Абылай ханның реформалары
ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ
XVIII ғасырдың 20-30-жылдарында казақ халқының тағдырьшда аса күрдслі
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Ресей патшасының қол астына
Осы кезеңде қазақ мемлекетінің — хандықтың қалай жойылъш,
1. Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси-кұқықтық мәселелері
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 1726 жылы Ордабасы-дағы бүкілказақтык.
Осылай Әбілхайыр хан Ресей патшасы Анна Ионовнаға Ресейдің
1731 жылы 19 ақпанда патша Анна Ионовна Кіші
Патша өкіметі алғашқы кездс кдзақтардың ант тұріндегі уодесін
Қазақтардың бір бөлігі бірден-ақ Ресейге қосылуға қарсы болды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы бірден-ақ осындай қайшылықта болды. Сүлтан
Казақстанның Ресейте қосылуы ғылыми-тарихи әдебиетте де әртүрлі бағаланды.
Соғыстан кейінгі тарихи әдебиеттерде идеологиялық қысымнъщ нәтижесінде Ресейдің
1740 жылы Орынборда Кіші жүз бсн Орта жүздің
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіліі жүз бсн Орта жүз
Қазақтардьщ ішкі омірде озін-озі басқаруы да бүзыла бсрді.
Осылай қазақтардың Ресейдің қол астына кіруі про-текторлық кдтынастардың
Қазақстанның XVIII ғасырының 30-40-жылдарғы Ре-сеймен қатынасын вассалдық тәуелді
Кіші жүздің Ресейге юридикалық қосылуынан (1731) XIX ғасырдың
Ссбебі осы аралықта Рссейге келген қазақ жүздсрі-нің екілдері
Протекторлық Кіірьгм-кдтьшас жағдайында тоуелді мем-лекет өзінің халықаралык, қатынастарын
Вассалдық карым-катынас жағдайъшда тоуслді мемлекет халықаралық құқық субъектісі
К^ізақстан мен Рессй арасьшда протскторлықта, вассалдық га қарым-катынастардьщ
Патша ұкімсті бірден-ақ кдзақтың жсрлсрін отарлауға кірісті. XVIII
Екінші жағьшан Патша үкіметі кдзақтардьщ бсделді хан, сұлтан,
Қазақ халқы патша өкіметінің отаршылдығьша қарсы көггтеген көтерілістер
Патша үкіметі бүл көтерілісті жаншып отаршылдықты терендетіп Кіші
"Игельстром реформасы" деген атпен енген Орынбор генерал-губернаторы Игельстромнъш,
Кіші жүзді тайпалық күрамына карай үшке болу үсынылды.
Рсформа бойынша билік рубасы старшындарга отті. Бірақрасправолар да,
Сойтіп Екатерина II патша кайта хан сайлауга келісім
2. Абылай ханның реформалары
Абылай хан (1711-1781) казақ тарихында срекше орьш алатын
Абылай ханның казақ халқьша сіңірген екі үлесін атап
Хан сайланғанына бес жыл өткенде ғана Орынбор әкімшілігінің
Үш жүзгс хан болып түрган Абылайды тск бір
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбасв "Халықтьщ ерік жігерінің тастүйін
Ш.Уәлихановтың жазуынша "Бірдс-бір қазақ ханы Абылайдай шексіз биліккс
Абылай орталық хан билігін күшейтті. Рубасы сұлтандар мен
Ол ескі әдеп бойынша ханға кеңсс беруші оның
Абылай өз билігіндс батырларға, елдің ішіндегі бсделді билер
Абылай оз бетімсн баскарудын. деспотиялық одістеріне де барьт
Абылай оз балаларына бергсн кеңссінде руаралық дауларды ақырьша
Ш.Уәлиханов Абылай саясатыньщ Тсмірландық ситіаты т>ралы жазады.
Абылайдың заманы казақтар үшін бейбіт жоне тыныштық, орксндеу
3. Бокей хандығының саяси-құқықтық жағдайы
Кіші жүздсгі XVUJ гасырдың соңі>шдагы шаруашылық-саяси дағдарысқа, жайылым
Боксіі ордасы шығыстан батысқа 300 шақырым жонс солтүстіктсн
1812 жылы Бексй сүлтан орданъщ ханы болыл кетеріл-ді.
Бокей хандыіы патша екіметінің окімшілік бірлігі больш саналды.
