Сөздің құрылымы
Жоспар
Кіріспе.....................................................................................................................................3-7
І тарау. Сөздің морфологиялық құрылымы
Түбір морфема және сөздің негізі............................................................................8-12
Қосымша морфема және оның түрлері..............................................................13-17
ІІ тарау. Сөздің құрылымы...................................................................................18-20
2.1. Түбір морфема және оның түрлері (түпкі (өлі)
түбірлер, туынды түбірлер) ...............21-28
2.2. Сөздің қосымшаларының құрылымы мен мағынасы ...............29-34
2.3. Туынды түбірдің сөзжасамдық құрылымы ...............35-39
Қорытынды ................40-41
Пайдаланған әдебиеттер .....................42
Кіріспе
Қазақ тіліндегі туынды сөздер жайында түсінік
Түркі тектес тілдердің ішінде қазақ тілі де өзінің
Сөздің морфемалық құрамының екі бөліктен, түбір морфема мен
Сонымен сөздің морфемалық құрамында сөздің жоғарыда айтылғандай сөздің
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам жүйесіндегі белгілі тәсілдер, сөзжасам
Мысалы: малшы, етікші,
Сөзжасам саласындағы негізгі тұлғалардың бірі туынды сөз. Туынды
Сөз байлығымыздың осы ең мол тобы болып табылатын
Тілдің сөзжасам жүйесі өте күрделі, ол түрлі-түрлі тәсілдерді
Алдымен туынды сөз деген терминнің мәнін ашып алайық.
Туынды сөздер - өмірде пайда болған жаңа ұғымдарды
Туынды сөздер - тілден көлемді орын алатын, сөз
Біздің зерттеу нысанымыз осылардың ішіндегі туынды түбірлер. Туынды
Туынды түбір сөз таптарының көбіне қатысты, әсіресе, ол
І. Сөздің морфологиялық құрылымы.
1.1. Түбір морфема және сөздің негізі.
Грамматика саласындағы ең маңызды мәселелердің бірі - сөздің
Сөздің құрамындағы морфемалар білдіретін мағынасы мен атқаратын қызметі
Міне, осындай жақтары мен ерекшеліктерін ескере келгенде, морфема
Оқы, оқы және оқы. Кел балалар оқылық, оқығанды
Міне осындай ерекшеліктердің негізінде кейде түбір морфема мен
түбір тұлғада тікелей орын тәртібі арқылы қабыса байланысқан.
Түбір морфема дара түрде де, қосымша морфеманы жалғап
Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Морфемаларлың
Лексикалық мағынаны білдіретін морфема түбір морфема немесе негізгі
Түбір морфема сөздің әр-түрлі лексика-грамматикалық топтары үшін бірдей
Түбір морфема - сөздің қандай лексика-грамматикалық топқа (қай
Ал негіздің (основа) түбірден айырмашылығы сол, ол сөздердің
1.2. Қосымша морфема және оның түрлері
Негізгі түбір сөз де, қосымшалар да тарихи категория.
Сонымен қосымша морфемалар дегеніміз — өз алдына жеке
Сондай-ақ түбір морфема дербестігімен, атап айтқанда, қосымша морфемаға
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.
Осындағы жаз-ба-й-мын, өлең-ді, бар-ды, ерте-гіні тер-мек сөздері осындай
Морфемалардың түр-түрлеріне тән өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен
Негізінен алғанда, түбір морфема жалқы болып келетіндіктен оған
Қосымша морфема қай түбірге және қанша түбірге жалғанса
Бір түбір морфемаға кейде бір емес бірнеше қосымша
Оқы-т-у-шы-лар-ымыз-да-ғы айт-ыл-ған-дық-тан т.б.
Бұндағы қосымша морфемаларды керісінше етіп тізбектеуге бола бермейді,
Түбір морфеманың мағынасы нақтылы, ол мағына түбірдің тікелей
Тарихи жағынан бұл екеуі де жетіліп отырады, олар
Қосымшалар белгілі топтағы сөздерге жалғанады, олардың өз ішінде
Бұлардан басқа кейбір еңбектерде сөз, туынды түбір деген
Қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі А.Қалыбаева мен Н.Оралбаеваның 1986
С.Мергенбаев сөзөзгерім жүйесіне арналған еңбегінде сөзжасам қосымшаларынан басқа
сөздің түпкі тұлғасы.)
Негіз түбірлер немесе түбір негіз. (Бұл әрі түбір
қолданылатын дербес мағыналы түбір тұлғасы.)
