 100000,0 1,0
12 Өсімдік шаруашылығы цехы бойынша барлығы - -
13 Ет барлығы 320,0 80000,0 25,6
14 Сүт 4160,0 85000,0 353,6
15 Тағы басқалар - - 7,5
16 Мал шаруашылық
цехы бойынша - - 386,7
17 Қайта өңдеу өнімдері - - 213,2
18 Дайын сүт өнімдері - - 109,0
19 Барлығы - - 786,5
Сонымен қатар, қайта өңдеу өнімдері мен дайын сүт өнімдерінің
Сонымен, барлық өндіру цехтарына байланысты өнімдердің толық өзіндік құндары
Бухгалтерлік стандарттың жаңа талаптарына сай, әкімшілік, өткізу және коммерциялық
7-кесте мәліметтерінен 2005 жылы кәсіпорынның кезең шығындары 2004 жылғы
7-кесте – «Адал» АҚ-ның кезең шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл Ауытқуы, %
мың тг. % мың тг. %
1 Кезең шығындары,
соның ішінде: 47033,0 100,0 51316,0 100,0 9,1
2 Жалпы және әкімшілік шығындар 17000,0 36,1 21000,0 40,9
3 Өткізу шығындары 22000,0 46,8 24000,0 46,8 9,1
4 Пайыз бойынша шығындар 8033,0 17,1 6316,0 12,3 -21,4
Әрбір шығын элементінің жалпы кезең шығындарындағы үлес салмағына келетін
Өндірістік шығындардың құрылымын талдаған кезде жұмысшы күшіне жұмсалатын шығындарды
8-кесте – «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгеру
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл Ауыт-қуы, %
мың тг. % мың тг. %
1 Жұмысшы күшін ұстауға кеткен барлық шығындар 69826,0 100,0
2 Еңбек ақы қоры,
соның ішінде: 60586,0 86,8 90756,0 93,7 49,8
2.1 Кесімді, мерзімді және
басқа да еңбек ақылар 51498,1 - 77142,6 - 49,8
2.2 Ынталандырушы
сипаттағы төлемдер 9087,9 - 13613,4 - 49,8
3 Еңбек ақыға кірмейтін төлемдер мен шығындар 9240,0 13,2
Жоғарыдағы 8-кестеде «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгерісін
Еңбек ақы қорының құрамындағы кесімді, мерзімді және басқа да
2.3 «Адал» АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау
Ендігі кезекте, кәсіпорынның өндірістік шығындарының сипатын анықтап, оған талдау
Жалпы алғанда, әрбір өндіріс өзінің қызмет етуі барысында тиісті
Кәсіпорынның барлық шығындарын үш топқа бөліп қарастыруға болады:
Өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған шығындар;
Өндірісті кеңейтуге және жаңартуға жұмсалған шығындар;
Әлеуметтік-мәдени, тұрмыстық және басқа да өндірістен тыс мақсаттарға жұмсалған
Тікелей шығындар - өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің
Келесі кестеден көріп тұрғанымыздай, өнім өндірісіне тікелей әсер ететін
9–кесте - Өнім өндірісіне кететін тікелей материалдық шығындардың соммасына
№
Материалдар Жылдар Ауытқулар
2004 2005 +/-
Сүттің барлық түрі бойынша
1 Шикізат 29 787 620,0 30 790 730,0 1
2 Қораптама 9 845 298,0 9 996 385,0 151
3 Электр энергиясы 793 853,0 795 945,0 2 092,0
4 Жалпы өнім өндірісі 2 116 419,5 2 117
Айранның барлық түрі бойынша
1 Шикізат 23 151 600,0 23 390 450,0 238
2 Қораптама 13 786 521,0 13 975 550,0 189
3 Электр энергиясы 848 255,0 850 360,0 2 105,0
4 Жалпы өнім өндірісі 2 139 337,0 2 450
Қаймақтың барлық түрі бойынша
1 Шикізат 45 003 767,0 45 116 658,0 112
2 Қораптама 15 295 873,0 15 456 958,0 161
3 Электр энергиясы 1 617 718,0 1 620 612,0
4 Жалпы өнім өндірісі 1 877 425,7 1 881
Сүзбенің барлық түрі бойынша
1 Шикізат 1 348 275,0 1 365 985,0 17
2 Қораптама 1 013 416,0 1 152 579,0 139
