ҚЫТАЙ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Мазмұны
КІРІСПЕ................................................................................................................4
1ҚЫТАЙ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
. діни ағартушылық бағыттағы ақындар.........................................................9
.Әлеуметтік сарын............................................................................................16
2 XX ҒАСЫРДЫҢ 50- 70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ......23
2.1.Омарғазы салған соқпақ....................................................................................36
2.2. Құмарбек жырларындағы элегия іздері..........................................................35
3 ХХ ҒАСЫР СОҢЫНДАҒЫ ПОЭЗИЯ........................................................... 40
3.1.лирикалық өлеңдер............................................................................................ 41
ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................52
ГЛОССАРИЙ
Поэзия – көркем әдебиеттің ертеден қалыптасқан үлкен бір саласы.
Стиль – жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін, бейнелеу
Элегия – (грек. Elegeia – аянышты жыр) – мұңды
Социалистік реализм – кеңес дәуіріндегі әдебиеттің көркемдік әдісі болды.
Метафора, ауыстиыру (грек. Metaphora – ауыстырып қою), - екі
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: ХХ ғасырдағы қытай қазақтары поэзиясындағы
Диплом жұмысының құрлымы: Кіріспеден, негізгі мәселені қамтитын үш
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: ХХ ғасырдағы Қытайдағы қазақ
Диплом жұмысының жалпы сипаты: Қытай қазақ әдебиеті туралы тоқталып,
Диплом жұмысында қолданылған әдістер: Салыстыру, талдау, түсіндіру әдістері негізгі
Диплом жұмысының көлемі: 52 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: Поэзия, проза, өлең, дастан, лирика.
Пайдаланған дереккөздері: Арнайы ғылыми – зерттеу еңбектері, көркем шығармалар,
Кіріспе
“Қазақстанмен іргелес болса да тыс жерде саны қалың шоғыр
Қазақтар көп шоғырланған елдердің бірі – Қытай Халық Республикасы.
Профессор Рымғали Нұрғалиевтың: «Қазақ халқының аса қомақты бөлігі бүгінде
Қазақ халқы әр елде өмір суріп жатқанымен, бүгінде оның
Қандай бір әлеуметтік, мәдени процестердің бәрі де сырт көзге
Құдды сол секілді, кытай қазақтарының әдебиеті де өзінің көш
Жоғарыда айтып өткеніміздей қазақ әдебиетін Абайсыз, Мұхтарсыз елестете алмайтындығымыз
Біздің топтастыруымыз бойынша ХХ ғасыр ортасында, яғни Қытай империясы
ХХ ғасырдың соңғы кезеңі атап айтсақ, 80-90 жылдары қытайдағы
Осы аталған үш кезең барысында ХХ ғасырдағы қытай қазақ
1. ҚЫТАЙ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
XX ғасырдың 20-50 жылдары Қытайдағы қазақтардың мәдени-әлеуметтік өміріндегі әр
Теңсіз қоғамның тегеуріні мен езгісі асқындап тұрған, халық тұрмысы
Арғы тарихы қазақ халқының өнерімен өзектес, желілес XX ғасырдың
1.1 діни ағартушылық бағыттағы ақындар
Ағартушылық идеяның дамуын айқындайтын шығармалар беру тұрғысынан келгенде, көш
Ақыт ақын болумен бірге Қытайдағы қазақтардан тұңғыш мектеп ашып,
Өз ұлты – қазақты қатты сынаған адамның бірі –
Ақыт халықты жоғарыдағыдай дерттен арылту үшін өнер-білім үйренуге, оқу-ағартуға,
Ақыттың 30 жылдардан бұрынғы өлеңдерінде көбінесе діни-ағартушылық ағымның белгілері
Қазақтың демократ ақын-жазушылары секілді Ақыт та, ғылым-өнер арқылы ұлтты
Тат бастырмай жүректі,
Өткір қылып қайраңдар.
Өнер-ғылым үйреніп,
Бұлбұл құстай сайраңдар.
Бала оқытып мектеп сап,
Ағартып елді жайнаңдар!–
деген ізгі тілегін білдіреді.
Ғылым сәуле нұр жарық,
Оқымай болмас құр жарық.
Тырманып ғылым оқысаң,
Жүрегіңе тоқысаң,
Көресің сонда бір жарық.
Оқысаң, тоқысаң ғана – көзің ашылады десе:
Біз жатырмыз жабырқау,
Ғапыл, жаһыл самарқау.
Суға жүзіп, көкке ұшқан
Елге қарап таңырқау.
Ұйқыны аш, елім, тұралық,
Адамшылық қылалық...
Деп, “суға жүзіп, көкке ұшқан елге қарап таңырқау”, самарқау,
“Байлық” деп тек мал жинаумен күн өткізіп, өзге елдің
Зауыт жоқ, қазына жоқ мал сақтаған,
Мал бағып бай дегені салпақтаған.
Аспан, су, жер астымен жүрді бәрі,
Жатырсың әлі ұйқыда жалпақ табан.
“Бытырап тау мен тасты көше бермей”, заман талабына сай
Ақынның елді мәдениетке, еңбекшілдікке, талаптылыққа, береке-бірлікке, адамгершілікке шақыруы да
Өнер-ғылым үйреніп,
Алыстан істі көзделік.
Қыдырып шай мен ет іздеп,
Ауылдан-ауыл кезбелік.
Баттасып бекер жатқанша,
Жұрт болайық өзгеріп.
Еңбексіз жұрт емініп,
Әркімге көз сүзбелік.
Бір қазақтан басқаның,
Бәрі жатыр өзгеріп.
Ақыт еңбексіз, “терін сатпай, телміріп көзін сатып'', бекер күн
Бұл орайда Таңжарық Жолдыұлы да (1903–1947) нақты ұсыныстар жасап,
Өнерлі елден өнеге ап,
Олардан еш қалыспа.
Аспандата шарықта,
Балапан құстай қалықта,–
деп ұлтының, халқының санасына жігер отын тамызуға тырысады.
Мектеп ашып бала оқыт,
Үйренуден жалықпа.