І_Ррдадагы билік негізінен ханның қолына шоғырланды. Ханның жанында
Ханның арнаулы тапсырмаларын орындайтын 12 жасауы-лы болды. Баж
Жергілікті басшылық рубасы старшындардың қолъша өггі. Старшындарды хан
Рубасы сүлтандар мсн старшындардың ессп беріп отыру тәртібі
85Сот билігі ханньщ, жергілікті билердің, хан депутаттары-ньщ қольша
4. Орта жүзде хандық биліктің жойылуы 1822 жылғы
Патша үкіметі Кдзақстанды отарлауды тсреңдстс тұсті. Үкімст алдымен
Орта жүзде Бокей (1817) және Уәли хандар (1819)
Батыс Сібір губернаторы М.М.Сперанский "Сібір қырғыздары туралы Устав"
Дегенмен округтерді құрғанда рулық бслгіні сскермесе болмады. Сондықган
Округтер Омбы облъістықбаск^рмасына бағынды. Округті коллсгиялық орган округтік
Аға сүлтан сайланбалы қызмет болды. Оны 3 жылға
Округтік приказ соттық-полицейлік қызметтер мен кдтар округтің істсрімсн
Болыстарды басқарушы-сүлтандар басқарды. Оларды халықтың "келісімімен"' шексіз мсзгілге
Ауылдық старшындар қазақтар арасынан үш жылға сайланды. Сүлтандар
Патша үкімсті осылаіі ({юрмалъді сайлап қою арқылы Орта
"Устав'' бойынша қазақтардың сот ісінс, одет-гүрып қүқығьша озгсрістер
Барлықсот істері үшкс бөлілді: а) кылмысты істер; б)
Қылмыстық істсргс мемлекетке опасыздық, кісі өлтіру, тонау, барымта,
Кдылмысты істер империя заңдарымен тергеліп кііралды.
Билср сотына бақылау орнады. Ол соттыд шсшімі жогарыга
Билер сотының 2 мыңга дсйін сомды қүрайтын істің
Билсргс түтқында үстау, Сібірге айдау, дүрс соғу, рудан
1822 жылғы "Устав" отаршылдықты терсндстіп, Орта жүзді одан
Сүлтаңцардың ролі төмендеп, байлар мен билердің ролі арта
Жалпы "Устав" Орта жүзді отарлауда ірі жоне шешуші
5. Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы 1824 жылғы
Орта жұзден соң патша үкіметі ілс-шала Кіші жүзде
1831 жылға дейін аталган үш бөліктің казақгары шептік
Кіші жүзге жоғары басшылыххы Сыртқы істер министр-лігі жүргізді.
Кейінірек әкімшілік органдар "жалпы" және "жеке" баскармалар деп
Шекаралық комиссия аткарушы-өкімші және сот билігін жүзеге асырды.
Шекаралық комиссияның полицейлік болімі тәртіпті клрады, тағы да
Жеке басқарма билеуші сүлтандардан олардың комскшілсрінен, старшындардан, ауыл
Жеке басқарма органдары бір жағынан шекаралық комиссияга бағынса,
Кіші жүзде хандық өкімет жойылған соң осындай ауырлатылтан
Кіші жүзде соттың мынадай буындары болды: шекара-лық комиссия
Юсі өлімі, барымта, тонау сияқты ауыр істер осксри
Сот ісінде де империялық заңдар көптеп қолдана бастады.
1822 және 1824 жылгы "Уставтар" бойынша Орта және
Реформа бойынша баіілар мсн билердің ролі арта түсті.
6. Кенесары Қасымұлы хлндығының саяси құрылымы және ондағы
Патша окімстінің кдзақжеріне тсрсндсп сніп ондаган осксри бскіністср
Кетсріліскс шықкдн халық Кенссарьшы 1841 жылы хан котсрді.
Кенесары хандыгының олеуметтік негізі котсріліске шықкан казақ шаруалары,
Мемлекет басшылығы Кснссары ханның қолына жинақталды. Батырлар, билср
Кснссары мемлскстіндс баскіфу ісш, сот, дилломатия, қаржы, соғыс
Жсргілікті жсрдсгі аткяру билігін ханның жасауылдары жүргізді. Жасауылдар
Маңызды тапсырмаларды орындау үшін төлеңгіттер пайдаланылды. Төлеңгіттер котеріліс
Хандық ішінде тсмірдсй тортіп орнатылды. Салық толсмсушілср мен
Сот рсформасын жасауда Кенесары бүрынғы қазақ хандарының үлгісінс
Аса маңызды руаралық даулар мсн күііделі істсрді ханньщ
Руаралықжанжалдар мсн барымтаға жол бермсу хандықгың маңызды міндеттерінің
Салык, жүйссінде жеке феодалдар жинайтын альшдарға тиым сальшьш,
Кенесары отаршылдарға кдрсы соғыста 20 мьщға дейін жігіттердсн
Кенесарының хандығы кдзақтардың уақытша тәуелсіздігін кдлпына келтірген соңғы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ІУтарауда пайдаланылпш әдебиеттер мен деректерге сіітеме:
1. История Казахской ССР. Алматы. 1943. с.155.
2. История государства и права Казахской ССР.
3. Қараныз: Сарсембасв М.А. Международнос прано в
4. Бүл да сонда.
5. Назарбаев Н. Тарих толқынында... 284-6.
6. Валііхапов Ч. Ч. Собранме сочинений в
7. К^ізақ ССР тарихы. Шт. 1982. 143-6.
8. РязановАФ. Восстание Исатая Тайманова. Алматы. 1991.
9. Караңыз: Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40
91
Абылай ханның мемлекетті нығайтудағы рөлі
XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық және саяси дамуы
Қазақстанның Ресейге қосылуы және оның саяси-құқықтық салдары
ХҮІІІ ғ. 50-ші жж. – ХІХ ғ. бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси үрдістер
Абылай ханның саясаттағы орны
Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы
Хандық дәуір әдебиетінің құрылуы қарсаңындағы қоғамдық - әлеуметтік, саяси жағдай
ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ
Қазақ халқының қалыптасуы
ХVII – XVIII Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі