Зерттеудің өзектілігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ...........................................................................................................
3-9
1. Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы -
шарттары 10-29
1.1 Балалық шақ пен кадет корпусындағы кезеңдер ................................
1.2 Алғашқы ғылыми ізденістер ................................................................. 15-21
1.3 ХІХ ғасырдың ортасындағы ресейлік шығыстану ахуалы мен жас
ғалым Ш.Уәлиханов ..............................................................................
22-29
2. Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері 30-52
2.1 XIX ғасырдағы ресейлік шығыстану мен алғашқы түркілік
бағыттар................................................................................................... 30-36
2.2 Шығыстануға қатысты өзіндік батыл демократиялық
тұжырымдар ........................................................................................... 37-43
2.3 Шығыс эпостарының «құпиялары» және Шоқан
шығармашылығы ................................................................................... 44-52
3. Қашғария сапарлары: ғылыми нәтижелері мен жалғасы ...............
3.1 Қашғария сапарының күнделіктері және шығыстануға қатысты
ұлы ізденістер ......................................................................................... 53-56
3.2 Соңғы ғылыми жаңалықтар мен зерттеулер .......................................
3.3 Ш.Уәлиханов пен оның шығыстанушылық ізденістерінің тарихи
маңызы ....................................................................................................
62-64
Қорытынды ................................................................................................ 65-66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .............................................. 67-70
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. «Шоқан Уәлиханов және оның шығыстанушылық ізденістері» тақырыбына
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан тарихына қатысты көптеген жаңа көзқарастарға негізделген
Диссертациялық жұмысымыздың өзектілігі төмендегідей:
біріншіден, Шоқан шығармашылығы шыңына жеткен ХIX ғасырдың екінші жартысы
екіншіден, соңғы жылдары жарық көріп жүрген шығыстануға қатысты қайсы
үшіншіден, тәуелсіздік алған соңғы жылдар ішінде отандық тарихтағы көптеген
төртіншіден, соңғы жылдары баспа бетінде жарық көріп жүрген «еңбектердің»
Жұмыстың зерттелу барысы мен деректемелік негіздері. Шоқан Уәлихановтың жан-жақты
Қашқар сапарынан алып қайтқан аса мәнді деректерінің 1860 –
Қазан төңкерісіне дейін жарияланған қазақ басылымдарындағы ғалым жайлы материалдар
Қазақстанда тек қана 1940 жылдан бастап Ш.Уәлихановтың өмірі мен
Жалпы, Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шығыстанушылығына және осы саладағы зерттеулеріне
Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы 1985.- 320
Ядринцев Н.М. Воспоминание О Чокане Валиханове //Валиханов Ч.Ч. Собр.
Омаров Т.Қ. ХIХ ғасырдағы қазақ – қырғыз әдеби
Акмолдаева Ш.Б. «Манас»-форма духовного освоения действительности // Автореферат докторской
Алпысбаева Қ. Ш.Ш.Уәлиханов-фольклортанушы. Автореферат. Алматы, 1998. [11].
Ауэзов М. Киргизский героический эпос «Манас» // Избр.-Алматы, Каз.Энц.
Валиханов Э.Ж. Взаимодействие культур: Г.Н.Потанин и Ч.Ч. Валиханов. Сборник
ВалихановЧ.Ч. Письмо Ф.Н.Достоевскому 15 октября 1862 года // Сочинения.
Уәлиханов Ш. Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 4-том. 577 б.
Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 5-том. 153 б. [16].
Уәлиханов Ш.Мақалалары мен хаттары: Қазбірікмебас, 1949.- 170 б. [17].
Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. Аударған М. Сарсекеев. Алматы:
Сонымен бір мезгілде, тәуелсіздік жылдарында Ш.Ш.Уәлихановқа қатысты қазақстандық белгілі
Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты. «Шоқан Уәлиханов және оның
Екіншіден, жоғарыда айтып өткеніміздей, Ш.Уәлихановтың Шығыс халқына байланысты жан-жақты
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы. Біріншіден, зерттеудің үнемі өзектілігін жоғалтпайтын
Екіншіден, соңғы жылдардағы шығыстануға қатысты еңбектер мен ғылыми зерттеулер
Үшіншіден, тақырып проблемаларына орай, осы күнге дейін қордаланып
Төртіншіден, зерттеуіміздің ғылыми жаңалығына қатысты негізін айшықтай түсетін төмендегі
Зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдістемелік (методологиялық) негіздерін тарихи объективизм,
Диссертациялық зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне диалектикалық тарихи
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында көтерілген мәселелер
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы –шарттары
1.1 Балалық шақ пен кадет корпусындағы кезеңдер
Шоқан (Мұхаммед Ханафия (кейбір деректерде, Қанапия. - А.И.) Уәлиханов
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш. Ш. Уәлиханов
Шоқан Шынғысұлы Уәлиханов 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекінісінде,
«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, ауыл
Бұдан кейін 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға
«Корпуста ой - өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті,
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең
Шоқанның «Профессор И.Н.Березинге хат», Профессор И.И.Березиннің «Хан жорықтары» кітабына
1904 жылы Петербургте шыққан Орыс география қоғамының 29-томы түгелдей
Шоқан еңбектерінің бас аяғын жинақтап, басып шығару туралы мәселе
Мысалы, оның сонау бір кадет корпусынан өз бастауын алатын
1887 жылы Г.Н.Потанин көпке созылған, оның кадет корпусына қатысты
Шоқанның орыс достарының ең бір қиналған жері - қаржы
Арада көп жылдар өткенде Шоқанның әдеби мұрасын алғаш жиыстыру
«Өмірде Шоқанмен, ойлап қарасам, бар жоғы төрт-ақ рет жолым
Өзінің болашақ досын Потанин шекара бастығының тілмашы В.И.Дабшинскийдің Омбыдағы
Шоқан мен Григорийдің достығы Уәлихановтың өз балалық шағын әңгімелеп
Потанин өзінің адал досы туралы өмір бойы мақтаныш сезіммен,
Григорий Николаевич Шоқан Уәлихановпен кадет корпусына оқуға түскеннен бастап,
Осы кадет корпусындағы оқу кезінде жас достардың болашақта өздерінің
Оқуларын бітірген соң достардың ажырасуына тура келді. Ш.Уәлиханов Батыс-Сібір
Уәлиханов пен Потанин нағыз білікті саяхатшы болу үшін университеттік
Г.Н. Потанин екеуінің ғылыми-зерттеуге ықыластарының зор болғанын былай сипаттайды:
Потанин бұл іспеттес армандарды өзі үшін орындалуы мүмкін емес,
Қорыта айтқанда, Шоқанның балалық шағы мен кадет корпусындағы кезеңдерден
Алғашқы ғылыми ізденістер
Бірден айтып өткен жөн: Ш.Уәлихановтың алғашқы ғылыми ізденістері хақында
Екіншіден нақ осы тұрғыда біздер оны шоқантаудың толыққанды негіздегі
«Ұлы адамдар ғасырларға қызмет етеді», - дейді жазушы, ғалым
Шоқан! Оның алғашқы ғылыми ізденістерінің қысқа да ғұмыр өмір
«Әлкей Хақанұлы Марғұлан тек ғалым ғана емес, ол
Шоқантану ісіне шығыстанушы тарихшы Әлкей Марғұлан 20 жылдан астам
Қаныш Сәтбаев Қазақстан Ғылым академиясының Президенті ретінде Шоқан мұраларын
Марғұланның еңбегі Шоқанның 18 жылдық өмір жолын кадет корпусының
Өте жауапты істі батылдықпен, жалтақсыз батырлықпен қолға алған ғалым
Шоқан еңбектерін Одақ, шетел архивтерінен іздеп, табу,
Табылған қолжазбаларын оқып, мұқият қағаз бетіне түсіру,
Машинкаға басылған Шоқан еңбектерін білгір маман, көптеген ғылым салаларының
Ә.Х.Марғұланның алғашқы ізденіс жұмысының нәтижесі 1958 жылы баспадан шыққан
Біздің зерттеу жұмысымызды Ә.Марғұланның шоқантанудағы теңдесі жоқ туындысы -
Екіншісі, Марғұланға дейінгі шоқантанушылар Шоқанды тарихшы болды, саяхатшы болды,
Сондықтан да Шоқан Уәлихановтың ұлы тұлғасы мен ғылыми ойының
Ш.Ш.Уәлихановтың қолжазбалық мұрасы Москва, Ленинград, Омск, Томск қалаларының архивтерінде
Н.И.Веселовскийдің басып шығарған Шоқан қолжазбалары бар еңбегін салыстырғанда көптеген
Ә.Х.Марғұланның Ш.Уәлихановтың бұрын жарық көрмеген шығыстану саласына қатысты еңбектерін
1902 жылы Орыс археология қоғамының Шығыс бөлімінде Н.И.Веселовский Ш.Уәлиханов
Ә.Х.Марғұлан Ш.Уәлихановтың архив мұраларынан, үзінділерінен күнделіктерінен, көшірмелерін жарыққа шығаруға
Ә.Х.Марғұлан мен шоқантанушылар тобының арқасында Ш.Уәлихановтың мақалаларында көрініс беретін
Ә.Х.Марғұлан Ш.Уәлиханов өмірбаянын жасауда көп еңбек сіңірді. Ол ірі
Архивтерде жазушылар, оқымысты ғалымдар, дипломаттар, саяхатшылардың Ш.Уәлихановтың қайраткерлігі мен
Ә.Х.Марғұлан архив документтері арқылы Ш.Уәлихановтың өмірі мен қызметінің көп
Ш.Уәлихановтың хаттары ағартушы ғалымның өмірбаянын толықтырады. Омбыдан келген алғашқы