Өсек айтып, өрт қойып,
Бір-біріңмен алыспа,–
деп, ел болашағын, ұрпақ қамын ойлауға, олардың өркениет
Қала салып, ағаш ек,
Қалсын атың тарихта.
Еңбек істеп, пұл жиып,
Ақ-қараны парықта.
Жаман істен аулақ бол,
Бетің салмай салыққа.
Астық айдат, мал өсір,
Көрінгенге көз сатпа.
Ал, қазағым, тез аттан,
Бойыңа сеніп тек жатпа,–
деп, Ақыт өлеңдеріндегі ағартушылық идеяны одан әрі дамыта түседі,
Ал “Оқы, жастар, қалам ал!” деген өлеңінде Таңжарық жастарға
Оқы, жастар, қалам ал!
Талпынар күнің туылды.
Біліммен шыққан даналар,
Босатпай оқы буынды...–
дей келіп,
Көрсеткен дүние кеңдікті,
Әперетін теңдікті,
Нығайтатын елдікті,
Жасасын ғылым, жасасын!–
деп, шабыттана бар дауысымен ұрандайды. Ел болашағы, теңдікке жету
Сөйтіп, Ақыт ақыннан бастау алған діни ағартушылық идея кейінгі
Ағартушылық идеяны өзінше дамытқан, халықтың санасын оятуға белсенді де
Шылбы өлеңдерінде де көбінесе ағартушылық идея, ақылиялық сарын басым
Ел үшін дүниеде тыным тұрмай,
Наданға әуре болдым ұқтыра алмай.
О, шіркін, жүрегіме бір дерт болды,
Болысқа кегім кетті күш қыла алмай.
Көкірегінде сәулесі жоқ жандарға сөзін ұқтыра алмаған, жоғары жікке
Кемеңгер Абайша толғанған ақын халқының тамағы тойғанына мәз болып
Тамағың тойғанына масаттанып,
Өттің ғой сорлы қазақ ұйқы басып.
Ақын мұнда: “Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, Аздырар адам баласын”,
Талап қыл өнерсізде үйрен кәсіп,
Өнерлі халықтармен араласып.
…Жаратқан дүниені нағыз еңбек,
Ол өзі байланысты ғылымменен.
Сонау меңіреу заманда тұрып, ақын бүгінгі дәуірдің өресімен тыныстас
Қытайдағы қазақ поэзиясындағы ағартушылық идеяның дамуында, жүзеге асуында ірі
Бұл кездері Іле өңірін ежелден мекендеп келе жатқан тұрғылықты
Тұратын бір қалыпта нәрсе бар ма,
Кейде ысып, кейде жүрек салқындарсың.
Ұмтылып мәдениетке қол созыңдар,
Бұрынғы ескіліктің салты қалсын…
Өткенде оқымаған адамдар көп,
Зорлаған көне қоғам қарғыс атсын.
Өнер-білім, оқусыз бекер қалсаң,
Ойланшы, қанша нәрсе жапырасың
Ғылымсыз жұрт қатарға қосылмайды,
Қол соз, ұрпақ, ғылымға тіл алғаның.
Исі қазақ ұлтына мың бір сәлем,
Жалғыз-ақ міндеті емес бір адамның,–
деген шумақтар өз кезеңінде, өз ортасында халқының нар кескен
Шынжаңдағы қазақтар арасынан шыққан аса дарынды ақын Таңжарықпен қатарласа
Тағысы болып алдың таудың, қазақ,
Жая мен дәмін татып жалдың, қазақ.
Құзғындай құзар шатқа ұялаған,
Әр сайға бірден қора салдың, қазақ.
Өстіп-ақ жабайы боп өтемісің,
Ішінде қарағай мен талдың, қазақ?
Көзіңді айналаңа бір салсаңшы,
Табасы бола бермей жанның, қазақ.
Жатырсың надандықтан өрт ішінде,
Басыңды көтермесең жандың, қазақ.
Осы мұратты Шарғын да ту қып көтереді:
Білімге өнерменен серме құлаш,
“Алма піс, аузыма түс” деме, қазақ.
“Ынтымақ – ырыс алды” деген сөз шын,
Бірін жау, бірін жат көрме, қазақ.
Ел болып есеюдің қамын ойла,
Жат жауға намысыңды берме, қазақ!
Шарғын ақынның көзін көріп, сөзін естіген, өлең-жырларынан сусындап, тағылым
Әдеби үрдіске өзіндік үлес қосқан, азат ойдың жаршысы, ақындық
Қазына таусылмайтын – ғылым-білім,
Сенім жоқ мал байлығы – баққа, балам.
Білімсіз билік айтып тұра алмайсың,
Мінсең де патша болып таққа, балам.
Адамның бағының жануы мал мен байлыққа емес, қайта ғылымға
Тәртіпті, өнегелі, тәжірибелі,
Үлгілі, білімпазды жақта, балам.
Әрқашан алға бас та нық қадаммен,
Бөгеліп кейін қарай тартпа, балам...
Тәрбие ал, білімдімен жолдас болып,
Тұтқаның ата жолын сонда, балам.
Жанасып жақсы адамнан ғибрат ал,
Үйреніп үлгі, нұсқа-форма, балам.
Жолдас болсаң білімді, өнегелі адамдармен жолдас бол, олардан үлгі
Ақын еңбек, еңбеккерлік, талаптылықты да айрықша ауызға алады. Барлық
Талапты нұр жауады ерге, балам,
Еңбектенсең шығасың белге, балам.
Қолыңды еш нәрсеге жеткізбейтін
Соңынан еріншектің ерме, балам...
Бір парыз еңбек ету ер жігітке,
Сүйрейді еңбек ерді өрге, балам...
Ер жігіттің дәулетті талабы еңбек,
Еңбекке бақыт пен дос келмек, балам.
Талаптанып, ерінбей еңбектенсең, алға қойған мақсатыңа, мұратыңа қол жеткізе
Әлеуметтік сарын
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Қытай елінің ескі басқару жүйесіне
Бұл орайда да жоғарыда айтқанымыздай тағы да Ақыт, Мағаз,
Әлеуметтік сарынды айқындайтын шығармалар беру тұрғысынан келгенде, көш басында
Жалпы Ақыт ақын өмірі елім деп “өксіп жылап”, “қара
Бисмилладан бастайын,
Азғана кеңес сөз басын.
