Абай поэзиясындағы арнау өлеңдер
Мазмұны
Кіріспе. Абай шығармашылығының зерттелуі 3
Негізгі тарау. Абай поэзиясындағы арнау өлеңдер 10
Қорытынды. 31
Әдебиет тізімі 34
Кіріспе. Абай шығармашылығының зерттелуі
Абай қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салушы. Абайдың
Абай поэзиясы қазақ әдебиетіндегі мүлде жаңа құбылыс, жаңа кезең
Ақынның поэзиядағы өз тұлға-бейнесі арқылы біз оның өзі өмір
Абайдың шығармаларында ойшылдық пен суреткерлік ажырамас бірлік тауып,аса маңызды
Абайдың қазақ тілін дамытуға, әдеби тілді, поэзия тілін өрістетіп,
Абай поэзиясының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын, жүрек
Абай поэзиясында әлеуметтік,азаматтық тақырыптардың қай-қайсысы болса да,мүлде жаңаша қойылып,басқаша
Бірінші сөз – Абайдың қазақ поэзиясын аяғынан тік қойып,
Сөз айттым Әзірет Әлі айдаһарсыз,
Мұнда жоқ алтын иек сары ала қыз...
Әсіре қызыл емес деп жиренбеңіз,
Түбі терең сөз артық, бір байқарсыз
Екінші сөз – Абайдың ақын орнын, оның қоғамдық, әлеуметтік
Ақын белін буынып,
Қыранша қарап қырымға,
Мұң мен зарды қолға алар.
Кектеніп надан-зұлымға,
Шиыршық атар, толғанар
Ызалы жүрек, долы қол,
Улы сия, ащы тіл,
Не жазып кетсе: жайы сол.
Не жек көрсеңдер өзің біл
Өзінің кім екенін білген Абай тоғыз жолдың торабында өнерді
Поэзяның ғұмырлы қасиеті – сезім мен ой – пікірдің
Абай өзіне дейінгі ақындар поэзиясын жете танып білумен бірге,
Абай творчествосының көптеген келелі мәселелері – білімге, адал еңбекке,
Қазақ поэзиясына көп жаңалық, соны қасиет әкелген Абайдың лирикалық
Абай қазақтың ақындық тілін, әдеби тілін ұстартып, шыңдап жетілдірді.
Абай, ең алдымен ұлы ақын, ақындардың ақыны, Ахмет Байтұрсыновтың
Абайдың өмірде, адамды суреттеуі барынша шыншыл да терең.
Абайдың алтын сөзін кір шалмайды. Отызыншы жылдардың ортасынан бастап
Ауыз әдебиетінде, жыраулар поэзиясында арнау өлеңдер дәстүрлері жанр екендігін
Абайға дейінгі ақындардың поэзиясында арнау өлеңдер дәстүрлі жанрдың бірі
Ауыз әдебиетіміздің көне үлгілерінен, толғау дәстүрлі поэзиямыздан Абайдай классик
Арнау - әдеби шығарманың басында берілетін сол шығарманың кімге,
Арнау XVІІ ғасырда орыс әдебиетінде алдымен мадақтау, мақтау, өсиет
Шығыс әдебиетінде, әсіресе поэзияда үлкен эпикалық туындыларда кездеседі.
Арнау қазақ әдебиетінде де орын алады. Шығарманы тыңдаушыларға, оқырмандарға
Арнау өлең – белгілі бір адамның бейнесін, мінез –
Арнау атынан – ақ көрініп тұрғанындай белгілі бір адамға,
Жаңа жазба әдебиетінің басы Абай өнернамасында Әбдірахман, Оспан қазасынан
Атадан алтау,
Анадан төртеу,
Жалғыздық көрер жерілі жоқ.
Ағайын бек көп
Айтамын ептеп,
Сөзімді ұғар елім жоқ.
Моласындай бақсының,
Жалғыз қалдым, тап шыным! – деп, өзінің жалғыздығын білдіреді.