3 Электр энергиясы 61 539,0 65 212,0 3 673,0
4 Жалпы өнім өндірісі 178 333,9 179 523,0 1189,1
Өнімнің бір данасына кеткен шығындар мен шикізаттардың шығыны өнімнің
∆МЗхі = ∆УРхі × Ціпл × ∆МЗхі × VВПіф.
Материалдың орташа бағасының деңгейі шикізат нарығына, инфляциялық факторларға, материалдық
∆МЗхі = ∆Цх і× УПіф × ∆МЗхі × VВПіф.
Көп кәсіпорындарда жоспардан жоғары шикізат қалдықтары болады, бірақ оларды
Жоспардан жоғары қайтарымсыз қалдықтар өнім бағасының қымбаттауына және оның
Бір материалды екінші материалмен алмастыру өнімнің бір данасының, тұтынушылық
∆УМЗ = (УР1 - УР0) × Ц0 ,
Құрал-жабдықтарды және машиналарды эксплуатациялап, қамтамасыз етуге кететін шығындардың өзгеру
Жанама шығындар - өнімнің өзіндік құнында келесі баптарда кешенді
Қолданудың келесі үрдісінде қосымша шығынның қатысты және абсолютті өзгерістермен
10-кесте - 2004-2005 жылдарға арналған «Адал» АҚ-ның негізгі қорының
№ Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл Ауытқулар
Жыл басы Жыл аяғы Жыл басы Жыл аяғы +/-
1 Бастапқы құны 263254 302875 302875 353103 50228 16,6
2 Жиналған тозу 31567 66927 66927 107453 40526 60,5
3 Қалдық құны 231687 235948 235948 245650 9702 4,1
4 Орташа жылдық құны 233817,5 240799,0 6981,5 3,0
Кестеден көріп отырғанымыздай, негізгі құралдардың орташа жылдық құны әлдеқайда
11-кесте - 2004- 2005 жылдарға арналған «Адал» АҚ-ның ағымдағы
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауытқулар, +/-
2004 2005
1 Өткізілген өнімнен түскен түсім 250633,0 362648,0 112015,0
2 Ағымдағы активтердің орташа көлемі 95106,5 110676,5 15570,0
3 Ағымдағы активтердің
айналым коэффициенті 2,64 3,28 0,64
4 1 күндегі ағымдағы активтердің
айналым ұзақтығы 136,4 109,8 -26,6
5 Айналым корының беріктік коэффициенті 0,38 0,31 -0,07
Бұл кестедегі ағымдағы активтердің айналым коэффициенті өткізілген өнімнен түскен
Жоғарыда келтірілген кестелердегі көрсеткіштер жанама шығындарға өз әсерін тигізеді.
Келесіде шығындардың әр бабы бойынша қорларды үнемдеу немесе шығындарды
Амортизацияның жалпы соммасы машиналар мен құрал-жабдықтың санына, оның құрылымына,
∆ НА = (УР1 - УР0) × Ц0 ,
Өнімнің бір данасына шаққандағы үнемді амортизациясы өнім өндірісінің көлеміне
Эксплуатациялық шығындардың көлеміне эксплуатацияланған объектілердің саны, олардың жұмыс уақыты
Толық, ағымдағы және профилактикалық жөндеуге кеткен шығындар жөндеу жұмыстарының
Тауарларды завод ішінде тасымалдауға кететін шығындар соммасы транспорттық қор
МБП тозу соммасына, өнім өндіріс көлеміне және өнімнің бір
3. БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ТЕТІКТЕРІ
3.1 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері
Кәсіпорындардың өндірістік–шаруашылық қызметін басқару үшін және бағаны қалыптастыруда тек
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік шығындарды есептеудің бірнеше үрдісін
Жай әдіс – өнімнің өзіндік құн калькуляциясын және өндірістік
Тапсырыс бойынша есептеу әдісі – барлық тікелей шығындар әр
Қайта өңдеуді есептеу әдісі - өнім сатуға түспей тұрып,
Нормативтік әдіс – өнімнің бір данасына кеткен нормативті калькуляциялық
Стандарт-кост әдісі –– нормативтік әдістің шығыс нұсқауы, стандарт-кост
