Кобланды батыр
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 «ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР» ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Эпос мазмұны, өлең өлшемінің аудармада сәйкестігі
1.2 Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары
1.3 Жыр тілінің, көркемдік құралдардың аудармасы
2 ЭПОСТЫ ТҮПНҰСҚАДАН АУДАРУДАҒЫ ЖАҢА ІЗДЕНІСТЕР
2.1 Аударманың поэтикалық, стильдік, көркемдік ерекшеліктері
2.2 Соғыс көріністерінің бейнеленуі және аудармасы
2.3 Кейіпкер портретін аудару жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМША 62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, тіліміз мемлекеттік
Зерттеудің мақсаты – Аудармаларды кешенді, жүйелі, проблемалық, типологиялық
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей нақты міндеттер
- Эпос аудармаларын зерттеу тарихына шолу жасау;
- түпнұсқадағы өлең өлшемі мен жыр мазмұнын саралау;
- көркемдік бейнелеу құралдарын, тілдік құрылымдық ерекшелігін анықтау;
- фразеологизмдерді, реалийлерді берудің жетістіктері мен кемшіліктерін жүйелеп,
Зерттеу нысаны – «Қобыланды батыр» жырының түпнұсқалары,
Зерттеу пәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін «Аударма теориясы», «Салғастырмалы
Зерттеудің ғылыми жаңалығы “Қобыланды батыр” жырының орыс тіліндегі
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмыстың орындалу барысында Р. Бердібайдың,
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Қазақ әдебиеті
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Зерттеу жұмысының теориялық нәтижелерін
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу жұмысының мақсаты мен
Жұмыстың «Қобыланды батыр» жырын аудару мәселелері» деп аталатын
«Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары» атты екінші бөлімде эпоста
«Жыр тілінің, көркемдік құралдардың аудармасы» деген үшінші бөлімде
«Эпосты түпнұсқадан аударудағы жаңа ізденіс» атты екінші тарау
Зерттеу нәтижелері қорытындыда берілген.
1 «ҚОБЛАНДЫ БАТЫР» ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Эпос мазмұны, өлең өлшемінің аудармада сәйкестігі
Аударма – ұлтаралық және мәдениетаралық байланыстың бір түрі.
«Қобыланды батыр» жыры – халқымыздың көне батырлық эпостарының
«Қобыланды батыр» жыры тіл көркемдігі, жалпы мазмұнының өзіндік
«Қобыланды батыр» жырының ел арасынан жинала басталуы, хатқа
Қазақ ортасында қалған батырлар әңгімелерінің әрқайсысының ішінде тарих
Ел есінде сақталып келген, батырлармен араласқан адамнан тарайтын
Қазақ батырлық жырларына ортақ сюжеттердің бар екендігін өз
1) Перзентсіз ата-ана, олардың хал-жағдайы.
2) Кейіпкердің керемет болып туылуы.
3) Баланың батыр болып ерекше өсуі.
4) Батырдың әйел іздеп табуы
5) Ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы.
6) Батырдың өз елін қорғауы, ерлік жорықтары.
7) Ұлан-асыр қуаныш, той. Тыныштық өмір.
8) Батыр баласының ерліктері.
Осы орайда жұмысымыздің тақырыбы болып отырған «Қобыланды батыр»
Жалпы, фольклорлық шығармалардың аудармасын зерттеу барысы түпнұсқа мен
«Қобыланды батыр» жыры сюжеттік желісі, композициялық құрылысы жағынан
Эпостық жырлар, соның ішінде "Қобыланды батыр" жыры да,
«Қобыланды батыр» жырының өлеңдік-техникалық жақтарында да жалпы қазақ
Сонда сұлу қыз Құртқа
Қылаң етіп, қылт етіп,
Сылаң етіп, сылт етіп,
Шекеде шоғы бұлт етіп,
Алтынды тоны жылт етіп,
Саулы інгендей ыңқылдап,
Күшігендей сұңқылдап,
Сүмбіледей жылтылдап,
Буыны түсіп былқылдап... [3, 65-б.].
Осы үзіндіде сұлу Құртқаның қимыл-қозғалысы, сыртқы көрінісі, әсерл
Красавица кыз - Кортка
Вся озаряет как свет
Когда грациозно, горделиво идет,
Перышко развивается на голове,
Золотом отделанная шуба блестит,
Зов ее, как крик верблюдицы молодой,
Голос ее, как щебет птицы степной,
Волосы черные блестят
Подвижен и гибок ее стан [4, 96-б.].
С. Липкиннің аудармасында:
Тут красивейшая из жен,
Высока, и гибка, и тонка,-Отодвинула полог Кортка,
И, чаруя взором своим,
Золотым убором своим,
Круглой шапочкой золотой,
Колыхающимся пером,
Смоляным сверканьем волос,
На пуховом ложе своем,
Томной неги полна молодой... [4, 50-б.].
«Қылаң етіп, қылт етіп, Сылаң етіп, сылт етіп»
Сонымен қатар:
Құстың жүні мамық-ты,
Арпа, бидай қабықты,
Асыл туған Қыз Құртқа
Қуанбасаң қамықпа...
Айдын көлден қу аттым,
Дертке дәрі өті деп,
Жазғы балық ойнайды,
Айдын көлдің шетінде [3,87-б.].
Мұндағы ұйқастар: ааәә; аәаә болып келген. Қазақ өлеңінде
Аудармада:
Птичий пух и перо на перину (идут),
Рожь и пшеница в шелухе,
Благородной родившаяся Кыз Кортка,
Радуйся, не грусти...
«На широком озере застрелила лебедя –
От болезни целебна его желчь,
Летом рыба резвится, выпригивает
У берега широкого озера.... [4, 248-б.].
Қазақ өлеңінің құрылысын зерттеуші З.Ахметов жеті-сегіз буынды жыр
Жырда ұйқастың екі түрі кездеседі. Оның бірі негізгі
Жырда жалқы (монорифм) ұйқас та кездесіп отырады. Бір
«Қобыланды батыр» жырының тілдік, көркемдік ерекшеліктерін өте жоғары
Жырда эпикалық баяндау тәсілі сақтала бермейді. Уақиғаны тыңдаушыға
Бара тұрсын Біршымбай,
Ұзын сөзді қысқартып,
Келейін енді қыз жаққа [3, 132-б.].
Пусть себе едет Биршимбай.
Сократим долгий сказ,
Теперь о девушке речь поведем [4, 292-б.] -деген
Лишних слов не потратим сейчас,
О Кортке продолжим рассказ,
Мы окрасим бумажный лист,
Мы рассказ поведем вперед [4, 42-б.]-осы шумақтағы «мы
Кез келген поэтикалық аударманы үш аспектіде қарастыру керек:
Эпоста, соның ішінде түркі жырларындағы қайталалау, эпизод қайталау
Сонда Естемес сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді... [3, 67-б.].