Ә.Х.Марғұлан осы хатта Шоқанның тек жоғары әкімшілік қызметтегі (министрлер)
Ш.Уәлихановтың үшінші хатына (1860 жылы 4 қараша) анализ жасай
Ә.Х. Марғұлан Ш.Уәлихановқа бірнеше ондаған мақала арнап жазды. Өзі
Параграфты қорытындылай келе айтарымыз төмендегідей:
біріншіден, Шоқанның алғашқы ғылыми ізденістеріне қатысты немесе оның төңірегіндегі
екіншіден, Ш.Уәлихановтың бұл тұстағы жазған шығармаларының дені ориенталистикаға қызмет
үшіншіден, ориенталист Ш.Уәлихановтың аталмыш уақыттағы еңбектері, жоғарыда айтып өткеніміздей
1.3 ХІХ ғасырдың ортасындағы ресейлік шығыстану ахуалы мен жас
ғалым Ш.Уәлиханов
ХІХ ғасырдағы Ресей ориенталистикасы тұтасымен алғанда аса жемісті еңбек
ХІХ ғасырдың ортасына таман Орта Азия мен Шығыс Түркістанға
Бұған қарағанда аталмыш аймақтарға тікелей жақын, тіптен олардың қайсыбіреулерімен
Бір жағынан Ресей ориенталистикасының қарыштай дамуына Қырым соғысында жеңіліске
Міне осы ХІХ ғасырдағы ұлы державалар арасындағы колониялдық бәсекелестіктер
Қазақ шығармашылығында Ресейдегі сол кездегі осы тақілеттес ахуалдарды Кеңес
Демек, ХІХ ғасырда жас Ресей шығыстануы мен оның көгіне
Жалпы атақты жиһанкез, Ресей Географиялық қоғамының мүшесі, далалықтар арасынан
XIX ғасырдың 90-жылдары «Түркістан уалаяты» газетінде жарияланған Ибрагимовтың, XX
С.Мұқанов еңбектерінде ХІХ ғасырдағы орыс ориенталистикасы, оның даму барысы
Әулетті ортадан шыққандығы үшін де ол кездері атын атау
Ел ісіне, қоғам қызметіне ерте араласқан С.Мұқановтай қайраткер қаламгердің
Таптық көзқарастардың өршіп тұрғанына қарамастан, 40-жылдары осы тақырыпқа Х.Әділгереев,
«Сын және әдебиет» деген мақаласы арқылы С.Мұқанов әдебиет танушы
С.Мұқановтың творчествосындағы өзіндік толымды, толғақты сыры бар шығармасының бірі
«Аққан жұлдыз» - алғаш ойға оралуынан, көкейде толып, пісіп
Кеңес әдебиетінің үлкен қаламгері, С.Мұқановтың досы Алексей Толстой «Петр
С.Мұқанов «Аққан жұлдыз» романын, дұрысы Шоқан Уәлиханов туралы тарихи
Қайталап айтқанда, Шоқан туралы тарихи роман жазу С.Мұқановтың есіне
Жазушы қиялына, ой-санасына осы тақырыпты тағы да ұялатудың тағы
Жазып тастауға қолында өмірбаяндық дерегі аз, ғылыми мұрасын талдап
Күрделі тарихи тұлға жайында роман жазу үшін қаламгерге үлгі
Жазушы қырқыншы жылдардың аяғында Шоқан жайлы тарихи шығарма жазуды
Міне, осылай деп жазғанына қарамастан, ол Шоқан өскен ел
Мұның қай-қайсы да тарихи шығарма жазу үшін жазушы табиғатын
Расында да жазушы Шоқан оқыған Омбы кадет корпусының тарихы,
Бір-бірімен үндесіп, бірін-бірі толықтыратын фактілер творчестволық процестің кей қырын
Өзін әрі шығыстанушы кейпінде көретін жазушының егіз стихиясының бірі
Фактілер жазушының архив деректерімен бірге көптеген кейіпкерлерді көрген-білген жандардың
Көп жылдық жұмыстан соң ақыры «Аққан жұлдызға» желі тартылды.
Әдебиетіміздің аға буын қаламгері Сәбит Мұқанов Шоқан Уәлиханов жайлы
«Арғымақ аттың белгісі
Арыған сайын тың жортар,
Атымда жүгім қалар»,-
деген жыры есімде..65 пен 70 те бірталай жас»-деп толғана
Задында жазушы трилогияны бастамас бұрын бітіре аламын ба жоқ
Бүгінде шығыстануға қатысты шығармалар мен Ш.Уәлихановтың нақ осы салаға
Жалпы, ХІХ ғасырдың ортасындағы ресейлік шығыстану ахуалы мен
Түйіндеп айтқанда, зерттеуіміздің осы бөлігіне қатысты алдымен көзге ұрып
біріншіден, ХІХ ғасыр ориенталистиканың, оның ішінде ресейлік шығыстанудың гүлденген
екіншіден, Ресей шығыстануын нағыз «аққан жұлдыз» Ш.Уәлихановтың шығармашылығы арқасында
«Ш.Уәлиханов шығармашылығы қалыптасуының алғы – шарттары» деп аталатын тарауымызды
біріншіден, Шоқанның балалық шағы мен кадет корпусындағы кезеңдерден бастап
екіншіден, Ш.Уәлихановтың шығармашылық өмірінің алғашқы кезеңдерін қамтитын еңбектер мен
үшіншіден, ресейлік ориенталистика өзінің бұған дейінгі дамуында кездеспеген, шыққан
төртіншіден, әлемдік шығыстанудың сонау бір бәсекелестік жағдайында өрбуіне қарамастан,
2. Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері
2.1 XIX ғасырдағы ресейлік шығыстану мен алғашқы түркілік бағыттар
Орыс ориентологиясына байланысты мақалалар соңғы кезде кеңінен жарық көруде.
Баршаға аян, ұлы ғалымның балалық шағы сахарада, өзінің арғы-бергі
Ғұмырының жиырма бес жылын айдауда өткізген, қазақ даласында болып,
«Қазақтардың ойлау қабілетінің кереметтігіне менің барған сайын көзім жетті.