Директ–костинг әдісі бойынша шығындар тұрақты және ауыспалы деп бөлінеді.
Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп жүргізу және калькуляциялау мақсатымен
Өндірістің түріне байланысты: негізгі және қосалқы;
Өнім түріне байланысты: жеке бұйым, бірдей (біртекті) бұйым топтары,
Шығынның түріне байланысты: калькуляция баптары (өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Шығынның қалыптасқан орнына байланысты: жер, участок, цех, өндіріс, шаруашылық
Өндірістік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың келесідей негізгі әдістерін
Тікелей есеп;
Нормативті есеп;
Аналитикалық есеп;
Параметрлік есеп.
Осылардың ішіндегі ең қарапайымы әрі нақтысы бұл – тікелей
Нормативті әдіс - әр ресурс түріне кеткен шығындар өзгергенде
Ең нақты және жиі қолданылатын әдіс – аналитикалық есеп
Ал біртекті, бірақ сапа жағынан әр түрлі дайындалатын бұйымдарды
Қазіргі жағдайда нарық экономикасына көшуімізге байланысты көптеген кіші және
Материалдық шығындар (шикізат, материалдар, техникалық мақсаттарға арналған отын және
Еңбек ақыға кеткен шығындар;
Басқа да тікелей шығындар;
Өндірісті басқаруға және қызмет көрсетуге кеткен шығындар (жанама шығындар);
Кез келген кәсіпорын алдында мына мақсат тұрады: өндірістік шығындар
Өнімнің өзіндік құны - өнімді өндіру үрдісі кезінде
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорындар мен өндіріс саласының өнім
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар тек қана калькуляция баптарында
Материалдық шығындар;
Еңбек ақыға кеткен шығындар;
Әлеуметтік қажеттіліктерге кеткен шығындар;
Негізгі қорлардың амортизациясы;
Басқа да шығындар;
Олардың құрылымы әр түрлі факторлардың әсер етуінен қалыптасады:
Өндірілген өнімнің және қолданылатын материалды–шикізат ресурстарының мінездемесінен;
Өндірістің технико–экономикалық негізінен;
Оның ұйымдасу және орналасу формасынан;
Өнімді сатудан және қамтамасыз ету жағдайынан және тағы сол
12-кесте - 2005 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша шағын кәсіпкерліктің
№ Шығын түрлері Қазақстан экономикасы Сонымен қоса
Өнді
ріс Ауыл шаруашылығы Құрылыс Көлік Сауда және көлік жөндеуі,
1 Материалдық шығындар 46,2 55,6 59,1 55,9 27,6 27,6
2 Төлем ақыға төленген шығындар 11,6 10,7 13,4 9,2
3 Негізгі құрал-дардың тозуы 2,7 3,9 4,3 1,1 2,5
4 Басқа да шығындар 39,5 29,8 23,2 33,8 60,0
Барлығы: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Осы кестеден көріп отырғанымыздай, ең көп шығынды материалдық шығындар
Осындай шығындармен қатар, тағы да көптеген салаларға байланысты шығындар
Материалды сиымдылық (азық–түлік өндірісі, ет өндірісі);
Еңбек сиымдылығы (сауда);
Қор сиымдылығы (көлік, өңдеуші өндіріс);
Энергия сиымдылығы (түсті металлургия).
Шығындардың құрылымы тұрақты болып қалмайды, ол үнемі өзгеріп отырады.
Материалдық шығындар – ұлттық шаруашылықтың барлық салаларында (өндіруден басқа)
Жалпы, ел экономикасында өнім өндіруге кеткен шығын 27 %
Шет жақтан сатып алынатын отын (қатты, сұйық, газ түріндегі)
Материалдық шығындардың элементтерінің құрамынан тек қана ресурстарды сатып алуға
Төлем ақыға кеткен шығындар – жұмысшыларға төленетін еңбек ақы.
Әлеуметтік қажеттіліктерге шығындарды есептеу – қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін
Ұйымда есептелген құралдардың барлығы бюджеттен тыс қорларға жіберіледі де,
Өндірістік шығындар құрамына кіретін негізгі қорлардың амортизациясы экономика бойынша
Тозу болса, жеке қорлар мен жалға берілген қорларға саналады.
Басқа да шығындарға әр түрлі және сансыз жұмсалған шығындар
Өткен 10 жыл ішінде шығындардың құрамындағы осы және басқа
1996 жылдан бастап басқа да шығындардағы өнімді сатумен байланысты
Бухгалтерлік есептердің №7 стандарттарына сай, «тауарлы-материалды қорлардың есебі» өнімнің
Шығарылатын өнім сапасына және өндіріс шығындарына бақылаудағы өндірісті ұйымдастырумен
Табиғат шикізаттарын пайдалануға байланысты шығындар;
Өндірісті дайындау және меңгеру шығындары;
Өндірістік процесс кезінде жасалатын эксплуатациялық ерекшеліктерін және өнімнің сапасын
Өндірісті рационализациялау және ойлап табумен байланысты шығындар;
Өндірістік процесте қызмет көрсету шығындары (өндірісті еңбек затымен және
Өндірістік цехтардағы қауіпсіздік технологиясына байланысты және еңбек жағдайын жақсы
Табиғатты қорғаудағы қорды эксплуатациялау мен қолда ұстау шығындары және
Вахталық әдіспен жұмысты орындауға байланысты қосымша шығындар;
Өндірісте жұмыс істеген уақытқа, еңбек туралы заңында қарастырылған, төленген
Зейнетақы қорына аударымдар, өндірістік жұмысшылардың сақтандыруға кеткен шығындарынан жұмыспен
Маркетингтік, дилерлік, брокерлік, валюталық қор биржасының, жеке тауарлық қызметтің
Ақауларға байланысты жоғалтулар;
Кепілдік уақытты қолданылған өнімнің кепілдік қызмет етуі және кепілдік
Ішкі өндірістік есептерге байланысты жұмыс істемеу, үзілуден болған жоғалтулар;
Өндірісті қайта ұйымдастырудағы жұмыскерлерді босатумен және жұмыскерлерді қысқартумен байланысты
Әлеуметтік салаға шығындар және тағы басқа.
Өндірістік-шаруашылық қызметті және баға қалыптастыруды басқару үшін тек қана
Калькуляциялау дегеніміз - өнімнің жеке түрінің өзіндік құны мен
3.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындарды дамыту бағыттары
Қазіргі кездегі Қазақстанның даму үрдісі көрсетіліп отырғанындай, отандық өндеуші
Тиісінше, отандақ өндірісті мемлекеттік қолдау қадамдары халық шаруашылығының негізгі
Мәселен, американдық ғалым-экономист М.Портер өз еңбегінде «бәсекеге қабілетті салалардың
«Кластерлердің қалыптасуы өндірістердің бір-бірімен байланысын арттыруға, өзара көмекті жетілдіруге
Кластер түрлі кедергілерді шешуге, нарықтағы икемділікті арттыруға, бәсекелестердің шабуылын
Сондықтан да, өңдеуші өнеркәсіп өндірісін мемлекеттік қолдаудың маңызды тетігі
Сүт өндірісінің экономикалық қауіпсіздігі өнеркәсіптің басқа да салаларының дамуымен
Әлемдік тәжірибеде экономика салаларын Қосылған Құн Тізбегі (ҚҚТ) ретінде
Экономикалық белсенділік ҚҚТ-нің тік құрылымында, әдетте, бір компания шеңберінде
Көлденең ҚҚТ-де белсенділік бірнеше шаруашылық субъектілері арасында біркелкі бөлінеді:
Өндірушілер саны басым болған жағдайда тік ҚҚТ, тұтынушылар басым
Сүт өнеркәсібінде ҚҚТ тұтынушылардың ҚҚТ-нің мысалы ретінде көрінеді. Ол
Кейбір елдерде тұрғылықты халықтың табысының өсуі, өндірушілерге экологиялық және