Бірақ Абайдың бұл сөзіне қарап, мүлде жалғыз қалған екен,
Негізгі тарау. Абай поэзиясындағы арнау өлеңдер
Жалпы поэзиямыздың, оның ішінде өлеңіміздің ұлттық сипаты мен мінезін
“Күлембайға” – дан:
“Орныңнан тұра шабасың,
Атшабар келсе қышқырып,
Ояз келсе қайтер ең
Айдаһардай ысқырып.
Отырасың үйінде
Өз өзіңнен күш кіріп.
Босқа – ақ түсіп қаларсың,
Біреу кетсе үшкіріп”
“Дүтбайға” – дан:
“Бір көрмеге тәп – тәтті,
Қазаны мен қалбаңы.
Дөң айналмай ант атты,
Бүксіп, бықсып ар жағы
Сенен аяр түгі жоқ,
Бүгін сыйлас көрініп
Бүгін жалын, ертең шоқ,
Сөзі мен өзі бөлініп” т.б.
Біріншіден, Абайдың арнау өлеңдерінде қоғамның белсенді мүшелерінің: болыстардың, пысықтардың,
“Абайдың алғашқы кездегі арнау өлеңдері сырттай алғанда ауыз әдебиетінде,
Абай арнауларының бітім – болмысы, өлеңдегі өмірі, тәлім –
Шәріпке.
Түңлікбайдың қатыны, атың – Шәріп,
Байға жарып көрмеген сен бір кәріп.
Сен – шыққан жол үстінде жалғыз түп ши,
Көрінген ит кетеді бір – бір сарып. (1870)
Бұл бір ауыз өлең ең алғаш ақынның 1933 жылғы
Абыралыға.
Мен жасымнан көп көрдім
Мұсылманды, кәпірді.
Абыралыдай көрмедім
Намаз білмес пақырды
Өзінің замандасы Абыралы (1839 – 1920) дейтін адамның намаз
Жақсылыққа (1880)
Аяғыңды аңдап бас, ей Жақсылық!
Өз басыңда жының бар бір бақсылық.
Борышқорлық – адамға қиын нәрсе,
Әрқайда өсіткізеді мал тапшылық.
“Өлеңнің айтылған реті: 1880 жылы Абай Қоңыр Көкше деген
Өлеңнің бастапқы жолы жинақтарда:
Аяғынды аңдап бас, ей, Жақсылық, - деп басылып келеді.
Дұрысы:
Аяғыңды аңдап бас, ей Жақсылық, - деп білеміз.
Абай бұл арада: Жақсылықтың орынсыз талап етіп, аңдамай сөйлегенін
Көкбайға (1886)
Сорлы Көкбай жылайды,
Жылайды да жырлайды.
Ол жыламай қайтып тұрады,
Мынау азған қу заман
Қолыбында тұрмайды.
Біреу малды ұрлайды,
Біреу басты қорлайды,
... болмаған соң
Жылауына зорлайды.
Өлеңді сақтап, жеткізген – Көкбай және осы өлең туралы
“Көжекбайға” (1886)
Жамантайдың баласы Көжек деген,
Әркімге өсек тасып безектеген.
Досын келіп досына жамандайды,
Шіркінде ес болсайшы сезед деген.
Көжекбайға арнап Абайдың өлең жазу себебін Тұрағұл баяндап берген.
“... Көжекбайдың әкесі Жамантай, - дейді Тұрағұл, - үлкен
Оның үстіне сол Көжекбай, 1885 жылы Құнанбай өлгенде: Қажының
“Бөтен елде бар болса, ежеттесің, сыйласың” (1887) - Өлең
Бұл өлеңді Мұхтар Әуезов талдай келіп: “Ел ішіндегі атқамінер,
Осы өлеңнің ішінде Абайдың кейінгі әдебиетке және халық даналығына
Көжекбайлардың көмектесі, жемтіктесі кімдер екенін де осында ашып береді:
Орыс сыяз қылдырса,
Болыс елін қармайды.