Тогда Естемес сказал,
Сказавши так молвил [4, 240-б.]. - деген
Бір ойдан екінші ойға ауысар тұста қайталау атқаратын
...Замандасым, мұңдасым,
Заманың бірге сырласым,
Жасы бірге құрдасы [3,81-б.].
Сверстник мой, повереннный друг,
Мы одних лет, одногодок мой,
Одногодки мы, ровесник мой [4, 240-б.]. –деген
Эпикалық жырларда қайталаудың жоқтау-монолог түрлері де көп. Жоқтау
«Қобыланды батыр» эпосын тереңірек зерттеген М. Әуезов былай
Өлең техникасының ерекшеліктері жағынан «Қобыланды батыр» жыры
Бурылыңа мін – дейді,
Қарыңа найза іл – дейді,
Кешегі жатқан жылқыға,
Тағы да барып ти – дейді.
Тардан қашар жылқыдан
Қумай-ақ қой сен – дейді [3, 189-б.]. -
На Бурыла своего садись, - говорит,
Возьми копье наперевес, - говорит,
К табунам, угнанным тобою вчера,
Вернись и снова гони их, - говорит,-
Убежит из табуна конь Тарлан,
Ты за ним не гонись, - говорит [4,
С. Липкин бұл қайталауды сақтай отырып аудару
Соғысқа шығар сәттегі батырлардың психологиялық өзгерістерін де біркелкі
Қабағына қар қатты,
Кірпігіне мұз қатты [3, 69] -дейді. Осы жолдардың
Аударылған туындылардағы фразеологизмдер арқылы тіл байып отыратынын әрқашан
Келуімен Біршымбай,
Бөтен сөзге қарамай
Қобыландыны бір шаншып,
Қарлығаны бір шаншып,
Қараманды бір шаншып,
Ер Орақты бір шаншып,
Көк ала атпен Біршымбай,
Сыпыртып өтіп жөнелді.
Және айналып толғанып,
Найза және қолға алып,
Ер Орақты бір шаншып,
Қараманды бір шаншып,
Қарлығаны бір шаншып
Қобыландыны бір шаншып,
Сыпыртып өтіп жөнелді [3, 146-б.].
Бұл да қазақ эпостарында кездесе бермейтін өзінше қызықты,
Подскакавши, Биршимбай,
Не тратя слов даром,
Кобланды раз поддел (копъем) Карлыгу раз поддел,
Карамана раз поддел,
Ер-Орака раз поддел,
На сивом коне Биршимбай Стремительно промчался.
Вновь развернулся, собрался с силами,
Вновь взял в руки копье и,
Ер-Орака раз поддев,
Карамана раз поддев,
Карлыгу раз поддев,
Кобланды раз поддев,
Стремителъно промчался.[4, 124-б.].
Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетованың аудармасында бұл жолдар
Подскакал Биршимбай
И без лишних слов
Кольнул один раз Кобланды,
Кольнул один раз Карлыгу,
Караман один раз кольнул,
Колнул один раз Орака-богатрыя...
Снова взял копье наперевес,
Кольнул один раз Орака-богатыря,
Караман один раз кольнул,
Кольнул один раз Карлыгу,
Кольнул один раз Кобланды...
Вот так Биршимбай
Каждого по три раза копьем кольнул...
Четверо сивогривых лишились сил [4,345-б.].
Осы тармақтардан аңғарғанымыздай, аудармашылар жырдағы қайталауды барынша сақтауға
Өлең аудармасы дегеніміз бір тұста ұтып, бір тұста
Батырлық жырлар көбіне шұбыртпалы ұйқас пен ерікті ұйқасқа
Жыр көбіне жеті-сегіз буынды өлең түрінде келетіндіктен, дыбыс
Жыр деп әдетте эпосты жырлар мен толғау, терме
Жырда тармақтар әдетте белгілі бір мөлшерде топтаспайды, тармақтар
Түйдекті жырдың қысқа қайырылатын шумақты өлеңдермен салыстырғанда сөйлем
Түйдектің екінші бір ерекшелігі және артықшылығы – онда
Әдетте жыр жолдары шұбыртпалы ұйқас деп аталып
Осы орайда, «Қобыланды батыр» жыры эпосының біз қарастырып
Ал, екінші Н.В. Кидайиш-Покровская мен О. Нұрмағамбетова аудармасында
1.2 Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары
«Қобыланды батыр» жыры ғасырлар бойы халқымыздың басынан өткерген
Іс жүзінде ұлттық сипаттағы реалийдің нақтылы контекстегі қызметін
Реалийлерді беру мәселелірмен көптеген әдебиеттанушы-ғалымдар айналысқаны белгілі. Солардың
А-1 тобына географиялық атаулар:
А-2 тобына этнографиялық ұғымдар:
Б- тобына фольклорлық және мифологиялық ұғымдар:
В-тобына тұрмыстық реалийлер: тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар,
Г1-2 тобына қоғамдық, тарихи реалийлер, әкімшілік-территориялық бірліктер мен
Аудармада реалийлерді берілуінің екі түрлі қиындығы бар: реалия
Аудармада нақты кездесетін реалийерді аудару мүмкіндігінің төрт жолы
Транкрипцияның негізгі артықшылығы оның барынша қысқалығы, бұл транскрипциялаудың
I. Транскрипция.
II. Аударма (алмастыру).
1. Неологизм:
а) калька,
б) жартылай калька,
в) игеру,
г) семантикалық неологизм.
2. Жуықтап, шамалап аудару
а) родтық-түрлік сәйкестік
б) функционалды аналог,
в) сипаттау, түсіндіру,
3. Контекстуалды аударма.
Реалийді беру жолын таңдау бірнеше себептерге байланысты: 1-мәтіннің
«Қобыланды батыр» жыры ғасырлар бойы халқымыздың басынан өткерген
1 Географиялық реалийлер: Қараспан, Қырлы қала, Сырлы қала,
2 Этнографиялық реалийлер: (этнонимдер, антропонимдер) Қарақыпшақ, Қызылбас, Қалмақ,
3 Фольклорлық және мифологиялық ұғымдар: Түкті Шашты Азиз
4 Тұрмыстық реалийлер (тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар,
Аталған реалийлердің аудармада берілу амалдарына кеңірек тоқталайық.
1 Географиялық реалийлер: Ежелгі дәуір топоноимдері халықтың
Демек, жер-су атаулары – халық тарихы, қоғам өмірімен
Жырда Қараспан, Қырлы қала, Сырлы қала, Көздікөл, Құмра
Б. Жылқыбаев аудармасында: Кырлы, Сырлы, Кара Аспан (Караспан),
Қарастырылып отырған аудармалардағы жер-су атауларының кейбір фонетикалық өзгешеліктері
2 Этнографиялық реалийлер: Зерттеу материалдарына өзек болған реалийлерді
Этнонимдер. “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі қаһармандар есімдері
Сондықтан да “Қобыланды батыр” эпосының, зерттеушілер айтып жүргендей,
Б. Жылқыбаевта: Кызылбаш, Кипчак, кыргыз, ногайлинцы, кияты.
