Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу тарихынан

Жоспар
Кіріспе……………………………………………………………………………3
І Қазақ тіліндегі антропонимдердің тарихи тұрғыдан қарастырылуы …8
1.1 Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу тарихынан…………….8
1.2 Қазақ антропонимдерін зерттеудегі тіл мен мәдениет сабақтастығы…..24
1.3 Қазақ ономастикасындағы антропонимдік жүйенің қалыптасып дамуы мен қызметі…………………………...………………………………………….37
ІІ Қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдердің ерекшеліктері……48
Тіл білімі ғылымында антропонимдердің зерттелуі. Қазақ және түрік есімдерінің
Түрік және қазақ антропонимиясының типологиялық ұқсастықтары мен ұлттық ерекшеліктері…………………………………………………………....50
Қазақ және түрік тілдеріндегі шет тілдерден енген антропонимдері…54
ІІІ Антропонимдердің салыстырмалы – салғастырмалы талдауы…….58
Антропонимдер мен этнонимдердің сабақтастығының түркітану мен қазақ
Түркі тектес есімдер мен орыс, қазақ фамилиялары............68
Түрік тілі мен қазақ тіліндегі анропонимдердің салыстырмалы -салғастырмалы талдауы………………………………………………………..73
Қорытынды…………………………………………………………………….77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі………………………………………….80
Кіріспе
Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесі, адами ізгіліктері мен
Жинақталу негізінде қазақ тіліндегі антропонимдердің әлеуметтік қызметі жүйелі түрде
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға
Тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, прецеденттік жүйедегі тілдік
Халық есімдерінің жасалу, пайда болу тарихында маңызды орын
Қазақ есімдерінің баюы, құрамының молая түсуінің енді бір кезеңі
Ең алдымен діни есімдер, дін иелерінің, әулие-әнбиелердің, сопы-қажылардың есімдері
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінде
Антропонимдердің әлеуметтік мәнін қарастыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу қарастырылды:
- түркітану мен қазақ тіл біліміндегі ономастика жүйесінің,
- қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын айқындаудың лингвомәднеи, әлеуметтанымдық
- қазақ антропонимдеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына мән
- қазақ ономастикасындағы антропонимдік жүйенің қалыптасып дамуын лингвомәдени
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Тіл арқылы рухани
Диплом жұмысының дереккөздері. Жұмыстың негізгі дереккөздері лингвомәдениеттану ғылымы пәніне
Жұмыстың әдіс-тәсілдері. Жұмыста тарихи-салыстырмалы, сипаттама, этнолингвистикалық, түйіндеу, жіктеу
Диплом жұмысының жаңалығы мен нәтижелері.
- антропонимдердің әлеуметтік саласының әдістанымдық, әлеуметтік тұрғысынан қалыптасуына талдау
- антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды, лингвомәдени жүйе ретінде қарастырылды;
- соңғы уақытта жазылған көркем мәтіннің кестесіне кіріп, белгілі
- антропонимдердің, эпионимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні тарихи этникалық дереккөз
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға
Зерттеудің өзектілігі
Тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық, паремиологиялық, прецеденттік
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, рухани - тарихи
Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер аз
Атап айтқанда ру, тайпа, ел тарихын зерттеуде батырлар жыры,
Антропонимдердің мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін қажет етті:
- түркітану мен қазақ тіл біліміндегі ономастика жүйесінің, антропонимия
- қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына
- эпостық жырлардағы, мақал-мәтелдердегі, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем
- этноантропонимдердің тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты этнодеректерді талдау арқылы
- қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени негізінің көне түркі,
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері:
Тарихи-салыстырмалы, сипаттама, этнолингвистикалық әдістер.
Зерттеудің теориялық мәні
Кешенді сипатта қарастырылған, тіл арқылы рухани көздерден жинақталған тарихи-этникалық
Осы тектес нақты зерттеулер қазақ тіл білімінің тарихи ономастика,
Зерттеудің практикалық мәні.