Қу старшын, аш билер,
Аз жүрегін жалғайды, - дегенде Көжекбайлардың тамыры мен тегі
Өлеңнің 1977 жылғы жинақта қате басылып кеткен кейбір сөздері
... Сенімсіз болды алашқа,
... Әлі күнге уайым
Қызған жан жоқ ұялмай, - деп қате басылған.
Дұрысы:
... Сыйымсыз болды алашқа,
... Әлі күнге уайым
Қылған жан жоқ ұялмай.
“Күлембайға” (1888)
Уағалайкүмүссәләм,
Болыс, мал – жан аман ба?
Мынадайға кез болдың
Аума - төкпе заманда.
Өлең Тұрағұлдың аузынан алынған. Өлеңнің айтылу тарихы: “Күлембай деген
“Көкбайға” (1888)
Бұралып тұрып,
Буыны құрып,
Қисайта тартып мұрынын,
Әсемсіп, сәнсіп,
Білгенсіп, бәлсіп,
Әр нәрсенің орынын.
Керенау, кердең, бір керім,
Жақпайды маған сол жерің.
Өлеңді Көкбайдың өзі айтып берген. Өлеңнің жазылу тарихы туралы
Бұралып тұрып,
Буыны құрып,
Қисайта тартып мұрынын;
Әсемсіп, сәнсіп,
Білгенсіп, бәлсіп,
Әр нәрсенің орынын;
Керенау, кердең бір керім,
Жақпайды маған сол жерің! – деп өзімді өлең етіп
“Күлембайға ” (1889)
“Болыс болдым мінеки”.
Осы өлең 1889 жылы “Дала уәлаяты” газетінің 12 санында
Өлеңде ақын ең алдымен болыстың өзін сөйлетіп, оның жиренішті,
Өлеңнің үшінші жолы қолжазбалар мен барлық ескі басылымдарда “Түйеде
“Әсетке” (1889)
Біреуден біреу артылса,
Өнер өлшеніп тартылса,
Оқыған, білген, білген – ақ,
Надан, надан – ақ сан қылса.
Белгілі ақын, әнші Абай төңірегінде болған таланты әнші, сазгер
“Күйісбайға” (1896)
Дұғай сәлем жазамын Күйісбайға,
Бермек болған айғырдың көзі қайда?
Көзді көрсең – бересің, тайсаң – танып,
Алдамшы атанғанның несі пайда?
Күйісбайдың туысқаны Серікбай деген кісі Көтібақ Әбілқайырдың бір айғырын
“Дүйсенқұлға” (1896)
Саудайы – ай, сауды алмадың дау, сырқауды алып,
Бір пәлеге жолықтың шырқау барып.
Ала жаздай көгалды бір көрмедің,
Сары жұртқа қондың ба ірге аударып?
Бұл бір ауыз өлең де “Мырзағұлға” - деп
Бұл Абайдың Жақып деген ағайынының күйеуден қайтып келіп отырған
“Разаққа” (1896)
Мынау үйде отыр Разақ,
Елдің жөнін айтар ма,
Шақырып алып сұрасақ.
Үлкен қожа – ортан қол,
Өзгелері - аты жоқ пенен шынашақ.
Сонда Абайдың немересі Әубәкір: - Омархан ағам ше? –
Оны дағы байқармыз,
Біраз ғана сынасақ.
1939 жылғы жинақта: Мына үйде отыр Разақ деген өлеңді
Сонда айтқан “Үлкен қожа - Әуез”, - деп түсінік
“Ғабидоллаға” (1897)
Жазғытұрым қылтиған бір жауқазын,
Қайдан білсін өмірдің көбін – азын.
Бәйтеректі күндейді жетемін деп ,
Жылы күнге мас болып, көрсе жазым.
Күз келген соң тамырын үсік шалып,
Бетегеге жете алмай болар жазым
Мен дағы көп есіттім жастың назын,
Қол жетпеске қол созар бар ма ылажың?
“Боламынмен” жүргенде болат қайтып,
Жалын сөніп, жас жүзін басады ажым.