Ой түбіне көз салсам,
Қағазға тамар көз жасым.
Сыртым сау, ішім өліктей,
Мүшем шықты беріктей
Өксіп жылап өттім ғой,
Қара қазақ қамын жеп.
Мен де алыстым сенімен,
Санаңа сарық еліңмен, –
деген өлең жолдарынан жанын туған халқы үшін ту етіп
Еркіндігінен айырылған елдің бұрыннан келе жатқан моральдық-этикалық нормалары мен
Зар заманның тұсында,
Бай кедейді көрмейді.
Ағайыны пақырға
Пайдасыз сауын бермейді.
Иманды көбі білмейді,
Түзу жолмен жүрмейді.
Не десек де, жарандар,
Халық бұлай тозғанда
Тура дінге кірмейді.
Берекені білмейді,
Сенімі, ары кірлейді...
Заманның жайын мен айтсам
Патшаның кетті қуаты,
Бидің ылай суаты,
Жақсының тозды мұраты,
Пенденің кетті ұяты,
Байдан қайыр жоғалып,
Жат болып кетті жұраты.
Байдың көңілі өр болды,
Кедей біткен кер болды,
Санасы бар жақсының
Жүрегі толған шер болды.
Ақыт сүреңсіз заманға кектеніп, халықтың болашағынан түңіледі. Өйткені адамдардың
Сөз жазамын аңырап,
Күле алмаймын жадырап.
Қайран елім – қазағым,
Сорың сенің қалың-ақ, –
деп соры қалың қазақтың қамын ойлап, жол таба алмай
Ақын Шылбы Көмекұлы жасаған ортада да парақорлық, жемқорлық, ауыр
Орталықтағы шенділер мен жергілікті болыстарды қойға шапқан, жылмаңдап жемтік
Қасқыр келіп жемекке қойға шабар,
Қотан ит те қасқырмен бірге талар.
Қасқырменен бірлесіп қойды жесіп,
Ертең бірдей сақ ит боп қала берер.
…Мұртын майлап, жылмаңдап, жемтік іздеп,
Қорқау қасқыр, қотан ит, әне, солар.
Әлеуметтік кекесін, мысқыл басым осы жолдарда момын шаруаны тонаған
Ауылдағы атқа мінерлер мәнсап алар шағында Күре ұлығына қолда
Әр руға бір-бір болыс сайлап алды,
Гоминдаңға көп пұлымен пайда қалды.
…Мәнсап талас, жер талас анық кірді,
Өтірікке шындай болып нанып кірді.
Бір пайда бір жағынан шыға ма деп,
Араға шын бүлікті салып кірді–деп, ащы шындықты ақын жасырмай
Өзінің қоғамдық қимылымен де, жалынды жырымен де қараңғы халқының
…Шәуешектен Қанағат, Әлімғазы,
Нұртаза, Қазез кетті келер жазы.
Алтайдан Шақаң, Мәңкей, Ақыт қажы,
Бұқатбейсі, Зия мен Халелтайжы....
Үрімжіден кетті Әбеу Тиңжаң, Жүніс,
Қожанияз, Баймолла бәрі бір іс.
Жүніс қажы, Сатарқан, Мұқаш пенен
Қош айтысып дүниеге – бітті жұмыс,–
деп зұлмат заманның мезгілсіз құрбаны болған, қинауда өлген, із-тозсыз
Текестен Әжі менен Халық кетті,
Қосақтап екі арысты алып кетті.
Жалынды Ахметжандай қайран жастың,
Бір түнде ішек-қарнын жарып кетті.
Бермесе, құдай түбін кім біледі,
Балаға ата-ананы зар ғып кетті.
Үйінде азаматтар жүре алмастан,
Әр жерге жан сауғалап қаңғып кетті.
Түріне бұл жалғанның қара жұртым,
Ессіз ғып, елдің көңілін дал ғып кетті.
Ағартып бір-ақ жылда сақал-шашын,
Жігітті отызында шал ғып кетті.
Күйікпен ата-анасын тұралатып,
Тұра алмас төсегінен сал ғып кетті.
– деп сол тұстағы Шың Шысай диктатурасының қанды қырғынын
Әлеуметтік мәселені көбірек қозғаған өлеңдер жазған ақынның бірі– Көдек
Қазіргі патшаның заманының,
Тоғайдай өртең шалған әрі кеткен.
Ордалы жыландай боп шағып отыр,
Халыққа қысымы мен зәбірі өткен…
Қараған патшаға елді көрсең,
Тоғайдай өртең шалған әрі кеткен.
Қыршаңқы қызыл шұнақ ат сияқты,
Сымпиып құйрығы мен жалы кеткен,–
деп “халыққа қысымы мен зәбірі өткен” патшалық Ресейдің отарлау
Ақ патша әділеттен тайғаннан соң,
Соғысқа бала бер деп қылды пәрман.
Өлсек те бұған бала бермелі деп,
Қырылды Қарақолда өңшең бағлан.
Басшыдан ақыл табар айырылған соң,
Сандалып, Бұқарадан кетті дәрман…,– деп, әділетсіз өкіметтің қысымынан босқын
Бұл кез зерттеуші Д. Мәсімханұлының сөзімен айтсақ: “Қытайға барған
Меншікті жер мен судың иесі бар,
Кедей мен кембағалға жер жетпеген.
Қысы-жаз, күндіз-түні тыным алмай,
Өмірі барады өтіп бейнетпенен...
Күйі ауған нашар байғұс толып жатыр,
Кетіпті есеңгіреп шығынменен.
Күн қақты қарашалар көп-ақ екен,
Жылқының жауырындай шыбын жеген,–
деп мейлінше шынайы суреттейді.