С. Липкинде: Кызылбаш, Казах, ногайлинцы, кыят т.б.
Осыған байланысты эпос тілін зерттеуші Т. Қоңыратбай: «Бізге
Антропонимдер. “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі қаһармандар есімдері
Сондықтан да ғалым М. Жолдасбеков атап өткендей, “Қобыланды
Халық антропонимиясын байытуда фольклордың орны ерекше. Ондағы кейіпкерлердің
Жырдағы антропонимдердің қатарында: Тоқтарбай, Аналық, Қобыланды, Қарлығаш, Құртқа,
Аудармасы Б. Жылқыбаевта: Кобланды, Карлыга, Бершымбай, Алшагыр, Каникей,
С. Липкинде: Естемис, Кортка, Коктим Аймак, Кызылер, Кара-Кожек,
Қобыланды есіміндегі құба (қоб) рудың атын білдіретін сөз,
Эпостағы ғажап сырлы есімдердің бірі – Құртқа. Ол
Жырда кездесетін антропонимдердің бірі – Қызыл ер.
Т. Қоңыратбайдың докторлық диссертациясында Қазақ хандығының монғол дәуіріннен
3 Фольклорлық және мифологиялық ұғымдар: Діни дәстүрді халық
Жыр жолдарында ата-баба даңқына табыну, оның рухын жоғары
Жырда тұрмыстық сипаттармен қатар діни нанымдарға байланысты ұғымдар
...Оставляю мою Кортку,
Пусть хранит ее дева-палван... [4, 120-б.].
Осы тармақта «дева-палван» - «палуан қыздың» аудармасы ретінде
Мою любимую Кыз Кортку
Деве-богатырше Дариге препоручаю я...[4, 254-б.].
Бұл өлең жодарын С.Липкин былайша аударған:
А Кортку, супругу мою,
Дорогую подругу мою,
На сохранность я отдаю
Славной девушке-богатырю... [4, 64-б.].
Мұнда да жоғарыда аталып өткеніміздей «девушка-богатырьдың» кім екендігі
Б. Жылқыбаев аудармасынды: Шашты Азиз (Азиз Шашты, Шашты
4 Тұрмыстық реалийлер: тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар,
Бабаларымыздың көшіп-қону жағдайына ыңғайлы ертеден келе жатқан
Көшпелі елдің тұрмысында өте көп тараған байырғы құралдардың
«Тобылғы сапты қамшымен, Тартып-тартып жіберді» [3, 97-б.], сөзі
Киім-кешек, мата атаулары. Әр халықтың ұлттық киімі өзінің
Қару-жарақ атаулары. Қазақ қару-жарағының зерттелуі ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Қазақстанда
Сонымен бірге жырдағы қару-жарақ атауларының негізінде олардың «ер
Толғамалы ақ сүңгім,
Шаншылар майдан күн бүгін
Бұлғары садақ, Бұқар жай
Тартылар майдан күн бүгін
Алтын құндақ ақ берен
Атылар майдан күн бүгін
Тоғамалы ақ сүңгім
Шанша алмасам маған серт!
Қанға тойсаң саған серт!
Бұлғары садақ, Бұқар жай,
Тарта алмасам маған серт!
Бел күшіме шыдамай
Беліңнен сынсаң, саған серт!
Алтын құндақ, ақ берен
Ата алмасам маған серт!
От алмасаң саған серт!... [3, 121-б.].
Аудармада:
Копью (моему) с зарубиной на древке
Сегодня вонзиться день настал.
Из лука булгарского бухарской стрелой
Настал сегодня день стрелять
Из ружья с ложем золотым
Настал сегодня день стрелять.
Копьем с зарубиной на древке
Проколю (врага). Клянус!
Что кровью напьешься, (копье), и ты клянись!
Из лука булгарского бухарскую стрелу
Выпущу. Клянусь!
Если (лук) не натяну – клятву не сдержу.
Выдержать силу мою,
На соматься от силы моей, (лук), клянись!
Из ружья с ложем золотым
Если не выстерлю – клятвы не сдержу
Что вспышку дашь, ружье клянись! [4, 281-б.].
Деген жолдарда түпнұсқадағы ырғақ, өлшем сақталмаса да аудармада
С. Липкиннің аудармасында осы жолдарды салыстыратын болсақ:
Я клянусь, что не буду жалеть
Силу сердца и силу рук,
Что глаза мои будут остры,
Но и ты мой булгарский лук,
Но и ты, стрела Бухары,
Поклянитесь мне, что в бою
Вы поддержите силу мою,
Не сломаетесь пополам.
Нанесу – я клятву даю –
Пораженье рваным врагам,
Но и ты, ружье, не ленись,
Но и ты, ружье, поклянись,
Что извергнешь огонь из ствола [4, 99-б.].
Бұл аудармадан байқайтынымыздай, қазақша нұсқада берілген тармақтар аудармада
Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты ұғымдар. Салт-дәстүр әр халықтың
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін сол
Ты хозяину передай
Мой привет, мы душевно ждем,
Что он явится повидать
Нас, гостинцами нагружен.
Передай, что смотринам цена
Кобылица всего лишь одна [4, 114-б.].
Немесе: «Крикнул Кара-Кужек: Суюнши!.» дегендегі қазақтың үғымындағы «сүйінші»
Передайте брату привет,
Я невестку брату привез.
Чтоб сегодня свадебный дар,
Он супруге моей приподнес
Пусть придет, поглядит на жену [4, 37-б.].
Бұл аудармада ұлттық нақыштың көрінісі болып табылатын «көрімдік»
Привет дяде моему передай,
Везу невестку его,
Пусть даст коримдик, скажи,
Пусть придет и увидит невестку, скажи...
А коримдик за Кортку-
Пегая кобылица
Бұл аудармада «көрімдік» сөзінің транскрипцияланған, алайда кітаптың соңында
Мысалы, неке қияр атауы: «Некесін қиып берсін, -
Енші – бала жеке үй болып бөлініп шыққанда,
Еншісінін бөліп Құртқаға,
Бәрін де беріп жатырсың [3, 71-б.].
Ты выделил долю Кортки,
Все даешь для нее [4, 230-б.].
Енші реалиясы бұл жерде түсіндірмелі жолмен берілген.
Көкпар – бауыздап, ішек-қарнын алған малды (көбіне ешкі,
Жыр деректерінің қатарында жоқтау (Жоқтау – қазаға ұшыраған
Туыстық қатынас атаулары. Қазақ лексикасында туыстық атаудың түрлері
Халықтық өлшем атаулары. Әлемнің ең алғаш өлшем атаулары
Әр күн бес намазын қалт жібермеген бабаларымыз күннің
Намаздігер өткенде
Құптан мезгіл жеткенде [3, 152-б.].