Бұл өлеңді өз ауылындағы татар Ғабитханның баласы Ғабидолла деген
Асып – тасып алған кезінде: - Абай, Абай
Ғабидоллаға:
Ит ылықса, болса тоқ,
Танымайды иесін.
Борбайыңды көтеріп,
Әр бүтаға енесің
Екі ені бар айғыр да
Таниды ғой биесін.
Тыныш жатқан кісіге
Өзің келіп тиесін, - депті.
“Ғабидоллаға” – деген өлең тұңғыш рет “Абай термесі” жинағында
Күз жеткен соң тамырын үсік шалып, - деп басылған.
“Дүтбайға” (1899)
Жылуы жоқ бойының,
Жылмиғаның неткені?
Құбылуы ойының -
Кетпей кұйтың еткені.
“Жылуы жоқ бойының, жылмиғаны не еткені?” – дегенді мұқыр
Осы кішкене өлеңнің өзінен де ақынның мінездеуге ұсталығы айқын
“Дүтбайға” – деген өлеңінде осындай шумақтар кездеседі және Абай
Туындының көркемдік болмысын түсініп талдаудың бір үлгісі осындай.
Абай поэзиясындағы арнау өлеңдердің көбісі сатиралық арнау өлеңдер (8.247.)
1891 – 1892 жылдар Абай үшін қаралы жыл болды.
1892 жылғы Оспанды жоқтаған өлеңдерінде жаңағы атаған ескі түрлер
“Оспанға” (1892)
Жайнаған туың жығылмай,
Жасқанып жаудан тығылмай,
Жасаулы жаудан бұрылмай,
Жау жүрек, Жомарт құбылмай,
Жақсы өмірің бұзылмай,
Жас қуатың тозылмай,
Жалын жүрек суынбай,
Жан біткеннен түңілмей,
Жағалай жайлау дәулетің
Жасыл шөбі қуармай,
Жарқырап жатқан өзенің,
Жайдақ татпыт суалмай,
Жайдары жүзің жабылмай,
Жайдақтап қашып сабылмай,
Жан біткенге жалынбай,
Жақсы өліпсің, япырмай!
Бұл өлеңді інісі Оспан қайтыс болғанда жазған. Жақсы көретін
Жоқтау жырында Оспанның адамдық қадір – қасиетін: ақ жарқын
Жан біткенге жалынбай,
Жақсы өліпсің, япырмай! – дейді.
Өлең едел – жедел екпіндеп келіп отыратын бір ұйқас
Туған інісіне, зор сүйенішіне “Жақсы өліпсің” деп айту Абайдан
“Кешегі Оспан, бір бөлек жан” (1892)
Бұл Оспан қайтыс болған да жазылған екінші өлеңі. Өлең
Өлеңнің төртінші шумағының үшінші жолы “...Жеке тартқан кетті гүл”деп
Ел тамағын,
Жұрт азабын
Жеке тартқан кетті ер.
Сондай ерді-
“Ала берді”
Табар енді біздің ел!
“Бойы бұлғаң,сөзі жылмаң”(1893)
Бұл өлең де 1909 жылғы кітапта басылған.Бұл өлеңінде ел
Өлең”Кешегі Оспан”өлеңінің үлгісімен жазылған.
“Кешегі Оспан ағасы (1895)
Бұл өлеңінде де Әбдірахманның қайғысына толғанып,Әбдірахман-Оспанды есіне алады да:”Оны
Әбдірахман (Әбіш) (1868-1895) - ақынның Ділдәдан туған екінші баласы.
Бұл баласы Абайдай әке өмірінің жалғыз бір үлкен жұбанышы
Әбіштің (Әбдірахман) өліміне арнап айтқан өлеңдері, Оспан өліміне айтқаннан
“Әбдірахман науқастанып жатқанда” (1894)
Я, құдай, бере гөр,
Тілеген тілекті.
Қорқытпай орнықтыр
Шошыған жүректі
Шын жүрек елжіреп,
Алладан тілеймін.
Шын қалқам осы күн
Болып тұр керекті.