Корпусқа алғаш қабылданарда-ақ, қоғамдағы алалықты, әділетсіздікті сезген Шоқан, өзінің
Ресей басқыншылары мыңдаған жылдық тарихы бар іргелі қазақ елін
Ол корпустағы оқуды бітірген соң бірден орыс офицерлері мен
Арам ниетті ортаның сыры ғалымға ертеден мәлім еді. Ол
Қаншама дарынды болғанымен, жалғыз жанның көппен алысуы қиын екенін,
Осынау қиын қыстау кездің өзінде 300-дей ғылыми еңбек жазған
Ғұлама: «Ертедегі қазақтардың өз жазуы болған және басқа көшпелілерге
Қашқардан бұлардан басқа да сирек ұшыратын бірсыпыра Шығыс қолжазбаларын:
Энциклопедист ғалым осы сапарында: «Гучжуро-дачжуро» деп аталатын атақты будда
Ал Березин бастырған «Хан жарлығында» кездесетін тарихи-этнографиялық терминдерге, сирек
«Тоқтамыстың Ягайлоға жарлығы» қыпшақ көне дипломатиялық жазу үлгісін сақтауымен
Березин осылардың басын құрап, «Хан жарлығы» деген жалпы атаумен
Шоқан халқымыздың тарихын, өмірін басқа тарихшылардан жақсы білгендіктен, өз
Қаңлыдан алтау келдім деп,
Ораққа зорлық қылмаңыз.
Қайратына мінген соң,
Бұрыла кетсе, жат болар.
Қылыш шапса, мерт қылар.
Сүйрей-сүйрей көшерге
Сүйір таулар болса игі.
Одан сүйреп көшерге
Сүйір атан болса да,
Оның басын жетелер
Қоян қолтық, керме қас
Ару шешей болса игі.
Ару шешей болса да,
Сүңгілі ұлдар туса игі...
«Жәми-ат-тауарихта» талай хандардың, билердің, сұлтандар мен ұландардың, батырлардың арғы-бергі
XIV ғасыр тарихшысы Рашид-ад-диннің парсы тілінде жазылған атақты шежіресін
Білімпаз зерттеуші ертедегі тас жазуларға, қираған көне қалалардың мәдениетіне,
Ғалымның көптеген шығыс, батыс халықтарының тілдерін білуі әртүрлі қайнар
«Алаш», «Алаша», «Қазақ» деген ұғымдарға әр қырынан келген ғалым
Ш.Ш.Уәлиханов көрнекті тарихшы Қадырғали Қосымұлы Жалайыридың «Жылнамалар жинағын» қазақтың
«Жылнамалар жинағы» Оразмұхамет Қасым қаласын билеп тұрғанда, һижраның 1000
Ғалым тарихи аңыздар – тарихи деректер жаңғырығы деп білген.
«Қазіргі қолда бар деректерді ел аузындағы аңыздармен, ноғайлармен қарым-қатынас
Тарихи аңыздарда айтылатын Шыңғысхан, Александр Македонский, Тоқтамыс, Ақсақ Темір
XIII-XV ғасырларда Алтын Орданың құрамына кіріп, бір мемлекттің қоластында
Тоқтамыс хан мен Едіге батырға байланысты айтылатын жыр-дастандарды аса
Бұл халықтардың қазіргі кездегі ұрпақтары ғалым еңбектерінен мол деректер
Осынау, тілімізге дәйек болып отырған факторлардың өзі-ақ нақ сол
Жүйелеп айтқанда, ұмытылмай тұрғанда дер кезінде қағазға түсіп үлгерген
2.2 Шығыстануға қатысты өзіндік батыл демократиялық
тұжырымдар
Аса дарынды шығыстанушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өзінің қысқа
Дегенмен, оның отыз жасқа жетпей өмірден өтуі ғылымды сол
Әлем ғылымына қосқан қомақты үлесін айта кетіп, ұлы ғалымның
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз халқын шексіз сүйіп, өзі де
Ш.Уәлихановтың өз халқына деген сүйіспеншілігі оның ар-намысы мен абыройын,
Туған халқына деген теңдесі жоқ махаббаты Шоқанды қазақ халқы
Шоқанның қазақ халқының түп-тегі туралы мәселеге қосқан үлесі тіптен
Қазақ аңыздары мен эпостарындағы, ауыз әдебиетіндегі деректерді сөз еткенде
Халық ауыз әдебиетіндегі деректерге деген өз көзқарасын Шоқан Қадырғали
Шоқан Уәлиханов көшпелі халықтар үшін тарихи зерттеулердің озық методологиясын
Қазақ халқының қалыптасуын Шоқан Алтын Орданың ыдырау кезеңіне, яғни,
Ш.Уәлихановтың Алтын Орда аумағындағы дербес мелекеттердің құрылуында саяси факторлардың
Қазақ ұлтының қалыптасу кезеңі мен себептерін Шоқанның сенімді түрде
Қазақ этносының шығуын ежелгі заманға телуге тырысып, кейбір зерттеушілер