Мемлекет ҚҚТ-не кіретін барлық элементтерді кешенді қолдауы керек. Мемлекеттің
Кластерлердің географиялық масштабы бір қаладан елге және көрші мемлекетке
Кластерлер түсінігіне негізделген бағыт ғылым мен технологияны, білім мен
3-сурет – Кластерлер және экономикалық саясат
Кластерлер, әдетте, дамыған экономика жағдайында анығырақ көрінеді. Дамушы экономикада
Кластерлерді ромб қырлары бейнесінде елестетуге болады, сондықтан оның барлық
Біріншіден, кластерге кіретін фирмалар мен салалардың өнімділігін арттыру;
Екіншіден, инновацияға қабілеттілігін арттыру;
Үшіншіден, жаңа бизнесті ынталандыру.
Кластер шекарасы салалық жіктеудің стандартты жүйесіне бағынбайды.
Қазақстанда да кластерлік дамуды қолдап жүрген экономист-ғалымдар, авторлар бар.
Біз "Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясындағы" ҚҚТ құрудың
Егер сүт өндірісінде кластерлік даму қалыптасса, кластердің құрамдас элементтері
Жоғарыда айтылған ҚҚТ кластер туралы пікірлерден, сүт өндірісінде дәл
Сүт өндірісінің ҚҚТ-не кіруі мүмкін салалар мен ұйымдардың қазіргі
Дағдарысты басынан өткізген ауылшаруашылық кешенінде соңғы жылдары даму беталысы
Салада жалпы оң қаржылық көрсеткіштер басым: 2004 жылы таза
Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы нарыққа бағытталған заңдылықтарға сәйкес басыңқы болып,
"2003-2005 жылдарға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік агроазықтық бағдарламасының" мақсаты Қазақстанның
Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
Агробизнестің тиімді жүйесін құру;
Ішкі және сыртқы нарықта ауылшаруашылық өнімінің, өңдеу өнімдерінің сатылу
Ауылшаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын рационализациялау.
Осы Бағдарламада өңдеу салаларының дамуын қарастыратын сұрақтарды біз көре
Сонымен қатар, Бағдарламада сүт өндірісі үшін станоктар, құрал-жабдықтар шығару
Өндірістегі стандарттау жұмыстарын халықаралық стандарттарға сәйкестеу;
Құрал-жабдықтарды лизингтеу және төлемін 5-10 жылға созу несиесін ұйымдастыру;
Құрал-жабдықтармен кешенді түрде жабдықтау және сервистік қызметті, мамандарды станокпен
Маркетингтік зерттеу негізінде клиенттердің жеке топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын техника
Лизингтік компанияларды ұйымдастыру тек қана машина жасау саласында шешілетін
ҚР-ның "Қаржылық лизинг туралы" Заңы лизинг түсінігін және лизингтік
Лизинг - өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз етудің инновациялық әдісі болып
Лизингтің мәні техника мен құрал-жабдық тозуы жағдайында арта түседі.
Қазақстанның Қаржы Министрлігінің ақпараттары бойынша, әлеуетті нарық көлемі 800
Лизингті пайдалану тартымдылығы мемлекет тарапынан (инвестициялық, салық және амортизациялық
Химиялық өнеркәсіп Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Индустриялық стратегиясында
Сүт өндірісінде болған дағдарыс салалық ғылымның консервациясына, салалық ғылыми-зерттеу
Салада ғылыми-зерттеу институттары жоқ. Сүт өндірісінің мүдделерін Жеңіл өнеркәсіп
Нарық жағдайында өндіруші өз өнімдерінің өткізілуіне тікелей мүдделі болады.
Тұтынушылар. Тұтынушылар санын, олардың орналасуын, типін (ақырғы, аралық, өнеркәсіптік,
Тауар. Тауардың сипаты, тасымалдау ерекшеліктері, бағасы, саны, тұтыну маусымдылығы,