Жүрегім суылдап,
Сүйегім шымырлап,
Алладан тілеймін
Құпия сыбырлап.
Зар етсе пендесі,
Бермей ме алласы.
Тән саулық қалқама,
Қабыл боп көз жасы.
Бұл өлең елден аулақ шетте қатты ауырып
1894 жыл ақын өмірінің аса бір ауыр кезеңі болады.
Осындай ауыр қайғыға ұшырап дерттенген әкенің қасіретін, тұнғиық мұңға
Өзі шексіз сенген, бір Аллаға сыйынып, тілек
Я құдай, бере көр,
Тілеген тілекті,- деп бастайды.
Екі аяқ не қылып.
Басқаша ауырып,- деп дұрыс басылған. Бұл
Әбдірахманның екі аяғының ауыратынын айтады.
Әке жүрегінің суылы, күйзелісі, үрейі, тілеуі,үміті
Екі ай-ақ (? !)не қылып … -
Тоғызыншы шумақтың бірінші жолы, 1933 жылдан
Жаралап ауыз ашты,- деп дұрыс
Жарылып ауыз ашты,
Жарасы жарасты.
Жарасыз біреуі
Неліктен ұйқы ашты ?
Бұл шумақтан түсінетініміз : Әбдірахманның бір аяғына жара шыққан,
Абайдың өлең – хатындағы сөздердің көбі Мағауияға арналып
“Әбдірахманға” (1894)
Алланың рахматын
Жар тұтып әр неге.
Әр рахман ол атын
Үйреткен жүмлеге.
Дұғаның қуатын
Жібірме өңгеге.
Әбіштің сыйххатын
Беркітсең кеудеге.
Бұл да Әбдірахманға арналған өлең. Өлеңде сүйікті баласының тілегін
“Әбдірахман”, “Яр тұту”, “дұғаның қуаты” сияқты сөздіктер өлеңнің мазмұнымен
“Әбдірахман өлгенде (1895) (“Арғы атасы қажы еді”).Өлең ең алғаш
Әбіш қазасына арналған осы алғашқы өлеңі жоқтау сарынында
олар да тірі қалған жоқ,
Тірлік арты өлмек-ті.
Сабырлық қылсақ керек-ті, деп ауыр қайғыны ақылға жеңгізіп, өзін
Өлеңнің бастапқы екінші жолы 1977 жылғы жинақта: Арғы атасы
Бейістен татқан (?) шәрбатты,- деп басылған.Абай өлеңдерінің көбін,соның ішінде
“Бейістен татқан” деп қате басылып кеткен, дұрысы: ”Бейістен татқай
“Әбдірахман өлгенде”(1895) (Тұл бойың ұят, ар еді). Өлеңінде Әбдірахманның
Замана неткен тар едің, Сол қалқамды қоймаған-деп өкінішті мұңын
“Әбдірахман өліміне”(1895)
Жиырма жеті жасында ,
Әбдірахман көз жұмды.
Бұл жоқтау өлеңінде Әбдірахманның өмірі, оның бойындағы таудай талап,
Өзін “ескінің арты” ретінде бағалап,Әбдірахманды “Жаңа жылдың басшысы” болатын
“Әбдірахман өліміне “ (1895).(“Талаптың мініп тұлпарын, Тас қияға өрледің”).
“Кешегі еткен ер Әбіш “ (1895).
Өлең алғаш рет 1933 жылғы жинақта басылған.
Бұл өлеңінде енді Әбіштің өз басының адамдық қасиетін: ғылымға
Тағдырға тәбділ бола ма,
Сабырлық қылсақ керек-ті, -деп тағы да өзін өзі жұбатумен
“Әбдірахманға “ (1895). (Орынсызды айтпаған “). Өлең ең алғаш
Әбдірахманның бойындағы нағыз адамгершілік қасиеттер өзі үміт еткен
Сондықтан әр кезде Әбішке арнап жазған өлең-жырлары аз болмаған.