Отандық тарихымызды дұрысырақ түсіну үшін Шоқанның ноғайлылар, жүздер, әсіресе
Бұл қауымдастықты нақтырақ айтқанда, ноғайлы деп атаған дұрыс болар
Шығыстану саласының аса биік те, мәртебелі жетістіктерінің бірі қазақ
Ш.Уәлихановтың Алаша хан туралы осы аңызы былайша аударылған: Ерте-ерте,ертеде
Кейбір зерттеушілер Алаш пен қазақ бір ұғым, халықтың шын
Осынау тосын да батыл әрі мейілінше демократиялық негіздегі бұл
Батыл да, ұтқыр әрі көреген алдыңғы қатарлы демократиялық ойлар
Бір ғажабы, қазақ халқының шығу және қазақ, алаш этнонимдерінің
Кейбір зерттеушілер Ш.Уәлихановтың Ордалардың аты хан сарайларының түр-түсіне байланысты
Батыл ойлар жетегіндегі Ш.Уәлихановтың жүздердің құрылу мерзіміне қатысты пікірі
Ш.Уәлихановтың қазақ жүздері жөніндегі ойлары мен пікірлері ғылыми ортаға
Ш.Уәлихановтың таңғажайып таланты тарихи сұңғылылығы мен сезімталдығы қайран қалдырмай
Қорыта келгенде, Шоқанның шығыстануға қатысты өзіндік батыл демократиялық тұжырымдарын
2.3 Шығыс эпостарының «құпиялары» және Шоқан шығармашылығы
Шығыс эпостарының «құпиялары» мен оның шығармашылығына қатысты зерттеуіміздің осы
Параграфты жазу барысында, Шоқан еңбектерін талқылаған шақтарымызда жоғарыдағы пікірлерді
Шағатай тіліндегі орта ғасыр ескерткіштерімен танысып, Шығыс тілдері мен
Корпусқа алғаш қабылданарда-ақ, қоғамдағы алалықты, әділетсіздікті сезген Шоқан, өзінің
Ресей колонистері мыңдаған жылдық тарихы бар іргелі қазақ елін
Ол корпустағы оқуды бітірген соң бірден орыс офицерлері мен
Ортаның сыры ғалымға ертеден мәлім еді. Ол 1856 жылы-ақ
Қаншама дарынды болғанымен, жалғыз жанның көппен алысуы қиын екенін,
Осынау қиын қыстау кездің өзінде 300-дей ғылыми еңбек жазған
Ғұлама: «Ертедегі қазақтардың өз жазуы болған және басқа көшпелілерге
Қашқардан бұлардан басқа да сирек ұшыратын бірсыпыра Шығыс қолжазбаларын:
Энциклопедист ғалым осы сапарында: «Гучжуро-дачжуро» деп аталатын атақты будда
Ал Березин бастырған «Хан жарлығында» кездесетін тарихи-этнографиялық терминдерге, сирек
«Тоқтамыстың Ягайлоға жарлығы» қыпшақ көне дипломатиялық жазу үлгісін сақтауымен
Березин осылардың басын құрап, «Хан жарлығы» деген жалпы атаумен
Шоқан халқымыздың тарихын, өмірін басқа тарихшылардан жақсы білгендіктен, өз
Қаңлыдан алтау келдім деп,
Ораққа зорлық қылмаңыз.
Қайратына мінген соң,
Бұрыла кетсе, жат болар.
Қылыш шапса, мерт қылар.
Сүйрей-сүйрей көшерге
Сүйір таулар болса игі.
Одан сүйреп көшерге
Сүйір атан болса да,
Оның басын жетелер
Қоян қолтық, керме қас
Ару шешей болса игі.
Ару шешей болса да,
Сүңгілі ұлдар туса игі...
«Жәми-ат-тауарихта» талай хандардың, билердің, сұлтандар мен ұландардың, батырлардың арғы-бергі
XIV ғасыр тарихшысы Рашид-ад-диннің парсы тілінде жазылған атақты шежіресін
Білімпаз зерттеуші ертедегі тас жазуларға, қираған көне қалалардың мәдениетіне,
Ғалымның көптеген шығыс, батыс халықтарының тілдерін білуі әртүрлі қайнар
Ш.Ш.Уәлиханов көрнекті тарихшы Қадырғали Қосымұлы Жалайыридың «Жылнамалар жинағын» қазақтың
«Жылнамалар жинағы» Оразмұхамет Қасым қаласын билеп тұрғанда, һижраның 1000
Ғалым тарихи аңыздар –тарихи деректер жаңғырығы деп білген. Оның
«Қазіргі қолда бар деректерді ел аузындағы аңыздармен, ноғайлармен қарым-қатынас
Тарихи аңыздарда айтылатын Шыңғысхан, Александр Македонский, Тоқтамыс, Ақсақ Темір
XIII-XV ғасырларда Алтын Орданың құрамына кіріп, бір мемлекттің қоластында
Тоқтамыс хан мен Едіге батырға байланысты айтылатын жыр-дастандарды аса
Бұл халықтардың қазіргі кездегі ұрпақтары ғалым еңбектерінен мол деректер
Халық әдебиеті мұраларын жазып алуда Шоқанның тәжірибесі мол еді.