Туынды негіздер немесе туынды түбірлер. (түбір негіз тұлғаларға
сөзжасам қосымшаларын қосу арқылы жасалған туынды түбір сөздер.)
Қосымша морфемаларды екіге бөліп қарастырады.
1. Қосымшалар (негізгі морфемаға қосылатын)
2. Қосалқылар (негізгі сөзге тіркеліп қолданылатын) Ал қосымшаларды
мынадай топтарға бөледі
Сөзжасам қосымшалары
Сөзтүрлем қосымшалары
3. Сөзбайлам қосымшалары (Ибатов,
қосымшаларды жоғарыдағыдай
болады: "Бұл атаулардың бүрынғы сөз тудырушы, сөз түрлендіруші.
жалғау дегеннен
қызығушылық",- дейді. (Оразов, 2000, №3).
II. Сөздің сөзжасамдық құрылымы
Сөз құрамындағы тұлғаларды лексикалық мағынасы бар тұлғалар және
Сөздің негізгі лексика-фамматикалық бөлігі, әдетте белгілі бір сөз
Сөздің лексикалық және грамматикалық бөлшектерге бөліп қараудың бір
Сөздің лексика-семантикалық бөлігіне әр түрлі (түпкі, негізгі, туынды)
Сөз құрамының мағыналы және мағынасыз бөліктері дегенде, бір
2.1. Түбір морфема және оның түрлері (түпкі (өлі)
Морфемалық құрамына қарай сөздерді негізгі (түбір, негіз) морфема
Сөздің түбірі жайындағы, әсіресе
СГС тұлғасының кейін пайда болған туынды тұлға екенін
В.Л.Котвич қазіргі алтай тілдерінде түбірдің 5 түрі бар
Бұны алғаш айтушылардың бірі Б.М.Юнусалиев болған. (Ибатов, 1983).
Әуелгі түбір тұлғалар ашық буын түрінде айтылған болу
Мүлдай заңцылық кейде керісінше де болған. Мысалы, бол
А) Түпкі түбірлер.
Қ. Жұбанов бұлы "түп мүше" деп атаған. (Жұбанов,
Дегенмен, олар ежелгі бір замандарда толық мағыналы, жеке
ХІҮ-ғасыр жазба ескерткіштер тілінде түпкі түбірлердің 8 түрлі
Ә) Негіз түбірлер.
Негізгі морфемалардың бір түрі-түбір негіздер. Түбір негіздерге Қ.Жұбанов
Негіз түбірлер өздеріне тән лексика-грамматикалық мағыналарына қарай әр
Негіз түбірлердің әр түрлі дыбыстық құрамда айтылған бірнеше
Бау сөзі баулау, баулы, баулық сөздерінің жасалуына негіз
Қазақ тілінде "Басы байлы" деген фраза мен "көз
Сондай-ақ қазіргі қазақ тілінде "бармасаң-бадал" деген карғыс бар.
Б) Туынды шүбірлер
Туынды түбірлер деп сөздің негіз түбіріне әр түрлі
Туынды түбірлер негіз түбірлердің барлық түрінен бірдей актив
Туынды түбірлер негіз түбірлерге әр алуан сөз тудырушы
Бір жұрнақты туынды негіздер. Бұлардың саны екі, үш,
Көп жұрнақты туынды негіздердің бәрі сол бір жұрнақты
Негіз түбірлерге әр алуан жаңадан сөз тудырушы жұрнақтарды
Үш дыбысты туынды негіздер екі дыбысты СГ, ГС
Төрт дыбысты туынды негіздердің дыбыстық құрамы бір Г,
- орын, бірақ соған қарамай, ол түбір бұдан
Бес дыбысты туынды негіздер дыбыстық құрамы екі, үш,
Алты дыбысты туынды негіздердің де бірнеше орналасу жолы
Жеті дыбысты туынды негіздер СГС+СГСГ, бол-мачы (таусылмайтын) ГСС+СГС+
Тоғыз дыбысты туынды негіздер: СГССГС+СГС: жалғыз-дық байлау-сыз.
Екі жұрнақты туынды негіздер. Екі жұрнақты туынды негіздер
Бес дыбысты туынды негіздер. Мысалы, ГССГ+С (ГС+СГ+С) ал-да-н,
Алты дыбысты туынды негіздер
Мысалы, СГСГ+СГ (СГ+СГ+СГ) жи-на-қы ГСС+СГС (ГС+С+СГС) ұя-л-шақ СНССГ+С
Сегіз дыбысты туынды негіздер
Мысалы, СГ ССГ+СГС
Тоғыз дыбысты туынды негіздер
Мысалы, СГССГС+СГС (СГС+СГС+СГС) бой-шаң-дау ГСГСГС+СГС (ГСГ+СГС+СГС) ашу-лан-шақ.
Он бір дыбысты туынды негіздер
Мысалы, СГСГССГС+СГС (СГСГС+СГС+СГС) көңіл-сіз-дік,
Осындай формада үш жұрнақты, төрт жұрнақты туынды негіздер
2.2. Сөзжасам қосымшаларының құрылымы мен мағынасы
Сөзжасам қосымшаларының (сөз тудырушы аффикстер) құрылымы туралы айтылған
Ал Г.И.Рамстедт қосымша тұлғаларды жұрнақ пен жалғауын қосып
Шынында, аффикстердің түр-тұрпаты әрқашан да өзінің шыққан төркіні
Бұдан шығатын қорытынды: қазіргі қазақ тілінде күнделікті қолданылатын
ХІҮ жазба ескерткіштер тілінде сөз тудырушы жұрнақтар мына
Г-бір дауысты дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: -а, ет,
-т, зат, сарқы-т, бөге-т
-н, ет, сұра-н, тара-н, қорға-н
-л, сын, қата-л, шикі-л
-й, ет, қара-й
-й, зат, апа-й, аға-й, шеше-й
ГС - бір дауысты, бір дауыссыз сөз тудырушы
ыл, зат, тарс-ыл, сыңқ-ыл
ыл, ет, тар-ыл, аш-ыл
- ыл, сын, бат-ыл, қыз-ыл
- іл, зат, гүр-іл, дүрс-іл
- іл, ет, бүг-іл, тір-іл
- іл, сын, жең-іл
- ым, зат, ал-ым, той-ым, жайыл-ым
- ім, зат, эн-ім, ки-ім, тіз-ім
ыс, зат, айт-ыс, ту-ыс, тын-ыс, қон-ыс
ыс, сын, тан-ыс
іс, зат, ег-іс, өр-іс, жүр-іс
іс, сын, кел-іс, кет-іс
ық, зат, тамыз-ық, жаңғыр-ық
ық, сын, тол-ық, су-ық, аш-ық
ық, ет, қам-ық, қүд-ық, жол-ық
ік, зат, күй-ік, түсін-ік
ік, сын, іл-ік, біт-ік
ік, ет, кез-ік, көз-ік
ын, ет, жу-ын
ін, ет, ки-ін, көр-ін
ін, үст, үстірт-ін
ыш, зат, қуан-ыш, қызған-ыш
іш, зат, күйін-іш, өкін-іш
ар, ет, қысқ-ар, алас-ар
ыр, зат, шұңқ-ыр, шоғ-ыр
ыр, сын, жылт-ыр, жалт-ыр
ір, зат, көм-ір, түй-ір
ыт, ет, оқ-ыт, шырам-ыт
ыт, зат, су-ыт, шаб-ыт
іт, зат, ки-іт, ірк-іт
СГ - бір дауыссыз, бір дауысты дыбысты сөз
- шы, зат, мал-шы, тың-шы
ші, зат, тіл-ші, егін-ші, үгіт-ші
сы, ет, босаң-сы, қамқор-сы
сі, ет, үлкен-сі, өгей-сі
қы, зат, шап-қы, үйт-қы
қы, ет, жұл-қы, ат-қы
кі, зат, іріт-кі, түрт-кі
ғы, зат, бұр-ғы, шал-ғы
ғы, сын, қайда-ғы, қашан-ғы
гі, зат, сүз-гі
ла, ет, бай-ла, арқа-ла
ле, ет, тізе-ле, жеке-ле
да, ет, мойын-да, қол-да
де, ет, көз-де
ша, үст, батыр-ша, жаңа-ша, қүс-ша
ше, үст, өзін-ше, мен-ше, біздің-ше
ГСГ - үш дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: Бұл
кер, зат, айла-кер, іс-кер
гер, зат, бал-гер, сауда-гер
дақ, сын, құм-дық, жай-лақ
ік, зат, күй-ік, түсін-ік
ік, сын, іл-ік, біт-ік
ік, ет, кез-ік, көз-ік
ын, ет, жу-ын
ін, ет, ки-ін, көр-ін
- ін, үст, үстірт-ін
- ыш, зат, қуан-ыш, қызған-ыш
- іш, зат, күйін-іш, өкін-іш
ар, ет, қысқ-ар, алас-ар
ыр, зат, шұңқ-ыр, шоғ-ыр
ыр, сын, жылт-ыр, жалт-ыр
ір, зат, көм-ір, түй-ір
ыт, ет, оқ-ыт, шырам-ыт
ыт, зат, су-ыт, шаб-ыт
іт, зат, ки-іт, ірк-іт
СГ - бір дауыссыз, бір дауысты дыбысты сөз
шы, зат, мал-шы, тың-шы
ші, зат, тіл-ші, егін-ші, үгіт-ші
сы, ет, босаң-сы, қамқор-сы
сі, ет, үлкен-сі, өгей-сі
қы, зат, шап-қы, ұйт-қы
қы, ет, жұл-қы, ат-қы
кі, зат, іріт-кі, түрт-кі
ғы, зат, бұ-р-ғы, шал-ғы
ғы, сын, қайда-ғы, қашан-ғы
ті, зат, сүз-гі
-ла, ет, бай-ла, арқа-ла
-ле, ет, тізе-ле, жеке-ле
-да, ет, мойын-да, қол-да
де, ет, көз-де
ша, үст, батыр-ша, жаңа-ша, құс-ша
ше, үш, өзін-ше, мен-ше, біздің-ше ,
ГСГ - үш дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: Бұл
кер, зат, айла-кер, іс-кер
гер, зат, бал-гер, сауда-гер
дақ, сын, қүм-дық, жай-лақ
дақ, зат, тоқыл-дақ
дек, сын, кеңкіл-дек
тек, сын, жеңіл-тек
кеш, зат, арба-кеш, түйе-кеш
паз, зат, өнер-паз, ас-паз
қор, зат, жем-қор, пара-қор
қор, сын, қам-қор, намыс-қор
қой, сын, әзіл-қой, сән-қой
ғой, сын, жәді-гөй
лық, зсіт, қор-лық, жақсы-лық
лік, зат, кісі-лік, өткір-лік
мақ, зат, ой-мақ, бар-мақ
мек, зат, іл-мек
мыс, зат, қыл-мыс, бол-мыс
шақ, сын, мақтан-шақ, үрын-шақ
шек, сын, ерін-шек
қақ, сын, ұрыс-қақ, қат-қақ
қыр, ет, ұш-қыр
ғар, ет, су-ғар, оң-ғар
кер, ет, ес-кер
лас, ет, ой-лас, сыр-лас
лес, ет, бір-лес, пікір-лес
дат, ет, боран-дат, дуыл-дат
лан, ет, ашу-лан, ой-лан
ГССГ - төрт дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар:
ынды, зат, қорыт-ынды, сыпыр-ынды
інді, зат, ерт-інді
ымды, сын, тарт-ымды, ұт-ымды
СГСГ - төрт дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар:
қары, үст, үш-қары, сырт-қары
кері, үст, іш-кері
малы, сын, жылы-малы, салыстыр-малы
мелі, бүр-мелі
палы, сын, ауыс-палы
пелі, сын, серіп-пелі, көш-пелі
ГССГС - бес дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар:
ымтал, сын, ұғ-ымтал
імтал, сын, сез-імтал, өс-імтал
СГСГС - бес дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар:
шалық, үст, осын-шалық, мұн-шалық
шылап, үст, жылқы-шылап
қалақ, сын, ұш-қалақ, сас-қалақ
ғалақ, сын, қоз-ғалақ, қан-ғалақ
Қосымшаларының құрылымы қазіргі қазақ тілінде онша көп өзгеріске
2.3. Туынды түбірдің құрылымы
Туынды түбірлерге тек жұрнақ арқылы, синтетикалық түбір арқылы
Туынды түбірлердің құрылымы жалпы сөздің құрылымынан сэл өзгешелеу
"Туынды негіз" деген терминді алғаш рет профессор Қ.Жұбанов
Ал, біз Қ.Жұбановтың ізімен туынды негіз деп атауды
XIV ғасыр жазба ескерткіштер тілінде бір ғана жұрнақ
Негізгі қарастыратын жұмысымыз туынды түбір сын есімдердің морфологиялық
1. Бір жұрнақты туынды негіз сын есімдер Туынды
Көркем әдебиетте кездесетін туынды түбір сын есімдердің көпшілігі
Бас дыбысты туынды негіз сын есімдер:
СГ + СГС су-сыз, ру-шыл СГС + ГС
Алты дыбысты туынды негіз сын есімдер: СГС +
Көркем әдебиетте, Мысалы: Түсінікті де, ұғымды да сөз.