Когда миновал намаздигер,
Когда час куптана настал [4, 113-б.], деп аудармада
1. Сиыр сәске – күн арқан бойы көтерілген
2. Сәске түс – түске жақындаған мезгіл, сағат
3. Ұлы сәске – тал түске жақындаған мезгіл.
Тал (талма, тап-тал) түс — күннің қатты ысыған
Немесе:
Қожа бесін болғанда,
Ғашық жармен көрісіп [3, 172-б.]
В час (когда настал) бесин,
Встретившись с любимым своим [4, 333-б.], деп тарнскрипцияланған.
Б. Жылқыбаевтың жасаған аудармасының бір ерекшелігі мұнда ұлттық
Минул год. Стал таем Бурыл,
И во лбу у него горит
Белый месяц, ночь озарил.
А из тая вырос Кунан,
Бил копытом с силой такой,
Что гарнит превращался в золу,
Словно тот был породой пустой.
Из кунана вышел донен...[4, 115-б.].
Аталған жыр жолдарында берілген тай, құнан, дөнен секілді
Бурыл, выращенный Корткой,
Стал годовалым стригунком,
Лоб его блестел как луна,
Из годовалого трехлеткой стал,
Когда копытами о камень бил,
Словно уголь, его крошил.
Вырос из трехлетка, стал жеребцом...[4, 236-б.].
C. Липкинде:
Тайбурылу исполнился год,
Но крупнее он бы стригунка…
Он в казахской степи подрастал,
Жеребенком- трехлеткою стал [4, 43-б.].
Шестилетним стал Тайбурыл,
А не едет домой Кобланды [4, 44-б.].
Бұл келтірілген мысалдардан байқайтынымыздай, қазақ тілі мен орыс
Қырық күнге шейін Бурылға Қулықтың сүтін емізді.
Және қырық күн біткенше, Қысырдың сүтін емізді.
Сексен күні біткесін,
Тоқсан күні жеткесін,
Арымасын деп, талмасын деп, Маңқа, қолқа болмасын деп,
Бурыла до сорока дней
Кормила (Кортка) молоком впервые ожеребившихся кобылиц.
И еще сорок дней
Кормила молоком давно ожеребившихся кобылиц. Когда минуло восемьдесят
Когда подошел девяностый день,
Чтобы жеребенок не уставал,
Чтобы он сапом не заболел,
Кыз Кортка давала ему корм,
Добавляя снадобье из красной травы [4, 234-б.], -деген
Сорок дней поила его
Материнским молозивом впрок,
А потом другим молоком,
И кормила добротным зерном [4, 115-б.].
Аңғарғанымыздай, аудармада көп жолдар қысқарып кеткен, ал «А
Мұндай тіркестерді аудару тарихы, тілі, діні, мәдениеті бөлек
Жырдағы көркемдік құралдардың аудармасы
Эпос қаһармандарын осылайша даралап көрсетуде кең қолданылатын көркемдік
«Қобыланды батыр» эпосында мынадай жолдар бар:
Таулар күйіп, тас жанған
Алты жаста баланың
Елпеңдеген зарпына [3, 66-б.].
Алты жастағы Қобыландыны бұлайша суреттеу – эпикалық көркемдеу
Горы пылали, горели камни
От мальчика шести лет,
Когда начинал резвиться он [4, 224-б.].
Екінші жағынан, тыңдаушыларды батырдың болашақтағы ғажайып батырлығына сенуге
Көркемдік жағынан алғанда өлеңнің әсірелеу түріне құрылған «Тайбурылдың
Сонда Бурыл гуледі,
Табаны жерге тимеді.
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі... [3, 105-б.]. -десе, еті қызған
Бурыл мчится, как вихрь гудя,
Копытами не касаясь земли
Когда копытами наступает он,
На серые валуны, лежащие на пути,
Словно глину месит их ...[4, 264-б.]. -деген секілді
С. Липкинде:
Вдоль ушей его катиться пот
Он летит, и бугристой земли,
Он копытами не достает,
На пути повстречает скалы
Он скалу превращает в золу.
То не бег, то орлиный полет,
Приближает он дального даль
Стали уши его острей,
Чем камыш на речном берегу [3, 123-б.].
М. Ғаблуллин «Тайбурылдың шабысы» - қазақтың батырлар
Сонымен бірге, батырлардың соғыс кезіндегі ерлік әрекеттері
Егер батырлар ғажайып күштің иесі ретінде сипатталмаса,
Халықтың кейіпкерді және оладың жауларын да даралап көрсету
Теңеу. Ақын, жыршылар батыр бейнелерін кескіндей суреттегенде оларды
Төрт мүлік малға байланысты теңеулер. Халқымыздың негізгі
Халқымыз тұлпарды «ұзақ сапар, ауыр шайқастарда батырлар мінген
Сондай-ақ Қарлығаштың Қобыландыдай ағасымен бірге туып, бірге өскен
Адамның кейбір жағымсыз мінез-құлықтары да күнделікті тұрмыстан белгілі
Табиғат құбылыстарына байланысты теңеулер. Ата-бабаларымыздың күнкөрісі ежелден-ақ табиғатпен
Жыр жолдарындағы жауған қар –белый снег, тасыған
Аң-құс атауларына байланысты теңеулер. Қазақтың күнкөріс кәсібі
Халқымыз ел қорғаған батыр ұлдарының әрекеті, қырағылық өнері,
Рыча, словно лев,
Пробивается в самую гущу (войск),
Он засучил оба рукава,
Обе полы подобрал...
Как волк напавший на овец,
Кызылбашей сокрушает он [4, 363-б.] -деп аудармашылар өзіндік
Үлектен туған маядай,
Мая жолдан таяма-ай?![ 3, 210-б.].
Словно верлюдица, родившаяся от породистого верблюда,
Что, не сворачивая, идет напрямик [4, 372-б.], -деп,
«Түлкідей көзі жайнайды» теген теңеуді аудармашылар «Глаза у
Жырдағы эпитеттер. Батырдың ерлігін, түр-тұлғасын, сүйген жардың, жан
Сұлулыққа байланысты эпитеттер. Адам мінезін, оның жақсы қасиеттерін,
Мысалы, «Алтын иек, ақ тамақ, Көтеріп басын
Киім атауларына байланысты эпитеттер. Жырда кездесетін ноғай бөрік,
Қару-жараққа байланысты эпитеттер. Толғамалы сөзінің «орау» мағынасы «Қобыланды
Қолын алып, толғанып,
Қозы жауырын жебені-
Сонда тұрып тартады. [3, 68-б.].