Сондай шығармаларынан сақталғандардың бірі – осы өлеңі. Бұл өлеңінде
“Әбдірахман өлген соң өзіне айтқан жұбатуы” (1895).”Бермеген құлға қайтесің”
Өмірін берген Құдайым
Ажалын да беріпті, - деп Құдайдың жіберген ажалына амал
Әбіштің алдында дүниеден өткен інісін еске алып, оның адамгершілік
Оспанды алған бұл өлім,
Тәубе қылсақ керек-ті, - дейді. Сол сияқты әкесін де
“Ескендір, Темір, Шыңғыстай,
Мұсылманға атақты “, - деп қастерлеп бағалай келіп:
Қажыны алған бұл өлім,
Сабыр қылсақ керек-ті, - деп -, тәубеге келеді.
“Әбдірахманның әйелі Мағышқа Абайдың айтқан жұбатуы” (1895). -Өлең бірінші
Жылама, Мағыш, жылама,
Алладан өлім тілеме!
Қолдан ұшқан ақ сұңқар
Қайта келіп қонбайды,- дейді.
“Әбдірахманның әйелі Мағышқа Абай шығарып берген жоқтау (1895). -
Абай қайғылы келініне тоқтау айтып, өлең жазса да, өзіне
Сөйтіп, Абайдың Әбдірахманды жоқтаған жырлары, өз басының ғана қайғысы
Қорытынды.
Абай – қазақ халқының тарихи көшін ілгері бастауда, ой-пікірлерінің
Әсіресе қазақ поэзиясы тілін жаңа кезеңге көтеруде Абайдай қызмет
Ақын кез-келген қазаны, қайғы-апатты трагизм деп санамай, шын мәніндегі
Көп адам дүниеге бой алдырған
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған ? – деп Абай артына
Әбіштің қыршын өлімі қаншама қайғылы, аянышты болғанымен Абай өз
Бірақ осы трагедиялық құбылыстың өзінен жағымды, мәнді, жылт еткен
Әбіш трагедиясының өзінен ақын құбылыстың сыртқы қайғылы халін танумен
Ұлы Абайдың кейінгі ұрпаққа қалдырған асыл мұрасы да өз
Абай поэзиясының сұлулығынан бойымызға нәр алып, жан дүниемізді тазартып,сұлу
Абай шыққан биік өз заманындағы қазақ халқы үшін биік
Ұлы ақынның ұлағатты сөздері ұлттық рухани қазынамыздың кәусар бұлағындай
Әдебиет тізімі
Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Он бесінші том.
Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Он сегізінші том.
Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы “Жазушы”,1985.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы, 1996, 1998.
Б.Кәрібозұлы. Сырлы сөз сипаты. Алматы, 1997.
Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы “Жазушы”, 1995.
Зейнолла Қабдолов “Әуезов”. Алматы, “Санат”, 1997.
Абай тағылымы. Жинақ. Алматы. “Жазушы”, 1986.
Тәкен Әлімқұлов. Жұмбақ жан. Алматы. “Жазушы”, 1978.
Сәбит Мұқанов. Жарқын жұлдыздар. Алматы. “Жазушы”, 1980.
Төлеутай Ақшолақов. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы. “Рауан”, 1998.
Абайдың тәлімгерлік тағылымы. Алматы. “Руан”, 1996.
XVІІІ – XІX ғасырлардағы қазақ әдебиті. Алматы. “Мектеп”, 1967.
Абайтану. Алматы. “Мектеп”, 2002.
Рабиға Сыздықова. Сөз өрнегі. Алматы, 1966.
15
Абай шығармаларының жанры
Ақын, жыраулар мұрасындағы арнау өлеңдер табиғаты
Абай шығармашылығының зерттелуі. Абай қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салушы
Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығы
Қазақ поэзиясындағы Абай бейнесі
XIX ғасыр қазақ әдебиетіндегі арнау өлеңдердің әдеби сипаты
Ұлықбек Есдәулет поэзиясының поэтикасы
Қазақ поэзиясындағы Әуезов бейнесі
Нарманбет поэзиясындағы азаттық идеясы
ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШЕВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