Тоғыз дыбысты туынды негіз сын есімдер бір жұрнақты
Ал, есім негізді екі жұрнақты туынды негіз сын
Есім негізді екі жұрнақты туынды сын есімдерге, мысалы,
Екі жұрнақты туынды негіз сын есімдердің құрылымы әр
СГС + СГ /С+ГС+СГ/ и-ін-ді
ГС + СГ + С ық-та-у
Алты дыбысты туынды негіз сын есімдер, мысалы:
ГС + СГ + ГС өз-ге-ше
ГС + ГС + СГ ағ-ын-ды
СГ + ГС + СГ су-ат-ты
Жеті дыбысты туынды негіз сын есімдер:
ГСГ + С + СГ ұна-м-ды
СГС + Г + СГ тіг-у-лі
СГСГ + С + СГ жара-м-ды
ГС + ГС + СГС ұғ/қ/-ым-сыз, өртіс-сіз
Көркем әдебиетте көп кездесетін етістік негізді туынды -
- Бұл заводтың ең сенімдісі кіресі өзгеден ерек
Қацтан су ішіп шыққан тұсаулы түйеніц ізі сияқты.(¥.Мүс).
Сегіз дыбысты туынды негіз сын есімдер:
СГСГ + С + СГС жама-у-сыз, сұра-м-паз СГС
Біз жоғарыда тіліміздегі туынды негіз сын есімдердің құрамына
Ал, енді туынды негіз сын есімдердің көркем әдебиетте
1. -лы, -лі қосымшасы арқылы жасалған туынды негіз
Кейде жылқыны кеудесінен тірей қалатын қарлы оянға, кейде
Қазіргі түркі тілдеріндегі -лы, -лі аффикстері арқылы жаңа
2. -ды, -ді, -ты, -ті мысалы, Байжан мен
3. -сыз, -сіз мысалы, Бірақ бүгін бір сәтсіз
Ғылымсыз адам өле-өлгенше бала екен. Арты әлдеқайда келе
жаяулар далада қыбыр-қыбыр етеді. (Ғ.Мүс).
Рақымсыз, көзсіз соқыр қара күштің уысына түсе ме
4. -лық, -лік мысалы, Амантай тобы қолдан келген
шама-шарқына әскерлік өнерін үйретіп жүріп жатты. Сондықтан қала
маңайының топографиялық схемасын жасауға, бекініс жерлерді дәл
көрсетуге оның көмегі тиді. (С.М.).
Бұл қарастырып отырған жұрнақтарымыз есім негізді туынды сын
Сөздердің құрамындағы дыбыстардың саны әр түрлі болып қалыптасқан.
Көркем әдебиетте өте көп кездесетін өнімді жұрнақтарға -га,
Қорыта келгенде, сөз құрамындағы тұлғалар туынды түбірлерде күрделенген.
Қорытынды
Бұл жұмыста туынды түбірлердің морфемалық және
Жұмыста талданатын негізгі мәселенің бірі қосымшалар. Қосымшалардың түр-түрлері
Жұмыста туынды түбірлердің
Пайдаланған әдебиеттер
1. А.Қалыбаева, Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
2. А.Ибатов Сөздің морфологиялық құрылымы. А., 1986.
3. Аханов С. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі,
4. Исаев А. Тіл білімінің негіздері, А., 1978.
5.Аханов С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты,
6. Ибатов А. Қазақ тілінде қосымшаларды жіктеу мәселесі
7. С.Мергенбаева Қазақ тіліндегі сөз өзгсрім жүйесі, А.,
8. М.Оразов Морфема және морфема тендес атаулар //
9. Н.Баскаков Каракалпакский язык. II том. Фонетика
и морфология, часть I (часть речи исловообразования) М.,
10. Ә.Қайдаров Структура односложных корней и основ в
11. Қ.Жұбанов Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, А., 1966.
12. І.Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1974.
13. А.Ибатов "Бадал" сөзінің мағынасы не ? //
14. А.Ибатов Сөз құрамындағы морфема атаулары.
15. А.Ибатов ҚазССР ҒА хабарлары, тіл әдебиет
16. Ғ.Айдаров Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі, А.,
17. А.Ысқақов Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі, А.,
18. Ә.Төлеуов Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
19. М.Томанов Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы, А.,
20. А.Ғаниев Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы, А., 1992.
21. Н.Баскаков Суффиксальное словообразование современном татарском литературном языке,
1
Сөздің құрылымы
СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ пәнінен ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Сөздің таңбалануына негіз болатын зат немесе құбылыс
Сөздердің морфологиялық құрылымы
Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
Ұлттық фразеологиялық қор
«ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ»
СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАЙЫНДАҒЫ Ы.МАМАНОВТЫҢ ҰСТАНЫМЫ
Ахмет Ясауи «Хикметтеріндегі» сөздің морфологиялық құрылымы
Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалу жолдары