Жалпы, қазақ және қырғыз әдебиетінің әр кезеңдегі байланыстары әр
Қазақ-қырғыз әдеби байланыстары туралы айтқанда ұлы ағартушы-ғалым, зерттеуші Шоқан
Ш.Уәлиханов – қамшының сабындай қысқа ғұмыр кешкеніне қарамастан соңында
Ш.Уәлиханов қазақтар мен қырғыздардың тарихын, ғұрыптық үрдістерін, этнографиялық белгілерін,
Қазақ пен қырғыздың сөз мұрасын адамның жадынамасы арқылы қаттаудағы
Ұлы ғалым қырғыз поэзиясының түрлеріне, жанрлық ерекшеліктеріне, қалыптасу тарихына
Шоқанның ең көп назарын аударған шығарма – қырғыз халқының
Шоқан «Қырғыздар туралы жазбалар» атты еңбегінде «Манас» жырына айрықша
Шоқан «Манастың» «Көкетай ханның өлімі және оның асы» деген
Параграфтың соңында атап өткен жөн:
Шоқанға дейін Ресей түгілі дүйім Батыс ориентологиясында да қырғыздың
Шоқанға дейін Еуропалық білімі барлар арасынан өзге зерттеуші тура
нақ Шоқанның арқасында осынау баға жетпес құндылықтар өздерінің қаймағы
«Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері» деп аталатын тарауымыздың қорытынды
біріншіден, нақ Шоқан заманында ресейлік ориентология Шығысқа апаратын жолдағы
екіншіден, нақ осы кезеңдерде орыс ориенталистикасымен бір мезгілде Батыс
үшіншіден, нақ ең басынан демократиялық құндылықтарды арқау еткен Шоқан
3. Қашғария сапарлары: ғылыми нәтижелері мен жалғасы
3.1 Қашғария сапарының күнделіктері және шығыстануға қатысты
ұлы ізденістер
Шығыстанудың ХІХ ғасырдағы ғұламаларының бірі Шоқанды сонау кадет корпусында
Сонымен қатар ұлы ғалымды беймәлім елдерге алыс сапарлар әу
Г.Н.Потанин Шоқан туралы былай деп есіне алады: «Шоқанды арман
Кадет корпусында оқып жүргенде халқына қызмет ету идеясын ұсынған
1854-1857 жж. Шоқан Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Қырғыстан жеріне
Шоқан сол кезде Омбы және Семей қалаларына жер ауып
Сол кезден бастап ғылыми-зерттеу жұмысымен тығыз айналысқан Шоқан 1855
1858 – 1859 жылдары Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық
Сол елдің саяси құрылысы, табиғаты, халықының кәсібі, әдет-ғұрпы жайында
Қашқария ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Қоқан
Шоқан Уәлиханов бұл сапарда талай – талай қиындықтар мен
Қашғарияда Шоқан 1858 жылдың 1 қазанында 1859 жылдың наурыз
Ш. Уәлиханов Қашғарияның экономикалық – саяси құрылысын, тарихын, этнографиясын
Қашқарда болған кезінде Шоқан ұйғыр тілін жақсы меңгереді. Оның
Кіші Бұқарада жаңа ұйғыр тіліндегі әдебиеттің едәуір бай аударма
Қашғария сапарының нәтижелі жемісі — Ш. Ш. Уәлихановтың «Алты
Қашғария сапарының ғылыми нәтижелері туралы Ш. Ш. Уәлиханов Орыс
Қиыншылықтар мен қауіп-қатерді көп көріп Шоқан керуені 1859 жылдың
Қашғария экспедициясының қорытындылары нәтижелері ресми үкімет тарапынан да аталып
Түйіндеп айтар болсақ, Шоқан ғылыми шығармашылығының және тіптен оның
3.2 Соңғы ғылыми жаңалықтар мен зерттеулер
1865 жылдың «Русский инвалид» әскери газетінің 51 санында Құлжадағы
Шоқан Қашғария сапарынан кейін 1860 жылы астанада болғанда, Бас
Ш. Ш. Уәлиханов Петербургте болғанда өнімді ғылыми жұмыс жүргізеді.
Шоқан Уәлиханов өзінің қысқа өмірінде қоғамдық ғылымдардың алуан саласында
Ш. Ш. Уәлихановтың шетелдік Шығыс туралы еңбектері мен зерттеулері
1861 жылғы шілдеде Орта Азия хандықтары: Хиуа, Бұхар мен
«Орта Азияның тәуелсіз үш хандығы: Хиуа, Бұхар және Қоқан
Кезінде Ескендір Зулхарнайын мен Ақсақ Темір соғыстарының алапат майданын
Окустан әрмен жатқан базарлар ағылшын өнеркәсібінің товарларына толып
Орта Азияға ықпалымызды орнатып, нығайту үшін ұлан – асыр
Орта Азияның аталмыш хандықтарымен сауда айналымымызды күшейту үшін немесе
Рас, табанды өзгерістер еңгізбей, қазіргі жағдайы онша тиімді емес
Демек, Ресей Орта Азияның күллі елдерімен сауда айналымын өрістету
Хиуа, Бұхар және Қоқан сияқты үш хаңдықтың Ресеймен қатынасының
Жоғарыдағы ғылыми еңбекпен қатар Шоқанның ортаазиялықтардан да Солтүстіе Түстік
«Түстік-Сібір тайпаларының тарихы туралы» еңбекте мынандай анықтамалар бар: «Еуропалық
Түстік – Шығыс Сібірде түркілер мен монғолдардың бесігі болған
Фин, түркі және монғол тілдерінің, әсіресе, соңғы екеуінің ұқсастығын
1864 жылдың көктемінде Ш. Уәлиханов Оңтүстік Қазақстанды Россияға