Қозы жауырын жебе - масағы болаттан жасалған, жалпақ
«Қозы күрең астына мінді дейді, Құрсай садақ беліне
Түр-түске байланысты эпитеттер. Жырда ақ түсіне байланысты
Тұрақты эпитеттің үлгісі болып табылатын қызыл, сары түспен
Ал жырдағы көк түстің берілуінің өзіне тән
Жырдағы, боз қой, боз ат- чалый конь.сияқты эпитеттер
Метафоралы сөз қолданысы. Жырда метафора әр түрлі сөз
Тіліміздің тегіне қарағанда құс атауына байланысты шыққан метафоралар
Қазақ халқының бұрынғы күнкөріс тіршілігі, негізіне, төрт түлік
Метонимия мен синекдоханың берілуі. Ғалымдардың бәрі дерлік өзара
«Қобыланды батыр» жырындағы төмендегі жолдар соның айғағы:
«Беліне байлап болатты,
Қарына найза іледі» [3, 79-б.].
Повесили на пояс мечи,
Взяли копья наперевес [4, 340-б.].
Мұндағы болат сөзі болаттын жасалған қылыш, найза, семсер
Алды-артында сүйеу жоқ, Атадан, көке, тудың тақ –
Затты оның жасалған материалымен алмастырып айту «Қобыланды батыр»
«Байдың қызы жамылар,
Масаты мен беренді» [3, 117-б.].
Дочь бая надевает на себя
Платье из плюша дорогого [4,30-б.].
Немесе:
«Байдың қызы жамылар,
Масаты мен қамқасын» [3, 118-б.].
Дочь бая надевает на себя
Платье из плюша шелка [4, 307-б.], -
Сан есімдер де заттанып барып метономия жасайды. Мысалы:
Бережет косяки кобылиц.
С Естемисом отряд пастухов
Девяносто бывалых орлов [4, 3-б.] - деп аударылып,
Ал төменгі мысалдардағы сан есімдер адамның нақты жас
Басқа сөз таптары сияқты етістік те заттанып барып
Енді синекдохаға «Қобыланды батыр» жырынан мысалдар келтіре кетейік:
Жоғарыда келтірілген мысалдардан шығатыны: Жыр композициясының ерекшелігі –
Аудармашылар жыр мазмұнын сақтай отырып, ондағы көркемдік-бейнелеу құралдардың,
2 ЭПОСТЫ ТҮПНҰСҚАДАН АУДАРУДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Аударманың поэтикалық, стильдік, көркемдік ерекшеліктері
Қазақ эпостарының ішінде ең көп зерттелгендерінің бірі –
Берік Жылқыбаев – тілші ғалым, жазушы, аудармашы. Қожа
«Қобыланды – қазақ тарихының алтын қазығы. Оның тірісі
Қазақ рухы мен болмысының ең бір асқақ шыңы
Аударма мәселелері, соның ішінде көркем аударманың проблематикасы тамырын
Ұлттық әдебиет сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық
Көркем аударма үдерісінде түпнұсқаның мазмұны мен пішіні арасындағы
Бұл туралы теоретик ғалым В. Комиссаров: «Перевод —
Сөз баламаларының дәл келіп отыруы - көркем аудармадағы
“Қобыланды батыр” көлемді жыр болып бірден туа салмаған.
Мәселен, жырдың Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлжан, Досжан айтқан
“Қобыланды” жыры – тайпалық эпос түрінде туып, бірте-бірте
Қазақ эпосы бір автордың шығармасы немесе бір ғасырдың
Қазақ эпосының көркемдігінің жоғары болуына жыраулар мен жыршылардың
Эпостың негізгі қаһарманы – хас батырдың бойына адалдық,
С. Липкиннің аудармасында сюжет желісі бойынша жыр бірнеше
1. Қобланды женится на красавице Кортке.
2. Кортка воспитывает коня Тайбурыла.
3. Богатырь Караман приглашает Кобланды пойти в поход
4. Кобанды решает отправиться в поход.
5. Дурные пердчувствия семьи Кобланды
6. Кобланды скачет в город Сырлы, занятому войском
7. Битва с Казан-ханом
8. Кобланды уничтожает вражеское войско.
9. Кобланды попадает в плен
10. Красавица Карлыга помогает пленникам бежать
11. Карлыга присоединяется к двум богатырям.
12. Кобланды узает о несчастье родного аула
13. Кобланды приезжает на родину
14. Встреча Кобланды и Кортки
15. Караман отказывается от сових прав на Карлыгу
16. Карыга убивает своего брата
17. Кызылбаши опять нападают на аул Кобланды
18. Карлыга мстит Кобланды- батыру
19. Бокенбай приводит Карлыгу к раненому отцу
20. Кобланды-батыр обручается с Карлыгой
Ал, Б. Жылқыбаев аудармасында мұндай тақырыптарға бөлу кездеспейді,
Эквиваленттілік теориясы бастапқыда көркем және техникалық мәтіндер аудармасы
Жил когда-то кипчак Тохтарбай -
Знаменитый богач, хлебосол [4, 11-б.].
Атасы мұның Тоқтарбай
Халықтан асқан болды бай [3, 65-б.].
Түпнұсқада орыс ұғымына тән хлебосол сөзі кездесейді. Оны
Біз қарастырған нұсқаларда түс мотиві тек Б. Жылқыбаев
Перед самым знамением в ночь
Ей приснился особенный сон:
Будто в юрту вползла змея
И крадется к ложу. Вот вот
От злодейки погибнет семья!
И никто их уже не спасет
Но как молния через тундук
Режет ласточка путь крылом
Бьет змею и за кругом круг
Совершает над мертвым врагом…[4, 21-б.]
Лишь видела Кобланды,
Так решила, что сбылся сон,
Сон волшебный о рыцаре-льве [4, 22-б.].
Аудармашы жырдағы экспресияны беру үшін кейде қарабайыр сөздерді
Где людская голь-срамота [4, 6-б.].
Орыс тілінде аудармасы бар сөздер сол қалпында берліген,
Что бегут на узун-кулак [4, 6-б.].
Ты придешь в тот цветущий край
Царь устроил там балаган
Это зрелище не для людей,
Это жуткий, кровавый капкан [4, 54-б.].
Мне не нужен твой дастархан [4, 7-б.].
Жырдағы қазақ ұғымына тән дастархан сөзі аударылмастан
Мысалға Қобыланды Көктім Аймақ еліне келіп теңгені ататын
Стал он быстро натягивать лук,
Из колчана стрелу выбирать.
«Где ты, матушка Аналык?
Где ты, батюшка Токтарбай?
О, аруахи, пердки мои,
Где вы семеро духов святых?
Помоги мне, Судьба,
Святые пиры помогли-
Изготовился он в руки взяв
Свою огромную стрелу [4, 227-б.].
Түпнұсқадағы «кәміл пірлер» - «святые пиры» болып аударылған.
Батырлық эпоста гиперболалық бейнелеулер айрықша мол жүреді десек,
Жанына батпай не қылсын!?
Қарға, құзғын тойынды,
Саньшан аққан қанына...
Санына қамшы батқан соң,
Жоғарғы ерні жыбырлап,
Төменгі ерні қыбырлап,
Тайбурылға тіл бітті [3, 104-б.].