Зерттеудің нәтижелері жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде тарихи лексикология,
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде қарастырылды;
- кейінгі заманда туған көркем мәтіндердің кестесіне кірігіп, белгілі
- қазақ антропонимдерінің этнотаңбалық тілінің түркілік негізі көнетүркілік, ортатүркілік
- зерттеу нысанына сәйкес паремиологиялық, прецеденттік, фразеологиялық және көркем
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- лингвомәдени жүйеде анықталатын қазақ тіліндегі антропонимдер -
- осы жүйеге кіретін этноантропонимдердің этномәдени және тарихи болмысында
- антропонимдер - әртүрлі ұлттық ассоциацияларға меңзейтін ұлттық символдарға
- қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдердің мазмұнында этномәдени сипаттың сақталуы
- антропонимдер, соның ішінде этноантропонимдер - тарихи-этникалық, лингвомәдени, әлеуметтанымдық
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы
Зерттеудің негізгі мазмұны мен нәтижелері төменгі ғылыми теориялық
Жұмыстың мазмұны бойынша А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі Институты жанындағы
Диссертацияның негізгі ғылыми тұжырымдары ғылыми басылымдарда 6 мақала түрінде
Зерттеу жұмысының құрылымы
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
І Қазақ тіліндегі антропонимдердің тарихи тұрғыдан қарастырылуы
Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу тарихынан
Антропонимика (гр. anthropos - адам, опута ат)— адамдардың өзіне
Жер жүзі халықтарының бәрінде әрбір кісінің өзіне тән аты-жөні
Жеке адам есімдері басқа көптеген жеке атаулардай өздерінің дербестігімен
Антропономия есімге қатысты хабарларды: адамның қасиетін, әкесі, руы, отбасымен
Қолданбалы антропономия есімдерді нормаландыру мәселесін, есімдердін әртілде берілу тәсілдерін
Себебі қоғамдағы тілдің мәні мен қызметін күнделікті өмірден өзінің
Сондықтан да әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш
Осымен байланысты кез келген тілдің лексикалық қорының мәнді бір
Тіл қызметінің ерекше бір саласы –ономастика . Жалқы есімдердің
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған ономастиканың
Қазақ ономастикасының зерттелу тарихына аналитикалық шолу жасаған еңбекте бұл
1 кезең: 1950-1970 ж.ж. ( Т.Жанұзақов «Лично-собственные имена в
2 кезең: 1970-1990 ж.ж. ( Т.Жанұзақов «Очерк казахской ономастики»
3 кезең: 1990-2000 ж.ж. ( В.Махпиров «Имена далеких предков»
4 кезең: ХХІ ғасырдың басы, жаңа кезең (
Сонымен бірге ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын
Қазақ есімдері де санаулы жыл ішінде тосыннан пайда бола
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік құрлысын және материалдық әрі
Халқымыздың ғасырлар бойы басынан кешірген өмір жолында табиғат пен
Қазақ антропонимдерінің байи түсуі ислам дінінің тарауымен де байланысты
Қазақ антопонимдерінің құрылысы жағынан жетіліп , құрамының байып
Сайып келгенде, тіліміздегі антропонимдердің шығу, даму негізі халқымыздың өткендегі
Сонымен, тіліміздегі антропонимдердің тарихын, шығу, пайда болу кезеңдерін талдағанда
Бірінші дәуір – көне түркі заманын, яғни V –
V – VІІІ ғасырларға тән жазба ескерткіштерде кездесетін күрделі
Ескерткіштердің мәтінін оқып, талдауда, лексикалық құрамы мен граматикалық
Ескерткіштегі ономастиканың саны мен құрамы әр түрлі. Бұлардың
Дара тұлғалы есімдер: а) антропонимдер: Анар, Эсин, Умач, Йола,
Туынды есімдер: а) антропонимдер: Шувуш, Макрач, Туран, Кутлуг,
Күрделі тұлғалы есімдер: а) антропонимдер: Ал Туган Тутук, Яш
Қазіргі түркі халықтары тіліндегі кісі аттарының құрылысы, жасалу тәсілдері
Енисей дәуіріндегі кісі аттарының қазіргі түркі тілдерінің көбінде
Ономастика материалдарына жіті көз жіберсек, жоғарыда айтқан титул, шен,
Бұл күнде тілімізде сирек болса да кездесіп, қолданылып жүрген
V – VІІІ ғ. тән ескерткіштердегі көптеген сөз тудырушы
Енисей дәуіріндегі ескертткіштерде және басқа тарихи жағдаяттарында жатыр.
Сонымен, V – VІІІ ғасырларға және ескерткіштер мен
Екінші дәуір. Орта ғасырларға тән антрополексемалық типтерді қамтиды.
Бұл дәуірде қазіргі Қазақстан территориясында карлук қағандығы (766-940ж.) ,
Қазақ антропонимдерінің шығуына, даму кезеңіне моңғол үстемдігінің (ХІІІ –
Моңғол үстемдігі кезінде енген кісі аттары сан жағынан онша
Бұл кісі аттары тіліміздің дыбыстық заңына бағынып, халықтық
Қазіргі тілімізде қолданылып жүрген антропонимдер: Жұбан, Қайп, Тоқтамыс, Едіге,
ХІV ғасырда жазылған , тіл тарихымызға қатысы бар үлкен
ХV – ХVІІІ ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті бұрынғы дәуірлерге
Зергерлік істер мен шеберлік өнерге байланысты сөздерден де кісі
ХV - ХVІІІ ғасырларда қазақ халқының ауыз әдебиеті
Халық құрметіне бөленген қадірлі кейіпкерлер есімдері көп-ақ. Олардың бәрін
ХV - ХVІІ ғасырларда қолданылған антропонимдерді сол замандарда
Есімдер: Жағым бекім, Сұлтан, Дауым, Татлы т.б. Қазақ
Екінші дәуірде пайда болған антропонимдердің шығу жолын бұл көрсетілгендермен
Бұл кезеңдегі антропонимдердің басым көпшілігі төл сөздерден қойылған, халықтың
Кейбір туыстық атаулардың негізінде Орта Азияда таптық шендер жасалған.