Ауған елдің ауыр тұрмысын көзімен көріп, өзі де басынан
“Оңайлықша бұл азап арылмайды,
Нөсер бұршақ алмаса сел бол келген”,–
дейді. Тек етек-жеңін жинап серпілгенде, бел шешіп, білек сыбанып
Өзінің қысқа ғана ғұмырында отты жырлармен артына өшпес мұра
Күреде съезд ашып кеңес құрдың,
Жиып ап би-болысты егестірдің.
Жамбыны көп бергенге мәнсап бердің,
Ұлық-ау, тура билік емес мұның!–
деп айыбын бетіне басып, өлең шығарады. Бұл өлең құлағына
Ақынның “Нұрипамен айтысында” бір дәуірдің өмір шындығын дәлме-дәл етіп
Баласы Сыламжанның мампаң шандыр,
Ұйқыдан көзін ашса, елін аңдыр.
Атаның аруағымен ол да кісі,
Туар ма мұндай жаман тәңір алғыр.
…Кенедей қанға тойған Дәуіт залым,
Құртты ғой Тілеукенің тегіс бәрін.
Шығыны осы күнде шашынан көп,
Құтылмас қыз бермесе бірер жарым…
Осы айтыста сол кездегі ру басыларының отыз шақтысының аты
Қорытып айтқанда, жоғарыдағы ақындар шоғыры әлеуметтік құрылымға орнықты бағытпен
2 XX ҒАСЫРДЫҢ 50- 70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ПОЭЗИЯ
1949 жыл Қытай ресіми түрде азаттық алып, Жұңхуа Халық
1) Партия мен отан туралы жырлар
Партияны, отанды жырлау жалпы социялистік идеялогияның талабынан туып, ақын-жазушыларды
Қоғамдық керағар мәселелер жайлы жырлар
Әр өлеңнің астарында белгілі бір тарих бар. Күнделікті өмір
Бердібек Мұсаұлы Құржықаев 1940 жылы 15 сәірде Алтай аймағының
Осындай себеп салдарға байланысты өлең табалдырығын өр екпінмен аттаған
Көркем жасампаздық еңбегінде жасампаздық стилін қалыптастыру, жасампаздық стилін жарату
Бүгінгі әдебиетте не көп, ақын көп. Бірақ сонша көп
Стильдік бөгенайына келер болсақ, ең әуелі ақын тілінде образды,
Ұшыпты балалықтың көп бедері,
Жігіттік шақ жаныма төл береді.
Қиялымның сұңқары самғап ұшқан,
Ақын болдым маздаған от мерейлі.
Болғаным жоқ уақыт ұртыңа жем,
Өкпелімін сапсиған ұртыңа мен.
Тірі кезде жиылмас жыр дәптерім,
Таралса екен дауысым жұртыма кең.
Ұясы ғой көз – нұрдың, көңіл – сырдың,
Құлқын үшін келмейді өмір сүргім.
Өлең кенін қадалып қаза берем,
Қайласындай қаламым көміршінің.
Ақын бұл өлеңін 1978 жылы үш мүшелден артығырақ өмірін
Бердібек жырларының басты ерекашеліктерінің бірі- өлеңдеріндегі ойын образбен орап,
Жер суды баспас жорғамен,
Жосылтып келе жатам да.
Гүп ете түсіп орға кең,
Ұятты болсам отанға.
Тәуіптей тауып дертіме ем,
Өрлеткен жырдың жотасын.
Демеймін күйреп, мертігем,
Отаным шебер оташым.
Келгенін білем керіспен,
Киім мол, тамақ тоқ күннің.
Өңгеріп келіп өрістен,
Құрбанға шалар тоқтыңмын.
Болмақшы менде не кәдік?
Жүрегім аман беріштен.
«Жұң го» деген екі әріп,
Екі иықтағы періштем.
Әрине отан тақырыбын айналып өтетін ақын кем де кем
Тақырыптың тартымдылығы, талғамы мен салмағы жағынан алғанда, ақны жырларында
«Жұңгодағы реформа дүміне,
Солқ-солқ етті мынау жалпақ дүние.
Миллиярдты асыраған алаңсы,
Абыройға біз ие емей кім ие?!
Мәйектенген ұлы отанда ұйып құт,
Елге айналдық еңсе биік, иық тік.
Тобығынан қақпайды енді халқты,
Есікті ілген, бітеу ірге тұйықтық.»- деп қой үстіне боз
Ақын өмірдегі мешеулікті, адамдар арасындағы алауыздықты, сұрқиялықты, берекесіздікті, бетсіздікті,
«Қабағына қарап-ақ адамды ұққан,
Табағына қарап-ақ сараңды ұққан.
Қойға ерем деп қан түсіп аяғына,
Қазақ ақсап келеді надандықтан.
Ашық айтам ойымды төте, өстіп мен,
Басқа шақтап жөн еді кепеш тіккен.
Баю үшін Қазекем тиса екен,
Шашылатын орынсыз көпестіктен.»
Осыдан бір жарым ғасыр ілгері ұлы Аыбай қазақты ештеңеге
ХХ ғасырдағы қытай қазақтары поэзиясында қаламынан бал тамған, сұлу
Қыдырхан өлеңдері тек қытай қазақтары арасында ғана жоғары бағаланып
Орманыңдай ойшаңмын,
Өзеніңдей тентекпін.
Шынарыңдай бойшаңмын,
Тарихыңдай ертекпін. – деген шумақты мысалға ала отырып арнайы
Ақын өлеңдерін шешен тілмен шекесінен шертіп тұрып, шеберлікпен сұлу
Алты тамшы ақ жұлдыз,
Мөлтілдейді жанарың.
Қайда кеттің ал күндіз,
Келмей ме әлде қарағың?
Бұл сырымды кім ұқсын,
Көп іздесем жаудырап.
Күн сұлудың тұрыпсың,
Құшағында балбырап. Өлеңді оқыған сайын қайталап оқи бергіңіз келеді.
Кіп-кішкентай бастауға,
Қайта-қайта қарадым.
Болар ма оны ластауға,
Бетім жуған бала күн.
Тұнығына үңілсем,
Бала емес шал тұр бір.
Ой сырына жүгінсем,
Бұл дағы бір алтын жыр.