Аудармада бұл жолдар былайша берілген:
Что поделать? Причинил ему боль-
Насытилось ненасытное воронье
Кровью его, что текла по бедру...
Когда камча вонзилась ему в бедро,
Когда хлынула кровь, как поток,
Пошевелил верхней губой,
Пошевелил нижней губой
И заговорил Тайбурыл [4, 263].
Осындай әсірелсу эпостық жырдағы батыр атының жалпы табиғатына
Тай-бурыл губой шевельнул,
И другой губой пожевал,
И хозяину тихо шепнул... [4, 127-б.].
Тағы бір жерде:
Сгоряча ударил камчой
Тай-бурыла. Заговорил
Оскорбленный ударом Бурыл...[4, 123]- деген жолдардан Тайбурылдың қамшының
Тайбурылдың тұяғы: "көлденең жатқан көк тасты саз балшықтай
Қабағынан қар жауды,
Кірпігінен мұз қатты [3, 72-б.].
С его век осыпается снег,
Ресницы покрылись льдом.
Стали брови его как снег,
Превратились ресницы в лед... [4, 54-б.] -деп теңеу
“Қобыланды батыр” тақырыбын зерттеуге саналы ғұмырын сарп еткен
Бұл пікірмен зерттеуші М. Жолдасбеков келіспейді. Өйткені, ғалымның
Жоғарыда айтқандай қазақ жырауларының “Қобыланды батыр” жырын жырламағаны
Қорыта келе айтарымыз, "Қобыланды батыр" эпосында кездесетін композициялық,
Адекватты аударма ең жоғары сатыда тұратын аударма. Адекватты
Поэзия аудармасына қойылар талаптарды айтқанда алдымен айтылатыны сөзбе-сөзділіктен,
Тәржіме тәжірибесіне талдау жасаған тұста аудармашы жұмысының бүкіл
2.2 Соғыс көріністерінің бейнеленуі және аудармасы
Эпостық жырларды соғыс суреттері де стандартты жолдармен баяндалады.
Қаланың аузын қандатып,
Көшенің аузын шаңдатып [3, 81-б.].
Превратил их во прах и в пыль!
Стены рушатся, сверглись дома
Груды в пепле лежачих камней [4, 35-б.].
Тут поднялся смятенья шум,
Тут поднялся вселенский плач [4, 34-б.] -деп Қырлы
Қаһармандық жырларда ең әуелі батырға лайық тұлпарды тап
«Қобалында батыр» жырындағы Тайбурылдың шабысы:
«Айт, жануар шу!» - деді
Құбылып бурыл гуледі.
Табаны жерге тимеді.
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі.
Арандай аузын ашады,
Аяғын топ-топ басады [3,136-б.], деген дәстүрлі жолдарды аудармашы
И помчался конь Тай-бурыл
В небо синее взмыл стрелой
Не касаясь ногами земли
И леса и поля под собой
Оставляет, горят глаза
Кобланды восседает горой
И несутся они - гроза! [4, 30-б.].
А Бурыл оставляет вдали
Горы, реки, поля и леса
Все мелькает, как быстрый сон,
Пятна, проблески, голоса.
Вот озера лежат на пути
Сколько их! Соленых, глухих,
В цепких зарослях, камышах
Где с трудом конь делает шаг
Он как ветер летит над водой [4, 32-б.].
Азы екі жолдан, көбі сегіз жолға дейінгі аралықта
Сонымен бірге, эпостарда жаугершілік заман талабына сай батырдың
Аттардың шабыстарын суреттейтін дәстүрлі формулалылық кейіпкер жолдарының ұзақтығын
Стереотиптік жолдар табиғат көріністеріне сипаттама бегенде де
Таң сарғайып атқанда
Шолпан жұлдыз батқанда [3, 43-б.].
Уж четыре намаза прошло,
Остается последний, а ночь
Скоро-скоро закроет день [4, 38-б.].
Аудармашы тәулік мезгілдерін аудармай, түсіндірмелі әдісті пайдаланған.
Қобыланды жорыққа аттанады. Осы сияқты біркелкі жолда жырда
Ырғай сапты сүңгіні,
Ырғай, ырғай салысты,
Итерісіп тұрысты,
Ат тізесін бүгісті,
Бүгісе, бүгісе тұрысты.
Төбінгіге тер қатып,
Қақырғаны қан татып,
Қақырғанда қан ішті,
Түкіргенде жын ішті,
Қанжарменен қармасты,
Семсерменен серместі,
Қанжар қалды қайысып,
Семсер қалды майысып - дейді [3, 90-91-б.].
Ал енді Қобыланды мен Алшағырдың жекпе-жегі былай баяндалады;
Шегісініп екеуі
Еменнен найза салысты,
Итерісіп тұрысты,
Ат тізесін бүгісті,
Бүгісе, бүгісе тұрысты,
Біріне-бірі ұмтылып,
Тақымдары құрысты,
Бірін-бірі ала алмай
Біреуі дүние сала алмай,
Қақырғаны қан қатып,
Түкіргені жын татып
Қақырғанда қан ішті,
Түкіргенде жын ішті,
Жаннан күдер үзісті,
Қанжарменен қармасты,
Семсерменен серместі,
Шыбын жанды қинасты,
Қанжар қалды қайысып,
Семсер қалды майысып [3,171-б.].
Мұнда да аздаған айымашылықпен жоғарыдағы шумақтар тағы айталанған.
Эпостың жүйе-желісіндегі ұқсас дәстүрлі тақырыптармен оқиғалардың жырлануы тілдік,
Фольклорлық туынды табиғатына тән эпикалық қайталауларға Ю.И.Смирнов пен
Бұл мәселе қазақтың фольклортану ғылымында арнайы зерттелген жоқ.
Қобыландының жекпе-жегін «қараспан таудай алысып» деп дәріптейді. Тау
Стали мять друг друга, давить,
Стали брать в стальные тиски,
Гнуть, растягивать, грудью бить.
Обнажили свои мечи,
Разлетелись мечи в куски
Обнажили они ножи
И погнулись ножи как от ржи
Льется градом кровавый пот [4, 46-б.].
Түпнұсқада 19 тармақпен берілген осы жекпе-жек суреті аудармада
Қобыландының соғысқа аттанар сәтіндегі өзінің бес қаруымен сертесуі
Здесь надежда моя на меч,
На доспехи, знавшие брань.
Лук тугой и стрела-пчела,
Смертоносное жало копья,
Мой защитник надежный шлем,
Щит, еще не сбитый ничем
Эх, оружие! Други мои!
Вас ковал несравненный Давид.
Славу мне приносили вы [4, 47-б.].
