Ақшаның айналыс құралы қызметі
Кіріспе _ _ _ _ _ _ _
I. Ақшаның теориялық негіздері _ _ _
1. 1. Ақшаның пайда болуы және оның
1. 2. Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні _
II. Ақшаның қызметтерін, түрлерін және айналыс әдістерін талдау
2. 1. Ақшаның қызметтері және түрлері _ _
2. 2.Ақша жүйесі туралы түсінік, оның элементтері және
2. 3. Ақшаның айналымы және айналыс әдістерін талдау
III. Қазақстан Республикасының ақша реформасы, оның қалыптасуы
және теңгені тұрақтандырудың мәселелері _ _ _ _
Қорытынды _ _ _ _ _ _ _
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _ _ _ _
Кіріспе
Қазақстан егемендік алғаннан кейін мемлекеттік тілдің қоғам дамуының
«Ақша,несие, банктер» курсы жоғары және орта экономикалық
Ақша теориясында – ақша жүйесін, ақша айналымын, қолма-
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие ақша және
I. Ақшаның теориялық негіздері
1. 1. Ақшаның пайда болуы және оның
Ақша – өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда
Ақша – тауарлы өндірістің өнімі. Сонда өнім мен
Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым
Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер
Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн
Құн – тарихи категория. Құнның негізі – адам
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып,
Алғашқы қауымдық құрылыстың өрістеген шағында, яғни бір қауым
Тауар өндірісі дамыған сайын кездейсоқ айырбас тұрақты процеске,
Құнның екінші формасы тауарлы өндірістің ұлғайып, одан әрі
Тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиілігі мен жүйелілігі барлық
4 қап астық+ 1 балта+ 1құмыра және т.б.=
Жалпыға ортақ эквивалент ролін атқарартын тауар үшін әр
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процесін
Уақыт өте келе және тауар өндірісінің өрістеуі
1қой+4 қап астық+1 балта+1 құмыра және т.б= 1
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өнімдегі үлесін
Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
Қорыта айтқанда, құнның ақшалай формасының пайда болуы,
1. 2. Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні
Ақшаның объективті қажеттілігі тауар өндірісі және одан туындайтын
Әйтсе де адам өміріне
Ал, эволюциялық концепцияны
Басқа тауарлардың құн мөлшерін
– біріншіден, оның өте
– екіншіден, бұл ең
Алтынның қоры шектеусіз
Қазіргі кезде, алтын дүниежүзілік
Сонымен бірге алтын қорын
Алтын фетиші жеке адамдар санасында әлі күнге дейін
Дегенмен алтын ақшаға бірсіпыра
– алтын ақшаны қолданудың
– ақша айналымының қажеттілігін алтын ақшамен қамтамасыз
Осы және басқа да бірсыпыра себептерге байланысты
Әйтсе де шаруашылықта алтынды қолдану үнемі ұлғаюда. Ол
«Ақша – зат емес, ол қоғамдық қатынастар жиынтығы».
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория (санат). Ол
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі
Сонымен қатар, қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де,
Ақшаның нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы
II. Ақшаның қызметтерін, түрлерін және айналыс әдістерін талдау
2. 1. Ақшаның қызметтері және түрлері
Ақшаның кез келген тауарларға теңгерілуі (эквивалентболуы) неліктен?
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген
Тауардың ақша болып көрінентін құны-тауар бағасы. Баға деген
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан
Ақшаның тауар айналысында атқаратын
Біріншіден, Т-А- процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға
Екіншіден, бір нарықта тауарды сатып, басқа бір
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А), керек
Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы
б) бұл қызметті ойдағы
в) бұл қызметін ақша тауарлар
Демек, ақшаның айналыс құралы
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған
Ақшаның төлем құралы қызметі
а) тауарларға және көрсетілген
ә) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы
б) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну
г) сақтандыру міндеттемелерін өтеу;
д) құқықтық- сто сипатындағы
Ақшаның төлем құралы қызметінің
Ақшаның келесі қызметі-қор жинау және байлық құру құралы.
Тауар айналымының үзіліссіз бірқалыпта
Айналым құралдарын және тұтыну
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, шаруашылық байланыстарының интернационалдануы тауар
– бүкіл елдерде ортақ
– бүкіл елдерге ортақ
– қоғамдық байлықта материаландыру
Кейбір елдердің ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша ретінде
Біріншіден, бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында
Екіншіден, бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге
Бір сөзбен айтылғанда, экономикасы дамыған және әлемдік
Сонымен, төмендегі кестеде ақшаның атқаратын негізгі қызметтері көрсетілген.
2. 2. Ақша жүйесі туралы түсінік, оның элементтері
негізгі типтері
Ақша жүйесі – ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің
Алғашқы ақша жүйесі XVI-XYII ғғ капиталистік өндіріс әдісі
Ақша жүйесінің типі: ақша – ерекше тауар ретінде
– металл ақша айналысы, бұл жүйеде
– несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл
Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті ретінде қабылданған
Алғашқы капитал жинау кезінде (XVI-XVII ғ.ғ.) биметализм ақша
Биметаллизм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға ортақ
Биметаллизмнің үш түрі болған:
1. Қатар жүретін валюта жүйесі – онда алтын
2. Қос валюталы жүйе – онда металдардың сандық
3. Қосалқы валюта жүйесі – онда алтын мен
Биметаллизм жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінің XVI-XVII ғ.ғ.
Биметализм жүйесі өскелең капиталистік шаруашылықтың талабын қанағаттандыра
Капиталистік тауарлы өндірістің қарқынды дамуы тұрақты
Монометаллизм – ол жалпы эквивалент ретінде тек бір
Патшалық Ресейде күміс монометаллизм 1839-1843жж. жүргізілген ақша реформасының
Алғашқыда алтын монометаллизм ақша жүйесі ретінде XVIII ғ.
Құн белгілерінің алтынға айырбасталу ерекшеліктеріне байланысты алтын монометаллизмнің
Алтын монеталы стандарт(үлгі) – оған негізгі төмендегі белгілер
– елдің ішкі айналымында алтын монеталар жүреді және
– алтын монеталарды еркін соғу рұқсат етілген;
– айналымдағы несие ақшалары (банкнота, майда металл монеталар)
– алтынды, шетел валютасын елден еркін алып шығу
Алтын монеталы стандарт капитализмнің алғашқы сатысы – еркін
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде банкнотаны алтынға айырбастау тоқталып,
Алтын құймалы стандарт – оның алтын монеталы стандарттан
Алтын девизді (алтын валюталы) стандарт – ол банкнотаның
1976-1978 жж. Ямайка Халықаралық валюта жүйесі алтынның айналыстан
Қазіргі қағаз- несие ақшалары жүйесіне тән
– алтынның мемлекеттің ішкі және сыртқы ақша айналымынан
– банктердің несиелік операцияларының негізінінде қолма-қол ақша
– қолма-қол ақшасыз айналымның дамуының нәтижесінде қолма-қол ақша
– мемлекет тарапынан ақша – несиелік реттеу механизмін
Ақша жүйесі негізінен мына элементтерден құрылады:
– Ақша өлшемі – ол барлық тауарлардың бағасын
– Баға масштабы – ол тауарлар бағасын белгілеу
– Ақша түрлері – ол осы мемлекетте
Біздің елде 1991 жылдың 1қаңтарына дейін айналыста 10
Қазақстан Респуликасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
– Эмиссиялау жүйесі – ол заңмен бекітілген ақша
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақша шығарумен, оны айналысқа
Ақша айналымын реттейтін мемлекеттік орган – ол орталық
Валюта курсын белгілеу, немесе баға кесу (котировка) тәртібі
Сонымен экономикасы нарықтық типпен дамыған мемлекеттердің ақша жүйесіне
1. Ақша айналымын басқаруға әр түрлі банктердің
2. Қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақша белгілерін
3. Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша –
4. Ақша-несиелік реттеу механизмін құру және оның дамуы.
5. Орталық банктің мемлекеттік аппараты арқылы ақша жүйесін
6. Ақша айналымын бағдарлы жоспарлау.
7. Қолма-қол емес және қолма-қол ақша айналымдарының тығыз
8. Салық органдарының ақша қаражатын қырағы бақылауы.
9. Мемлекеттік орталық банкіне салыстырмалы дербестік беру.
10. Ақша белгілерін банк жүйесінің активтерімен (алтын, қымбат
11. Шаруашылық айналымына ақша белгілерін мемлекеттік ақша–несие саясатына
12. Валюта курсын валюталар «қоржыны» негізінде нарықтық жүйенің
Жалпы айырбасталмайтын несие ақшаларына көшу эмиссияның біржақты икемденуіне
2. 3. Ақшаның айналымы және айналыс әдістері
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:
– қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да
– мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және
– ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде
– ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет
– ақша айналымының алғашқы және қорытынды
– қолма-қол ақша және қолма-қол емсе ақша белгілерін
– мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен
ТМД елдерінің нарықтық қатынастарға өту кезінде жүргізген
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән
– ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет
– қолма- қол ақша және қолма-қол емес
– ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және
– ақша айналымы әр түрлі меншік формасы
– ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері
– қолма-қол ақша және қолма- қол емес ақша
– қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп,
Сонымен ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес
Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды.
Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша
Айналыста тек қолма-қол ақша жүргендіктен оны ақша айналысы
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота түрінде
Қолма-қол ақша негізінен халықтың ақшалы табысынан
Қорыта айтқанда, ақша коммерциялық банктердің төлем-кассалық бөлімдерінен клиенттер
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол
Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр түрлі шоттар
Айналыстағы ақша алма-кезек біресе айналыс құралы біресе төлем
Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент – қолма-қол ақшаны
Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын экономикалық әдістерді
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруға әр елдің тарихи
Банктердің есептесу операциялары: инкассо, аудару және аккредитив
Инкассо – әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсырысы
1996 жылдан Халықаралық сауда палатасы шығарған инкассо
Инкаасалық операцияның екі түрі бар. Жай инкассо
Аудару операцияларында клиент банкіне өз шотынан белгілі-бір соманы
Аккредитив (латын сөзі «сенемін») – бір банктің екінші
Аккредитивтің негізгі түрлері: ақшалы және құжатты. Ақшалы аккредитив
Электронды техниканың жетістіктерінің, банк операцияларын автоматтандыруды дамыту мен
Банк клиенттеріне қызмет көрсететін электрондық төлем жүйесіне:
– автоматтандырылған есеп айырысу палатасы;
– банктік автоматтар;
– сауда ұйымдарындағы терминалдар;
– үйде банктік қызмет көрсетулер жатады.
Автоматтандырылған есептесу палатасы (АЕП) қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
Банктік автоматтар (БА) – ол клиентке банк қызметкерлерінсіз
Терминалдар – сауда орындарында, ресторандарда және т.б. сауда
Үйде банктік қызмет көрсету – ол электронды
Қорыта айтқанда, электрондық төлем жүйесін қолдану ақша
IIІ. Қазақстан Республикасының ақша реформасы, оның қалыптасуы және
Қазақстан Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің негізгі
1991 жылдың қаңтарындағы КСРО Мемлекеттік банкінің 1961
Республикалар өздерінің егемендігін жариялаған бойда оларда 15 ұлттық
1992 жылдың шілдесінде Ресей Орталық банкі егемен
Жас тәуелсіз мемлекеттердің директивалық экономика үлгісінен нарықтық үлгіге
Сөйтіп, 1992-1993жж. егемен елдердің бірсыпырасы өз ұлттық валютасын
1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті,
1993 жылы 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті
– 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан
– 1993 жылдың 18 қарашадан бастап тенге Қазақстан
– қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар
Қазақстан Республикасының жасы 16-дан
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
Сөйтіп 1993 жылы 15 қарашада
Халықаралық валюта қоры
Айналымға тенгені енгізу инфляцияның қарқындауы және
1995 ж. орта кезінде Ұлттық банк пен Қаржы
1997 ж. мемлекеттің алтын валюта қоры
1998 ж. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы дағдырыстың күшеюі, әлемдік бағалардың
1999 ж. сәуірінен Қазақстан үкіметі тенгенің еркін өзгермелі
Қазақстанның төңірегіндегі елдерде – біздің негізгі сауда әріптесімізде-
Біз ресейден әкелінетін кейбір импорттық тауарларға өте өтеулі
Міне, осы тұрғыдан алғанда жағдайдан шығудың бір ғана
Сонымен, Қазақстан тенгесі міне осы кезге дейін берік
Қорытынды
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процесін үздіксіз
Уақыт өте келе және тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы адамдардың қолөнер
Сөйтіп тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиелігі мен жиелілігі
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Көшенова Б. А. «Ақша. Несие. Банктер. Валюта
2. Мақыш С. Б. «Ақша айналысы және несие»
3. Сейтқасымов А. С. «Ақша. Несие. Банктер.» Оқулық/
4. Абдрамова М. А., Александрова Л. С. «Финансы,
5. Эдвин Дж.долан «Деньги, банки и денежно-кредитная политика».
6. «Деньги и кредит» 12/1995 жыл. Изд. "Финансы
7. «Деньги, кредит, банки». Справочное пособие. Под редакцией
8. Общая теория денег и кредита. Под редакцией
9. Антонов А. Г., Пессель М. А. «Денежное
– Москва: Финстатинформ, 1995 жыл.
10. Гринберг И. «Рубль, черновец, тенге» – Алматы:
11. Лаврушина О. И. «Деньги. Кредит. Банки.» Учебник/
12. Саниев М. С. «Деньги. Кредит. Банки»
13. Бункина М. К. «Деньги. Банки. Валюта» Учебное
14. Балабанов И. Т. «Финансовый менеджмент» Учебник/
15. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы Қазақстан Республикасының
16. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлығы:
17. Любимов Л.Л., Липсиц И.В. «Основы экономики», Москва
18. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. «Теория рыночной экономики»
3
Ақша жүйесінің элементтері
Ақша өлшемі
Баға масштабы
Ақша түрлері
Эмиссиялау жүйесі
Несиелік аппаратты
Ақшаның атқаратын қызметтері
Ақшанық құн өлшем қызметтері
Ақшаның төлем құралы қызметі
Ақшаның айналыс құралы қызметі
Дүние жүзілік ақша
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі
Дүниежүзілік ақша қызметі
Ақшаның мәні, қызметтері, рөлі және теориясы жайлы
Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы даму сатылары
Ақшаның қызметі және қажеттілігі
Ақша құн өлшем ретінде
Ақша айналысының тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері жайлы
Ақшаның шығу тегі қажеттілігі және экономикалық мәні
Ақша төлем құралы
Ақша жүйесі жайлы
АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