Құшақтар ем егіліп,
Жаңа ашылған бір гүлше,
Сол тұнықтан көрініп,
Балалығым бір күлсе.
Бұл өлеңге қадағалап қарасаңыз, көз алдыңызға едәуір қомақты уақиғаның
Қыдырхан өлеңдерінің тілі жеңіл, ұғынықты, көркем, ойнақы келеді.
«Ұлың сенде жетілді,
Өзің менен есейді.
Қарауытқан отыңды
Садағыңмен көсейді.
Маңдайымды күн етті,
Өстім сенде бал жалап.
Жұдырықтай жүректі
Керегіңе ал жарат»
Жұдырықтай ақын жүрегін жарып шыққан отанға арналған осы отты
«Бәріне» деген өлеңінде ақын:
Қасіретім мен қуанышым
Айырылмайды, егіз дос.
Пәктіліктің пырағысың
Өмірде өзі емізбес.
Өмір сыры өмір заңы
Дәл осылай ағады.
Бірде аш қып, бірде тоқ қып
Айдап жүріп бағады.
Аяла деп, аяма деп
Айтуының мәні не
Өз кезінде, өз жерінде
Жолығамын бәріне.
Өлеңнің тұтас тұлғасынан өркениетті өмір шындығының терең мағыналы философиялық
Ақынның ақындық алымдылығы жасампаздық жолында тапқан тапқырлығына өзіне тән
2.1.Омарғазы салған соқпақ
Қазіргі заман қытай қазақ әдебиетенде өзіндік орыны бар, өнерге
Ақындық стильлінің ту баста бірден-ақ қалыптаса қоймағандығын Омарғазы жасампаздық
Шегі жоқ сол жылдардың сүрдегінде,
Өмірдің толқынына төсімді ұрып,
Аңсаған жасыл жаға көрінгенше,
Талыққан қанатым мен дымым құрып.
“Үнсіз арман”
Аумалы-төкпелі өмір сырына бойлаған шыншылдықпен оқырманды түсіне отырып, әр
Мен едім сол отырған үнсіз мүлгіп,
Ауаша бір жылғада күзгі іңірде.
Тек қана еремек етіп шөп сындырып ,
Құлақ сап ескен самал күбірінен – деп аяқталатын өлеңде
Өмірідегі шындық пен көркем шындық ортасында кілең тепе-теңдік емес,
Омарғазы поэзясындағы эстетикалық таңбасының бір егейі – метафора. Ақынның
Емеспе екен сондағы биік шоқылар.
Тымақты
Қазақтар отырған малдасын құрып!?
Жеңгелер ме әлде жасыл беткейлер,
Сүйеніш болған жас келінге қатар тұрып,
Міне, ұлттық ойлау жүйесі бойынша жасалған жарасымды сурет! Сурет
Омарғазы өлеңдерін кейбіреулер екпін жүйесінің (тоникалық) өлеңге жатқызып келеді.
Өйткані, тілдегі дыбыстық құрылысы мыңдаған жылдардың жемісі болғандықтан қазақ
Ежелгі жыр өлшемі мен он бір буынды өлшемнің түп
Жібек орамалдай
Жеңі ол дірілмен
Төменде
Қабақ соққылар үстінде
Тынымсыз шұбырады-
Сағым – мұнар асығып.
Қандай қарбаластық!
Осы сәтте!
Қарағанды қолқаттардағы көне илеуінен
Көшіп жатқаны
Құмырсқалардың
Тың қонысқа тасынып.
Барлық сөздермен тармақтар қимыл – қозғалыстағы суретті сезіммен білдіруіге
Жазғырма жат емеспін, атам мені,
Қозыдай құлағына салған ені-
Жоғалып кетсемде егер жаңа жұртта,
Ақ сүтің сол белгімен табар мені.
Азырақ болсада егер жын шалығым,
Болар – ау қанғандықтан жым – шалығым.
Жоғалмас қыл ұйқасың мойныңдағы.
Жалғыз тал көгеніннің бұршағымын..
Ақын ағынан жарылып, ат басын шындыққа тірейді. Жазғырма, жат
Омарғазының дүние танымынан “дін көп, сана біреу, біз бәріміз
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және сүй хақ жолы осы деп әділетті,- дейтін мұратты
Немістің философ сыншысы Шлегел: “философия мен поэзия бөлінбес байланыста.
Омарғазы поэзясын тұтас алғанда бос сөз, арам шумақ, өмір
Таралып әлі болмай – ақ,
Жаңғырған дауысы маңайға.
Бұйырмай соңғы жапырақ,
Жұтылмай қалды таңдайда.
Осы шумақтың өзінен ғана ғажайып картина жасалып, бойды шымырлатып,
Омарғазыға өлең – сұлу елесі боп көрінеді: “Үстіне жасыл
Омарғазының туындыларында сұлулық пен сұрқялық, ізгілік пен жауыздық, күлкі
Бар тілегім сол:
Жүйкең құрсын! – дей көрмесе екен халқым
Жұмсағанда бір іске баладай бұйырып.
Бейне асыл бұлақ шыбықтай
Тұрсам деймін
Тұтас жүике, жон – жотаммен иіліп, - деп ағынан
Өнер адамының талантын бір кезеңін танытатын бірнеше шығармасы болады.
Омарғазы Айтанұлының 1961 жылғы “Шұғыла” журналының 11- санына жарияланған
Омарғазы өлеңдері бірден қабылдана бермейді. Ол күрделі ойдың ақыны.
Айтшы сен жасыл табиғат,
Есіңде ме?
Арнап жасаған едің ғой бұл жерді ту баста маған.
Сен өзің емеспе едің,
Қарағай саясында уатып,
Жетелеп өткізген су аққан жылғадан.
Ақын боп келеді дедіме екен сонда,
Туған жер дұғада болып,алақанын ашып,
Сонан бері мінеки,
Әрең таптым мен сені,
Арада көп жыл адасып.
Кешер өзі құз-сеңгірлер,
Құс емес едім ғой кеткен ауып жылы бір жаққа.