Ұйымдастыру. Кәсіпорынның көлемі, қаржылық жағдайы, құрылымының оңтайлылығы, нарықтағы үлесі,
Сыртқы орта. Бәсекелестер саны, бәсеке түрі, экономикалық және заңдық
Сүт өнімдерін өткізудің дилерлік желісін таңдап алса, келесі шарттарды
Дилерлер үшін кәсіпорынның ең аз базалық бағасы бойынша шектеулер
Ай сайынғы ең аз сатып алу көлемін анықтау;
Бір дилер арқылы өндірілген өнімнің 25-30 %-ның ғана өткізілуі;
Жеңілдіктер жүйесінің сатылым көлеміне байланысты болуы.
Кәсіпорынның өткізу каналы ретінде дилерлік желіні таңдап алуының өз
Қазақстандық сүт өндірісі үшін дилерлік желі арқылы өнім өткізуді
Бізде экономиканың маңызды сегменті ынталандырусыз қалды. Оларға салықтардың барлық
Өзі өндірген тауарларды өткізу көлемі жалпы өткізу көлемінің 90
Тауарларды өткізу көлеміндегі қосымша құнның үлесі 50 %-дан кем
Осылайша, арнайы салық режимі жанды еңбек, еңбек ақы шығындарының,
Сүт өндірісінде ҚҚТ құру оған қатысатын барлық салалар мен
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, кәсіпорынның қызметін айқындайтын экономикалық көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің
Өндірілген өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнның құрамына
Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты цехтық (бригадалық), фабрика-зауыттық
Сонымен қатар, өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өндіруге және
Ағымдағы шығындарға нормативті және сметалық калькуляция жасалады, біріншісі нормалық
Өнімнің өзіндік құнының экономикада маңызы зор, ол баға жасақтаудың
Өзіндік құнға жолдама жасағанда, оған кеткен шығындарға мұқият талдау
Қорытындылап айтатын болсақ, өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек
Егер материалдық ресурстардың бағасына, еңбек ресурсына шығындар өзгермейтін болса,
Өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері – еңбек ресурстары
Өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
Өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету;
Басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
Технологиялық үрдістерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, тағы басқа.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар өндірісінің тиімділігін арттыру материалдық, еңбек және қаржы
Өнімнің қор сиымдылығы мен материал сиымдылығы басты экономикалық категорияларға
Материалдық ресурстарды үнемдеуде материалдық шығынды нормалау үлкен рөл атқарады.
Резервтерді анықтау үшін нақтылы көрсеткіштерді нормативті (жоспарлы) көрсеткіштермен салыстыру
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: ҚР
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: ҚР Президентінің
Қазақстанның бәсеке қабілеттілігі, экономиканың бәсеке қабілеттілігі, ұлттың бәсеке қабілеттілігі:
Назарбаев Н. Ә. Жаңа заман – жаңа экономика. –
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары: ҚР
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды - инновациялық даму
Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. Кәсіпорын экономикасы. –
Волков О. И. редак. Экономика предприятия. – Москва: Инфра-М,
Палий В.Ф. Основы калькулирования. - М.: Финансы и статистика,