16 тармақтан тұратын жыр жолдары аудармада 9 тармақпен
2.3 Кейіпкер портретін аудару жолдары
“Қобыланды батыр” жыры – қазақ эпосындағы күрделі де
Қобыланды – туған елін, туған жерін жаудан қорғаған
Қобыланды – ерліктің символына айналған тарихи қайраткер. Қазақ
Эпикалық кейіпкерлер арқылы (Қобыланды мен Құртқа) арқылы халықтың
Кейіпкерлерді тартымды етіп бейнелеуде эпос стилі имен әр
Қаһарманды дәріптеу композициялық құрылыспен ғана емес, бейнелеу құралдары
Қаһармандық эпостың басты кейіпкері – эпикалық батыр. Батыр
Он во времени как тулпар,
Обгоняющий ветер скакун,
Он за год пятилетним стал
В месяц прожив пятнадцать лун.
Незаметно прошли пять лет -
Кобланды - молодец-джигит
Он как витязь степной одет,
На красавце-коне сидит [4, 3-б.].
Он на резвом сидит скакуне
В шапке соболем отороченной
Перед ним бежит гончий пес
На руке сидит птица хищная -
Настоящим охотником стал
Кобланды Тохтарбая сын [4, 3-б.].
На бандита, чье имя Гассан,
Мы его называем Хазан.
Қобыландының баласы Бөкенбайдың портреті де осы дәстүрлі жолдармен
Не сравнить барана с козой,
Подражание тою не той
Байбише не сравнить с рабой
А шайтана с ведьмой рябой.
И невольник не сын родной
"Разве соколу пара карга?
Разве кляче пара скакун? [4, 43-б.].
Жыр жолдарында кездесетін мұндай салыстырулардың баламасы аудармасы дәл
Тай-бурыл почуял простор.
Загорелись глаза огнем Оставляю мать - Аналык
Под защитой Биби-Фатимы.
Оставляю тебя, Карлыгаш
Под рукой Карашаш-Ханым.
Оставляю мою Кортку
Пусть хранит ее дева-палван.
О, хазрет наш Шахизаида
О, могучий Жарлыкаушы [4, 112-б.].
«Жарылқаушы» сөзінің «благодетель» деген орысша аудармасы бола тұра
И помчался конь Тай-бурыл
В небо синее взмыл стрелой
Не касаясь ногами земли
И леса и поля под собой
Оставляет, горят глаза
Кобланды восседает горой
И несутся они - гроза! [4, 76-б.].
Жырдағы тәулік мезгілдері нақты емес:
К сроку близкому на намаз
Собирающий люд в мечеть.
Уж четыре намаза прошло,
Остается последний, а ночь
Скоро-скоро закроет день [4, 115-б.].
Аудармашы жыр экспрессиясын беруді мақсат етіп, жыр тіліне
Эй, ты, пугало для ворон,
В красной шапке отпетый дурак,
На чужих нацеленный жен,
Петушиных любитель драк,
Я сверну тебе шею, индюк,
Не спасет тебя краска хна.
Много пало таких гадюк [4, 117-б.].
Бұл жерде Ә.Сатыбалдиевтың пікірін келтір кеткен орынды: «...аудармашының
Батырдың соғысатын жауының да осал еместігін білдіру үшін
Впереди владыка Гассан,
Он закован в броню до пят.
Сталь сверкает - больно глазам,
Стрелы звонкие тоже не спят.
А копье с каленым концом,
Пробивающем камень гранит
Древко бархатом обнесено
Чтоб удар верней сохранить.
Он рассержен, лицо-чугун,
Ледяные сверкают глаза [ 4, 44-б.].
Аудармада жыр тіліне тән емес кейбір тұстар да
Эй, ты, пугало для ворон,
В красной шапке отпетый дурак,
На чужих нацеленный жен,
Петушиных любитель драк,
Я сверну тебе шею, индюк,
Не спасет тебя краска хна.
Много пало таких гадюк,
От копыт моего коня [4, 46-б.].
Аудармашының таланты айырықша талант. Ол өз тілінің айшығы
Ақын, жыршылар халық қамқоры болған батырлардың ғажайып ерлік-күшін
Поэтикалық шығармалардың аудармаларындағы теңеу жайындағы тұжырымдарды З. Ахметов
Мәселен,
Словно с лука тугого стрела,
Словно стая свирепых волков [27, 51-б.].
Ертедегі адамдар көптеген аңдар мен құстарды және жануарларды
«Қобыланды батыр» эпосында «арыстандай ақырып» деп, Естемес батырдың
«Орта Азияны түркі тілдес халықтарының эпосында халық мұраты
«Қобыланды батыр» эпосындағы Көбіктіге сипаттама бергенде және Қазанның
К Салимбаю он вихрем летел,
А обратно вдвое быстрей
Выступают строем стальным Тучей против Кобланды - деп,
Полон гнева герой-батыр
В бой несется как ураган [4, 15-б.].
«Герой-батыр» - тавтология болып шыққан.
Эпикалық жырларда сурет-бояуының қанықтығы арқылы ғажайып ірең-көркімен
Көшпелілердің арыдан келе жатқан тіршілі хам-харекетінің бірі –
Қазақ халқының көшпелі өмір-тіршілігінде жылқының орны ерекше болған.
Сонымен бірге Қобыландының айбаттылығын ай мүйізді қошқарға, жекпе-жекке
Фольклор тілінің көркемдік-бейнелеу құралдарының әр түрлі болғандықтан,
Фольклорлық мәтіндегі түсінуге қиын бөліктерін аудару үшін ғылыми
Жұмыс барысында талданған Б. Жылқыбаев тәржімесінің ерекшеліктерне тоқталатын
Аударманың бір артықшылығы ретінде айта кетерлік жайт, қазақ
Жоғарыда жыр аудармаларын салыстырудан жалпы фольклорлық мәтінді аудару
1) жолма-жол аудару принципі (поэтикалық мәтіндерге) – барлық
2) жолдарды нөмірлеу пинципі;
3) ұлттық фразаның құрылымын максималды түрде жеткізу үшін
4) сөйлем құрылымы мен сөз тәртібін сақтау принципі;
Атақты аудармашы М. Лозинский айтқандай, өзге тілден жазылған
Нағыз шығармашылық аударманың, яғни түпнұсқаның бүкіл рухына сай
Аудармашылардың бәріне ортақ жетістіктерін төмендегідей жіктеуге болады:
1. Көркем аудармалардың үш нұсқасында да түпнұсқаның мазмұны
2. Аудармашылар (Н.В. Кидайиш-Покровская және О. Нұрмағамбетова) эпос
3. Аудармашылар сөздердің көп мағыналы, алуан сырлы,
4. Аудармашылар эпос тілінде кездесетін мақал-мәтелдерге, тұрақты тіркестерге
«Қобыланды батыр» жыры аудармашыларына тән ортақ кемшіліктерді төмендегідей
1. Шығарманы дәл аударамын деп сөзді сөз күйінше
2. Аудармашыларда жиі кездесетін кемістік – қазақ эпосын
3. Аудармашылар түпнұсқаның тақырыбы мен идеясына, ондағы жалпы
Сондықтан, жырды аударғанда аудармашыға қажетті нағыз энциклопедиялық білім
ҚОРЫТЫНДЫ
Аударма – уақытқа тәуелді өнер. Ешкім де барлық
Өлеңнің басты өлшемі - оқырманға әсері. Аударма өлеңге
Жұмыс барысында С. Липкин, Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А.