Сағынып келдім,
Ұқсайды терең шатқалдары кәрі әжеме,
Қалсам деймін мәңгілік,
Осы мейірбан құшақта.
Өз заманының ой өресін жетік игеріп,ескі-жаңасынан бірдей енші алып,
Таныдыңба ақыныңды,
Бір түп қайың беттегі.
Сарғыш қабығыңа уысымның табы батқа,
Айырылмаймын мен енді сенен,
Жұлып ала алмас ешкім,
Арық қолдарыммен тастай қатқан.
Ақын жаны сезеді, туған жері, балдырған балалығының ізі қалған
Адам кәдімгі қарапайым адам, көп жылдар шет өлкеде жүріп
Тастап кетіңдер достарым,
Өз өңіме келіп,
Адамы боп қалайын осы таудың.
Тыныстайын сонан соң,
Таза бояуымен жасыл қойнаудың.
Арманым-осы,
Айтар өзі, табиғат өз арманын.
Екеуіміз қосылып,
Туған жер,
Оятайық осында ата-баба аруағын.
Нағыз айшықты сурет, сом обыраз деген осы шығар. Үңіле
Бақсақ, Омарғазы ылғи да философиялық тебіреністі оймен сомдалған харектірлердің
Мен адаммын
Жүйірік атпын.
Табиғат саған мен осылай тіл қатып,
Өмір!
Өмір!
Тоқтамайсың-ақ
Мен келемін,
Мен сенің соңыңнан келемін.
Күндіз жортып,
Түнде түн қатып,-деп басталатын “Мен ашқарақпын өмірге” өлеңінен ұлан-қайыр
“Мен ашқарақпын өмірге,
Табиғат сені бітеудей жұтып,
Отырамын ары, бері,
Кім екенімді ұмытып”
Мына тармақтарды оқып отырып жыр жолында құдыреттің көкесін көзіне
Бұл алып тұлға туған еліне, туған топырағына өмірден жанын
“Поэзия” атты мақаласында жас жазушы Ардақ Нұрғазыұлы “Омарғазы Айтанұлы
2.2.Құмарбек жырларындағы элегия іздері
Құмарбек Сахарин (1942 – 1996) қытайдағы қазақ поэзиясының тарланбоздарының
Ал осы лирика сынды поэзиялық түр туралы қытай ақыны
Қазақ жазба әдебиетін(әсіресе өлеңін) Абайдан бастап қарастыратынымыз секілді, жазба
Элегияны мұңлы, сазды, сарынды жазылатын көркем лирикалық поэзия түрі
«Қасіретті шақтар еді,
Кеткем солай жыраққа.
Көзімде бір жас бар еді,
Тамызбадым бірақ та.
Айта алмадық сүйікті әнді,
Оң дегенің теріс боп.
Көкіректе ұйып қалды,
Көздің жасы беріш боп.
Құлпырғанда көктем гүлі,
Бұлт ыдырап бүркеген.
Қастарыңа жеткен күні,
Көз жасымды бір төгем.»
Өлеңде ақын өмірінің бір үзік үзіндісі лирикалық сезіммен жақсы
Әсіресе алты жасында әкесінен, он төрт жасында шешесінен айырылып,
Ақынның өімірбаяны іспетті «Өмірге қадамды» оқи отырып, ақынның ауыр
«Ақ шыныдай алмай жатып кетілген,
Алты жаста әкем өлген жетім ем.
Сынық көңілім қайда барсам өспеген,
Әке орнына қайғы сүйіп бетімнен.
Маған солай айттытағдыр кесімін,
«Жетім» десті сұрамай-ақ кешірім.
Жер астына бірге алып кетіпті,
Әкем маған өзі қойған есімін.» – деген жыр жолдарында
Ақын өлеңдеріндегі сағыныш көбінде ата-ана. Туған жер, өскен орта,
«Жерге орынсыз төгілген,
Жемісіңді қимадым.
Бүлдіргендей көңілмен,
Бүлдіргенім сыйладым.
Құштар едім дәміне,
Алыс кеттім, жол кездім.
Сағынтады әлі де,
Бүлдіргені сол кездің...»
Міне осы қарпайым ойға құрылған шағын лириканің өзінде балалық
«Қыр, адыр гүлін ашып «тере кет» деп,
Ақ сағым ақ толқындай бөлеп ед көп.
Амалым не балалық кеттің шығып,
Алақаным астынан көбелек боп.
Мен сені енді қусам ұнаспайды,
Қалған бұл талайлардан мирас қайғы.
Балалық қайта айналып қонуың жоқ,
Жайлауы еркеліктің гүл ашпайды.» деп, балалық шағының шаттық күндерін
Ақынның «жығылған қайың қасында» атты өлеңі де табиғат құшағынан
Ақ қайың сыры ғажап-ақ,
Өзенді құшып құлаған.
Толқындар тынбай мазалап,
Тобымен келіп жылаған.
Қайыңда мұң бар қаншама,
Құлатқан қатал күз желі.
Денесі қаусап қалса да,
Аялап жатыр біздерді.
Бұл өлең жолдарында ақ қайың сырымен астасқан ақын қиялы
Дәл осылай ақынның қай өлеңін алып қарасаңызда элегияның өзіне
Қарап отырсаңыз бұл кезеңде ақындар тілінде айырықша жаңалық болды.
3 ХХ ҒАСЫР СОҢЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ
Көркем әдебиеттегі өлең жанры жалпы адамзаттың, оның ішінде қазақ
Қытайдағы қазақ поэзиясы ХХ ғасырдың 70-80 жылдары қоғамдық толқудан
Міне осыдан тартып қазірге дейін өлең, дастан, поэма т.б.
3.1.Лирикалық өлеңдер
Осы бір өтпелі кезеңде Қытайдағы Қазақ поэзиясы да өзінің
Осы барыста ақындар қоғамдық тұрмыстың барлық жақтарына бойлай үңіліп,
Нағыз поэзия – ақын жүрегінен ақ қағаз бетіне сауылдай
«Ләззат екен ынтықса өмір деген,
Ғашық болдым ұқтың ба өзіңе мен.