Горфинкель В. Я., Швандар В. А. редак. Экономика предприятия.
Сергеев И. В. Экономика предприятия. – Москва: Финансы и
Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г.
Шим Джей, Сигел Джоэл. Методы управления стоимостью и анализ
Балашов В. Можно ли управлять себестоимостью? // Азия: экономика
Брызгалин А.В., Берник В.Р. Себестоимость и проценты за пользование
Насырова М. Р., Токсанбай С. Р., Кулпыбаев С. К.,
Сергеева О.А. Учет затрат на производство и калькулирование продукции
Джумагазина А.К. Учет и аудит затрат и калькулирование себестоимости
Бисенғазиев М. Б., Хамитов А. Ш. Кәсіпкерлік негіздері. –
Горбашко Е.А. Конкурентоспособность промышленной продукции: Учебное пособие /Миннауки, высш.
Методические рекомендации к стандарту бухгалтерского учета 7 «Учет товарно-материальных
Бланк И.А. Управление прибылью. Киев, «Ника-Центр», 1998.
Брызгалин А.В., Берник В.Р., Головкин А.Н. Профессиональный комментарий к
Ворст, Ревентлоу. Экономика фирмы.- М: Высшая школа, 2003.
Герике Р. Контроллинг на предприятии. Берлин: АБУ-консальт ГмбХ, 1998.
Давид Миддлтон. Бухгалтерский учет и принятие финансовых решений. –
Денисова И.П. Управление издержками и ценообразование. Учебное пособие. -
Друри К. Введение в управленческий учет. - М., 2001.
Друри К. Учет затрат методом стандарт-костс. Пер. с англ.-
Пунин Е.И. Альтернатива затратному синдрому: промышленность, цены, внешнеэкономические отношения.
Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на
Справочник директора предприятия. Под ред. Лапусты М.Г. - М.:
Стоун Д., Хитчинг К. Бухгалтерский учет и финансовый анализ.
Шмален. Основы и проблемы экономики предприятия. М., 2001.
Васин Ф.П. К вопросу о классификации затрат на производство
Кеулимжаев К.К., Сулеева С.Е. Учет и распределение накладных расходов
Макарьева В.И. О составе затрат.// Налоговый вестник. - М.,
Николаева С.А. Формирование себестоимости в современных условиях. // Бухгалтерский
Радостовец В.К. Учет затрат на производство продукции, работ и
Мацкевичюс И.С. Организация бухгалтерского учета в странах-членах СЭВ -
Окрепилов М., Ежкин Л. Реструктуризация – путь повышения конкурентоспособности
Ряполов А.Ф. Инновационная стратегия предприятия. Методология и практика.- М.:
Стуков С.А. Учет и контроль себестоимости промышленной продукции в
Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат,
«Адал» АҚ кәсіпорнының 2004-2005 жылдарға арналған есептік көрсеткіштері.
3
Экономикалық ақпаратты жинау мен тарату
Экспортты қолдау
Үдемелі және арнайы факторлардың дамуы
Заңдылық реформа
Кластерлер
Ғылыми және технология саласындағы саясат
Шетелдік тікелей инвестицияларды тарту




Ұқсас жұмыстар

---

Сақтандыру негізгі түсініктері мен терминдері

---

Корпорациялар қаржысы: ұйымдастыру негіздері және олардың қаржы ортасының мазмұны

---

Кәсіпкерлік туралы жалпы түсінік

---

Кәсіпорындарды біріктіру. Сатып алу әдісі (3 (IFRS) ҚЕХС)

---

Корпорация қаржысы

---

Кәсіпкерлікті ұйымдастыру

---

Кәсіпорын жетістігін бағалау және корпоративтік мәдениетті жетілдіру

---

Кәсіпкерлік қызметтің теориясы туралы

---

Кәсіпорын экономикасы жайында

---

Кәсіпорын бизнесін бағалаудың алғашқы қадамы

---