Реалийлер көркем шығарманы аудару процесі барысында едәуір қиындықтар
Жырда кездесетін фразеологизмдерді аудару тәсілдері келесі топтарға бөліп
Фольклор тілінің көркемдік-бейнелеу құралдарының әр түрлі болғандықтан,
Соңғы аудармаға келетін болсақ, аударманың бір артықшылығы ретінде
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Абдрахманов С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы. ф.ғ.док..дисс.
Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. Алматы: Жазушы, 2003.-186
Батырлар жыры. 1-том –Алматы:Атамұра, 2002. -324 б
Кобланды батыр. Казахский героический эпос. Москва: Издательство восточной
Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. Автореф. дис.д-ра филол.наук.
Ахметов З. Казахское стихосложение (проблемы развития стиха в
Ахметов З. О языке казахской поэзии. –Алма-Ата: Мектеп,
Ахметов З. Рифма в казахской роэзии // Изв.Ан
Ахметов З. Сокровища эпического творчества // Вопросы литературы.
Әуезов М. Көркем аудраманың кейбір теориялық мәселелері. Уақыт
Қазақ ұлттық энциклопедиясы. 5-том. «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы.
Қазақ халқының ұлттық киімдері. –Алматы: Алматыкітап, 2007.
Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публ,
Бархударов Л. С. Язык и перевод (Вопросы
Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Алматы, 1989. 15-16-бб.
Бердібаев Р. Қазақ эпосы (жанрлық және стадиялық мәселелер).
Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы:Арыс, 2004. -248б.
Бердібаев Р: Қазақ эпосы. А. 1998 ж. 124-127
Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. –Алматы: Рауан.
Бисенкулов М.К. Казахская эпическая поэзия в русском переводе.
Влахов С., Флорин С. Неперводимое в переводе. –
Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литератунные взоимосвязи. М:
Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры.
Джилкибаев Б. М.Эпос Кобланды и корни «степного знания»
Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика в казахском языке. –Алматы:
Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер.–Алматы, 2000. -142б
Жұбанов Е. Аңыздағы есімдер: қазақ эпосындағы есімдердің сырлары
Жұбанов Е. Эпос – ежелгі мұра (Фольклорлық туындының
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Орта мектептің жоғары кластарына
Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері.
Кенжебаев Б. Қазақ өлеңінің құрылысы туралы: Методикалық оқу
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алма-Ата,2003.
Қабдолов З. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т.2. –Алматы:Атамұра,
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. –Алматы: Сөздік–Словарь, 2000.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 2003.
Бузаубагарова К.С. Эпитет и сравнение в казахском эпосе
Қабиұлы З. Эпос жырларының поэтикасына арналған зерттеулер туралы
Қазақ фольклорының поэтикасы // Әдебиет және өнер институты.
Қазақтың қолданбалы өнері. –Алматы :Алматыкітап, 2007.
Қазыбек Г. Аударма тәжірибесі. Хрестоматия. – Алматы. –
Алпамысова З. Қазақ қаһармандық эпосындағы әйелдер бейнесі. //
Аударматану мен әдеби компаративистиканың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми
Қазақ ұлттық энциклопедиясы. 6-том. «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы.
Қабдолов З. «Сөз өнері».–Алматы:Атамұра, 2004. -256 б.
Садырбаев С. «Халық ауыз әдебиеті».–Алматы:Жазушы, 2001.
ҚОСЫМША
«Қобыланды батыр» жыры аудармаларындағы реалийлердің берілуі
Түпнұсқа С.Липкин аудармасы Н.В.Кидайш-Покровская мен О.А.Нұрмағамбетова аудармасы
Күйме Повозка 1.крытый возок
2.повозка
Арба Повозка Повозка
Қамшы Плеть 1.камча
2. плетка
Бесік Колыбель Колыбель
Шалбар Шаровары Шаровары
Сауыт кольчуга
богатырский кушак
панцирь 1.богатырская одежда
2. кольчуга
Жалаңқат Богатырская одежда Богатырская одежда
Кебене Одежда Одежда (богатыря)
Берен Кольчуга Кольчуга
Тақия Тебетей, тюбетейка тюбетейка
Телпек Круглая шапочка Шлем
Дулыға Шлем Шлем
Кебіс Кебис Кебис
Бөрік Шапка Шапка
Құндыз бөрік Шапка из выдры шапка из
Сусар бөрік Кунья шапка Кунья шапка
Барқыт Шелк Дорогой шелк
Торғын Шелк Шелк
Масаты Плюш Плюш
Қамқа Шелк Шелк
Садақ Лук Лук
Сүңгі Копье Копье
Семсер Меч Меч
Берен Ружье Ружье
Найза Копье Копье
Қанжар Кинжал Кинжал
Бата Благословение Благословение
Шашу Шашу Шашу
Көрімдік коримдик Коримдик
Неке қию Свадебный обряд Брачный обряд
Сүйінші Свадебный дар, подарок Суюнши
Енші Дар Доля
Жасау Приданое Приданое
Көкпар Кокпар Кокпар
Жоқтау Причитать Оплакивать
Шашты Әзіз Шашты Азиз Шашты Азиз
Мұхамбет Пророк Магомет Мухамбет
Ер Дәуіт Царь Даут Даут
Жеті пір Семь праотцов Семь пиров
Тәңірі Творец Бог
Көке Коке Коке
Бәйбіше Байбише Байбише
Намазшам Намаз дневной Намазшам
Құптан Куптан Куптан
Намаздыгер Намаздыгер Намаздигер
Бесін Бесин Полуденный час
Ұлы бесін Полуденный намаз Полуденный намаз
Сәске түс Полдень Полуденный час
Талма түс Полдень Полуденный час
Қожа бесін Бесин Час (когда настал) бесин
Бес уақытты азан Время намаза Пятикратный намаз
Қырық бес кез Сорок аршин Сорокапятиаршинный
Алпыс құлаш В шестьдесят саженей Шестидесятисаженный
Аршын Аршин Аршин
Сынық сүйем - Не достает
Қарыс сүйем Четверть Четверть
Сала құлаш Аршин Шириною в аршин
Бес жүз құлаш Пятьсот саженей
Он екі құлаш Двенадцатисаженный Двенадцатисаженный
59
63
Қобыланды - батыр Қазақ эпосы
Қобыланды батыр жыры туралы
ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының ерекшеліктері
Қобыланды батыр биографиясы
Қобыланды батыр жайлы
Жәнібек батыр
Cәкен Сейфуллин және фольклор
Түркі халықтарының рухани құндылықтары
Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің құндылығы