Нысана етіп кеудеңді талай рет,
Тиген барып жанардан көңіл жебем.
.........................................................
Секем болсақиын-ақ сезім деген,
Сені ойлаумен көп таңдар көз ілмегем.
Мазамды алып жіберді-ау, мазамды алып,
Ғашықтықтың толғағы безілдеген.» - днгендей, сезім – пенде тірлігінде
Ғшық болды жас аруға сыр байлап,
Елу бестер шамасында бір бойдақ.
Қайтсін байғұс уатпақшы болды ғой,
Жылап жатқан сезімдерін сырқырап....
Мұның өзі өмірдің ерекше бір ғажайып шындығы екендігін ешкім
«Ұмытпаңдар адмдар ертегіні,
Ғашықтықты сыйлаған қазақ бабам!»- деп, сыр ұшқынын жылт еткізеді
«Жүрегім сен деп соғады жырақтардан,
Кетсе де ұшқын болып жыраққа арман.
Өмірден ғайып болсаң амалым жоқ,
Ұмытпа тірі болсаң, бірақ, қарғам.-
Сен кетіп мен артыңда жылап қалғам!
Жүрегім сен деп соғады жырақтардан,
Кетсе де ұшқын болып жыраққа арман.
Сезімшіл, сыршыл үміт иесі мен,
Жарына жүрегінен сыр ақтарған.
Бірақ та, өмір кімді жылатпаған?!» - деп әлде бір
«Қайран күндер бірге жүрген кешегі,
Сағыныштың самалы боп еседі.
Бақыт менде деп біреулер қуанса,
Ал біреулер бақытсызбын деседі.» - деп, махаббат арманына жете
Сірә, әлдекімге ғашық болып, сол адамды құлай сүйген жандар
«Біле алмадық ұғарын, біліп нені,
Сүйіп те еді, бір мезет сүйікті еді.
Қиын екен ендігі мынасы не?
Өзі сүйіп, өзге боп үріккені...»- деп махаббат сапарындағы опасыздық
«Құлақ естіп көзіміз көрмесе екен,
Міне осындай кесірлі бүліктерді.» - деп оқырман қауымының алдына
Қортып айтқанда, Ләззат Игісінова тілімізге тиек болып отырған «қыз
Осылайша жаңбырдан кейінгі жауһазындай дүр етіп бой ктерген жас
Әзия Мағыперқызы – 1964ж Алтай аймағы, Буыршын ауданында дүние
«Тірлік жолым жыр жолына қосылып,
Белестердің белін келем опырып.
Толайым жұрт бір ескерте кетерім,
Жыр деген жыр,
Мен деген мен осыны ұқ!»- деп өзі толғағандай, өзіне
Табиғат лирикалары
Ақын жөнінен алып айтқанда табиғат байырғы әрі мәңгілік тақырып.
Сұрғылт рең, суық ызғар күзгі шақ,
Бұлақтар да күле алмайды қыз құсап.
Уақыт ұры түсер өмір бағыңа,
Пенделікке жұмсап қойып бізді ұсақ.
Ақ қайыңдар шешіп жасыл көйлегін,
Пәктігіме куә бол, -деп ,ей, менің.
Ақын қызға сыр шертеді оңаша,
Мен қайыңға қайың құсап сөйледім.-деп ақын күз мезгілінің табиғат
Тауда тудым, тауға ұмтылып ержеттім,
Тау суынан сусындаған сергекпін.
Таудың қоңыр елігіндей момақан,
Бала сырын сендерге айтып бермекпін.
Білетінім босадағы шанақты,
Өзіме ауыр қоятынмын талапты.
Жерде болса тұтқындаймын деушіедім,
Көкке шығып кеткен жеті қарақшы.
Әжем айтқан тұнық қазақ тілімен,
Жұлдыз сырын өстіп ұғып біліп ем.
Үркер бата, шолпан туа тұрушы ек,
Жұлдыз санап, ертек айтып түнімен. – деп табиғатқа тарта
Азаматтық лирикалар
Мұнда ақынның өмірге, құнға, дүниеге болған танымы мен көзқарасы,
«Өмір кейде сыпайы қыздай сылық,
Кейде керең сезілер мұздай суық.
Қамданып қал суреткер уақыт дейтін,
Ақ жүзіңе көп сызық сызбай тұрып.
Кетеді өмір керағар жол бастырып,
Сергек бол сеніміңді жолдас қылып.
Бақытсыздың қайғысын сезінесің,
Бақыттының шаттығын тойлап тұрып.» – десе, «Ақын қыздарға» деген
«Қанша көктем самарқау, салқын күлді,
Кімдер нәзік жаныңның нарқын білді.
Қылығымыз кімдерді қызықтырып,
Кімдер бізді биік боп талпындырды.
Майданында тірліктің қыза шауып,
Жаны сергек сезімді қыз атанып.
Тіршіліктің барсырын жыға тнып,
Елжіреген жүректі жұбататын.
Мұң сыйлаған ақ қызға, қара қызға,
Тірлік жайлы солар бар санамызда.
Әмірімен жүректің жүреміз деп,
Жылап жүріп адасып барамыз ба?!»
Демек, жоғарыдағы шумақтарда бүгінгінің және болашақтың қуаныш- қайғысы, рухани
Демек Азия Мағыперқызының өлеңдеріндегі азаматтық лириканың тілі көркем, ой-пікірі
Көңіл-күй лирикалары.
Сезімдік бояуы күшті сағыныш жырлары және рухи ой сезімді
Ауылдағы өзеннің жағасында,
Бітік өскен тоғйдың арасында.
Жалғыз қайың бар еді дра тұлға,
Жаралғандайбиікпенталасуға.
Көлеңкесі жатқан оң таралып кең,
Саясында ойнайтын блабіткен.
Ақ қабықты айшқтап тұушы еді,
Балалардың есімі сан әріппен. – деп, ауылдағы жалғыз өскен
Көктем, жаз, күз достарды бастап барып,
Арқалап қайтушы едім асқақ шабыт.
Өкініш- ақ бір сұлу ауылдағы,
Сол қайыңға өліпті аспақталып.