Орыс әскерінің офицері болғанына қарамастан, ауырып әл үстінде жатқан
Меңдеген ауру асқынып, Шоқан 1865 жылы 10 сәуірде Алтынемел
Параграфты былай беп түйіндеген лазым болар: Атын айдай әлемге
3.3 Ш.Уәлиханов пен оның шығыстанушылық ізденістерінің тарихи
маңызы
Аз ғана өмірінде өз уақытындағы ғылымның түрлі салаларында мол
Шоқан Уәлиханов өзінің қысқа ғұмырында қоғамдық ғылымдардың
Ш. Ш. Уәлихановтың шетелдік Шығыс туралы еңбектері мен зерттеулері
Дана шығыстанушы Ш. Ш. Уәлихановтың қазақ және қырғыз халықтарының
Шоқаннан қалған мұраның енді бір алуаны — бейнелеу өнері
Ш. Ш. Уәлихановтың көп салалы, әр қырлы бай мұрасы
Өз кезінде дүниежүзілік ғылымға елеулі үлес қосқан Ш. Уәлихановтың
Шығыстың жарық жұлдызы, ұлы шығыстанушы Ш. Ш. Уәлихановтың жарқын
Ш. Ш. Уәлиханов — ЮНЕСКО биігіндегі дәрежелі де
Қорытынды
Теңдесі жоқ, жан – жақты салалардағы ұлы ғалым,
«Шоқан Уәлиханов және оның шығыстанушылық ізденістері» тақырыбына арналған біздің
Аталмыш ниетімізді толыққанды және лайықты түрде жүзеге асырмақ ойлар
Ұлы шығыстанушы ғалым Ш.Уәлихановтың шығыстануға қатысты мұраларына, олардың ерекшелігіне
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өзінің «Қазақтың шежіресі», «Жоңғария очерктері», «Абылай»,
Келесі бір назар аударарлық жай, оның сонау кадет корпусынан
Енді сөз кезегін зерттеу жұмысымыздың негізгі қорытындыларына берейік:
Біріншіден, Ш.Уәлиханов тек қана орыс ориентологиясындағы ғана емес,
Екіншідеден, ол XIX ғасырдағы ұлан ғайыр да,
Үшіншіден, Шоқан мұраларына қатысты бүгінгі факторларды да ауызға алған
Төртіншіден, еліміз тәуелсіздік алып, Ресейдің шетелдік көршімізге айналуына
Бесіншіден, қазіргі шоқантану мен шығыстануға қатысты түпкі мақсаты саяси
Бұған қоса төмендегідей нақты ұсыныстар айтпақшымыз:
- Астанадағы жаңадан ашылған тарих институтының аясында шығыстану бөлімін
- еліміздің жоғарғы оқу орындарының тарих және филология факультеттерінде
- тиісті бөлім студенттерімен немесе энтузиастармен тұрақты түрде Шоқан
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Егемен Қазақстан. – 1995. – 13 шілде.
Братишка. – Журнал подразделений специального назначения.-М. – 2009.-ақпан.
«Современник», Санкт-Петербург. – 1864. – 218-229 бб.
Элизе Реклю. Земля и люди. Санкт-Петербург, - 1898. –
Веселовский Н.И. Восточные штрихи - Санкт-Петербург: Морозов, - 1904.
Айдарова Х. - «Шоқан Уәлиханов». – Алматы, 1945.
Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы 1985.- 320
Ядринцев Н.М. Воспоминание О Чокане Валиханове //Валиханов Ч.Ч. Собр.
Омаров Т.Қ. ХIХ ғасырдағы қазақ – қырғыз әдеби
Акмолдаева Ш.Б. «Манас»-форма духовного освоения действительности // Автореферат докторской
Алпысбаева Қ. Ш.Ш.Уәлиханов-фольклортанушы. Автореферат. Алматы, 1998.
Ауэзов М. Киргизский героический эпос «Манас».- Избр.-Алматы: Каз.Энц. 1997.-
Валиханов Э.Ж. Взаимодействие культур: Г.Н.Потанин и Ч.Ч. Валиханов. Сборник
ВалихановЧ.Ч. Письмо Ф.Н.Достоевскому 15 октября 1862 года // Сочинения.
Уәлиханов Ш. Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 4-том. 577 б.
Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 5-том. 153 б.
Уәлиханов Ш. Ш.Мақалалары мен хаттары: Қазбірікмебас, 1949.- 170 б.
Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. Аударған М. Сарсекеев. Алматы:
Стрелкова И. – Из серии ЖЗЛ. – Валиханов Ч.Ч.
Тян-Шаньский. – Записки императорского общества. - Санкт-Петербург, - 1904.
Уәлиханов Ш. Шоқан шығармаларының тағдыры. //Ақиқат.1996.-№1.4 б.
Косенко П.Тағдырлар тоғысты. // Жұлдыз. 1990.- № 10. 123-130
Тортаев С. Шоқанның досы Потанин. //Алаш. 2005.- №1. 139
Валиханов Э.Ж. Взаимодействие культур: Г.Н.Потанин и Ч.Ч. Валиханов. Сборник
Мүсірепов Ғ.М. Бүгінгі қазақ әдебиетіндегі кейбір шығармалар жөнінде. //Қазақ
Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Чокан Валиханов-востоковед. К 150-летию со
Муканов М.С. Труды Чокана Валиханова в исследованиях А.Х.Маргулана. //
Арын Е. // Кемел ойдың кемеңгері. Ғұлама. Тағдыр. Тағлым.(Ә.Марғұлан
Жағыпарова Қ.А. // Әлкей Марғұлан-шоқантанудың асқар алыбы. Қазақстандағы тарихи
Артықбаев Ж.О. Қазақтың дара туған ғұламасы. // Замандас 1994.