Содан бастап маңына жан бармады,
Тұрса да асқақ аялы талғар жаны.
Содан бастапешкімді елітпеді,
Ондағы айтқанқұс әні таңдардағы. – дей отырып, ондағы трагедиялық
Арылып бар қиялдан, күмәндардан,
Сұлулыққа талпынып тұрам қарғам.
Өлшенерін тек қана мейіріммен,
Сұлулық пенбиіктік кім аңғарған.- деп, ақын өзінің ой тұжырымын
Әйгілі орыс ақыны Гоморо лирикалық өлеңді «Көңіл күйдің тіке
Шалқып тірлік басталды жаңа көктем,
Сабыр тапты санамды сан әлектен.
Мына жомарт табиғат бақытымды,
Басыма әкеп орнатты-ау, ғаламатпен.
Билегенсоң бір әуес санамды асқақ,
Жетеледің желексіз жалаңбастап.
Мұңның, шердің ауылы үрке көшіп,
Кінәсіздай сезілдім содан бастап.- деп, лирикалық кейіпкер «мен» бірде
Сайып келгенде ақын мейлі қай тақырыпта қалам тербесе де
Демек, ғасыр соңындағы әдебиеттің белді ақыны ретінде қарастырылып, жұмысымызға
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ әдебиеті сынды алып мұхитқа сырттан құяр қайнар бұлақтың
Қалыптасқанына бір ғасырдан асқан қытай қазақтарының жазба әдебиетінің пайда
ХХ ғасырдың орта мезгілінде атап айтар болсақ 50-70 жылдарда
Ал енді бітіру жұмысымның соңғы бөлімі яғни 80-90 жылдардағы
Қорыта келгенде, бір ғасырлық поэзияны тілге тиек еткен бітіру
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Тәтімов М. Жер жүзінде қанша қазақ бар//Қазақ елі.-1997, 10
Сейтжанұлы З. Шыңжаң қазақ әдебиеті.–Алматы: Қазақ университеті, 1999 –
Мұқатайұлы Ж. Шеберлік пен кемелділік.–Іле халық баспасы, 2002 –
Қытай-Ресей шарты. – Бейжиң: Ұлттар баспасы,1982.-305 б
Шынжаңның жергілікті тарихы. – Үрімжі: Университет,1992.-399 б
Бадавалов Л. Ежелгі шығыс түркістан.– Білім және еңбек.-1982.-№7.-10 б
Мәсімхан Д. Жыр – Жебе. – Алматы: Қазақ университеті,
Сартаев С. Қуат-күшіміз бірлікте.–Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы (құжаттар жинағы).-Алматы: Атамұра,1993.
Құрманбайұлы М. Омарғазы.- Күйтің: Іле халық баспасы. 2003.-215 б
Ақыт Үлімжіұлы. Шығармалары.– Үрімжі: Шынжаң халық баспасы, 1994.–1-том.– 689
Таңжарық. Шығармалары.– Үрімжі: Шынжаң халық баспасы, 2001.– 1148б.
Досбер Сауырықұлы. Шығармалары.– Күйтің: Іле халық баспасы. 2000.–
Көдек. Шығармалары.– Үрімжі: Шынжаң жастар-өрендер баспасы, 1988.– 142 б
Шөкеманұлы М. Асылқан Мыңжасарұлының өмірі мен өлеңдері туралы //
Бопайұлы Б. Ақыт ақиқаты – Күйтің: Іле халық баспасы.
Әбеуұлы А. Шеберлікте шек жоқ – Үрімжі: Шынжаң халық
Білалұлы Б. Жұңго қазақ мамандары. – Үрімжі: Шынжаң жастар-өрендер
Айтанұлы О. Сәукеле. – Үрімжі: Шынжаң халық баспасы, 1998.–
Қамажанов Қ. Төл әдебиетімізден туған ойлар – Үрімжі: Шынжаң
Мырзаханұлы Ж. Ғасырлар қойнауынан. – Бейжиң: Ұлттар баспасы, 2004
Айтанұлы О. Түйе. – Күйтің: Іле халық баспасы, 1998.–
Қмажанов Қ. Жұңго осы заман қазақ әдебиеті – Үрімжі:
Шәкенұлы Ж. Қытайдағы қазақтар – Алматы: Дүние жүзі қазақтарының
ХХ ғасыр әдебиет қамбасы – Бейжиң: Ұлттар баспасы, 2002
Қайысханұлы Т. Құралайдың салқыны – Үрімжі: Шынжаң халық баспасы,
Қабдолов З. Жебе.- Алматы: Жазушы. 1977, 395 б
Әдебиет оқулығы (10-класс).– Үрімжі: Шынжаң оқу-ағарту баспасы, 1983.
Ерлан Нұрдыхна өлеңдері//Үн журналы, 2006 жыл №6
Жолдыұлы Т. Түрме халі. – Үрімжі: Шынжаң халық баспасы,
Қабдолов З. Таңдамалы шығармалары. – Бейжиң: Ұлттар баспасы, 1988.-305
Сахарин Қ. Жез бұйда. – Күйтің: Іле халық баспасы,
Сахарин Қ. Тәтті алма. – Бейжиң: Ұлттар баспасы, 1983
Қалиұлы Ә. Жақсы өлеңге жаңсақ сын.– Біздің Омарғазы
Мұра журналы.– Үрімжі, 2000.– № 4.
Өлең-жырлар.– Құлжа: Іле газеті баспа заводы, 1990. – 198
6

Ұқсас жұмыстар

Орхон- Енисей ескерткіштерінің көркемдік мәні, зерттелуі

Магистрлік диссертацияның өзектілігі

Мәдениет қоғам дамуының негізгі қажетті саласы

Ежелгі дәуір әдебиетінің кезеңдерін сипаттау

Ежелгі қазақ әдебиетінің тарихы және оның зерттелуі

Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің ғылыми негіздері

Қазақ фольклорының тарихы

Алаш әдебиеттануын совет кезінде дамытқан ғалым

С.Орайханұлының шығармашылығы