Өміралиев Қ. Марғұлан өз бағасын неге ала алмады? //
Жақсыбаев А. Ардақты аға. // Ғұлама. Тағдыр. Тағлым. (Ә.Марғұлан
Зиманов С.З. Атишев А.К. Политические взгляды Чокана Валиханова. Алма-Ата:
Муканов М.С. Труды Чокана Валиханова в исследованиях А.Х.Маргулана. //
Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. Алма-Ата, 1961.- Т.1. С 6.
Маргулан А.Х. Ч.Ч.Валиханов по отзывам русских и заподноевропейских ученных
Простор. 1960.- №9. С 141.
Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Чокан Валиханов-востоковед. К 150-летию со
Бекболатова Ж. Шоқанды зерттеудің ілкі қадамдары. // Ұлағат. 2000.-
Нуртуган Т. О творчестве Сабита Муканова. Алма-Ата 1951.-С. 45
Ергөбеков Қ. Сабит Мұқанов тағлымы. (Әдеби-сын мақалалар). «Жазушы» 1990.-
Нұрқатов А. Шоқан Уәлиханов. //Халық мұғалімі. Алматы. 1952.- №10.
Хасенов М. Сәбит Мұқанов және фольклор. Алматы. 1980.- 35
Маргулан А.Х. Очерки жизнедеятельности Ч.Ч. Валиханова. // Валиханов Ч.Ч.
Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. Аударған М. Сарсекеев. Алматы:
Қанафияұлы Н. Ұлы дала және Шоқан. // Саясат. 1997.-
ВалихановЧ.Ч. Письмо Ф.Н.Достоевскому 15 октября 1862 года // Сочинения.
Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 5-том. 153 б.
Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. Алма-Ата, 1961.- Т.1.
Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Спб:
Қазақ фольклористикасының тарихы. (рев. дейінгі кезең). Алматы: Ғылым. 1988.-
Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. Аударған Ә.Ипмағанбетов. Алматы: Жазушы, 1980.- 416
Валиханов Ч.Ч. О мусульманстве в степи // Валиханов Ч.Ч.
Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собр. соч.:В пяти томах.
Дулатова Д. Шоқан тарихшы. Алматы: Қазақстан 1976.- 17-30 б.
Тортаев С. «Алаш», «Алаша», «Алшын» этнонимдері туралы аңыздар. //
Ермұханов Б. Кемел ойлы кемеңгер ғалым. //Ақиқат. 2006.-№1. 20-23
Тынышбаев М. История казахского народа. Алматы: Қазақ университеті. 1993.-
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Т.- 1. Алматы.- 248 б.
Қанафияұлы Н. Ұлы дала және Шоқан. // Саясат. 1997.-
ВалихановЧ.Ч. Письмо Ф.Н.Достоевскому 15 октября 1862 года // Сочинения.
Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. Алма-Ата, 1961.- Т.1. С 6.
Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985.- 37 б.
Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Спб:
Уәлиханов Ш. Мақалалары мен хаттары: Қазбірікмебас, 1949.- 170 б.
Қанафияұлы Н. Ұлы дала және Шоқан. // Саясат. 1997.-
Ауэзов М. Киргизский героический эпос «Манас» // Избр.-Алматы, Каз.Энц.
Уәлиханов Ш.Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1980. – 416 бет.
Акмолдаева Ш.Б. «Манас» - форма духовного освоения действительности //
Уәлиханов Ш. Ш. Шығармалар жинағы. 1985.- 4-том. 577 б.
Уәлиханов Ш. Шығыс Түркістан //Ақиқат. – 1995. - №11.
Уәлиханов Ш. Түстік Сібір тайпаларының тарихы туралы //Ақиқат. –
Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Чокан Валиханов-востоковед. К 150-летию со
Уәлиханов Ш. Орта Азия хандықтары: Хиуа, Бұхар мен Қоқан
Қойгелдиев М. Шоқан айтқан шындық. /Айқын. – 2009. 5
«Әлемдік биікке шарықтаған жас Шоқан» Ұлағат, 2005ж., №6, 3
Орынбек Ж.Ұлы дана Шоқан. / Егемен Қазақстан 2008. 10
4
Зерттеудің өзектілігі
Ғылыми жұмыс кіріспенің жобасы
Тақырыптың ғылыми көкейкестілігін негіздеу
Педагогикалық зерттеудің қисындық құрылымы
Кибернетикалық және математикалық әдістерді педагогикалық әдістерге енгізу
Педагогикалық зерттеудің әдіснамалық негіздері
Оқушылардың атқарған қызметі
Ғылыми зерттеу жұмыстарының тақырыбын таңдап алу өзектілігін анықтау мен негіздемесін жазу
Мобилді құрылғыларға арналған балалар әдебиетінің анимациялық сюжеттерін жобалаудың теориялық негіздерін зерттеу
Ғылыми жұмыста мақсаттар мен міндеттерді тұжырымдаудағы қателіктер