Қойылған есімдер құрамы орта ғасырда , әсіресе ХV -
Ер адамдарға тән антропонимдердің көбі күнделікті тұрмыста қолданылып жүрген
Жоғарыда айтылған антропонимдердің бәрі халық арасында кеңінен сақталып, кейінгі
Үшінші дәуір – тарихта жаңа заман саналатын ХVІІ
ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы антропонимдер шығу, пайда болу
Осымен қатар араб-иран тілдерінен енген есімдер біршама кездесіп
Бұл дәуірдегі антропонимдердің көбі өткен замандағылардың жалғасы
Бұл дәуірде де кеңінен тараған – орта ғасырлық антропонимдердің
ХVІІ - ХІХ ғасырларда шыққан есімдерінің басым көпшілігі
Бұл дәуірдегі көп салалы антропонимдік композиттің тарихындағы көбірек
Ерте дәуірлерде ресми түрде бір ғана есіммен аталу
ХVІІІ ғаысрдың орта кезінен бастап ресми документтердегі патронимдердің
Фамилиялардың шығу, пайда болу тарихы саяси қоғам өмірімен тығыз
Сөйтіп, ХVІІІ ғасырдан бастап орыс құжаттарында қазақтардың әке
ХVІІІ – ХІХ ғасырларда әке атына орыс фамилияясының
Ресми түрде фамилия қабылдау, әсіресе, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан
Бұл қазақ фамилиясының шығуының, оның қалыптаса бастауының бастапқы
Төртінші дәуір. Қазан төңкеісінен кейінгі Кеңес заманында туып,
Қазіргі қазақ тіліндегі есімдер негізінен екінші дәуірден бері қолданылып,
Оның құрамына ислам дініне дейінгі көне түркі есімдер де,
Кеңес өкіметі орнаған Қазақстанда ірі мәдени өзгерістердің
Жер жүзі жұмысшы қозғалысының көсемдері мен қайраткерлерінің есімін жас
Мәдениет пен әдебиет, ғылым мен экономика, шаруашылық дамуына байланысты
Жаңа ат қоюда бұрынғы аттардың таңдаулы , ең сұлу,
30-жылдардан бастап көркем әдебиет кейіпкерлерінің есімдерін балаға қою әдетке
Халық арасына ең көп тараған азамат соғысының ардагер батырлары:
Кеңес өкіметі кезіндегі есімдердің баю, даму деректері төмендегідей:
Әйел есімдерінің көбі орыс тіліндегі әйел аттары мәнерімен жасалды.
Туысқан республика азаматтырының есімін қою арқылы жасалды. Мысалы: Динара,
Орыс тілінен енген есімдер Қазақ халқы орыс халқымен ежелден
Қазақ отбасыларында мейлі ол малшы, егінші, колхозозшы болсын, мейлі
Қазан төңкерісінен кейін қазақ антропонимиясының құрамы интернационалдық есімдер есебінен
Халықтың өз ойынан , алғыр қиялынан туған: Жігер, Айқын,
Қазіргі қазақ антропонимиясы құрамын заман талғамына сай жаңа есімдермен
Қазақ антропонимдерін зерттеудегі тіл мен мәдениет сабақтастығы
Қазақтың кең даласы –мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте
Антропонимика ( кісі аттары ) –тіл тарихын, ұлт мәдениетін
Әйелдер күйеуінің атын атамай «әлгі», «біздің үйдегі», «от ағасы»
Ат тергеу салтында түрлі әдістің болғаны байқалады. Кейде адамдарды
Сөзге тиым салу дәстүрі тек әйелерге ғана тән ғұрып
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударды да,
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтік танымына сәйкес кейбір
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішіндегі қазақ тілінде де жалқы
Оңтүстік Сібірдегі Түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен кейігі зерттеушілер күйеуі
Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдар
Акдемик А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл проблеманың әлеуметтік,
Қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдерді тарихи-этномәдени, әлеуметтік тұрғыдан анықтап, зерттеу
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан ары дамытқан
Атап айтқанда, антропонимдік зерттеулердің басы ертеден басталып, даму барысында
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (Кыргыз тилиндеги ысымдар. Фрунзе,1971) еңбегінде
Қазақ тіл білімдегі ономастика, антропонимика саласын қалыптастырушы ғалым
Сонымен бірге Г.Ф.Саттаровтың мақаласында татар тілінің антропонимиясының ежелгі қабаты
Сол сияқты түркімен тілінде де ежелгі антропонимдер ретінде атмосфералық
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі антропонимдер жүйесінің түркі қабатын мұсылмандыққа дейінгі
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші Г.М.Гариповтың пікірінше, барлық түркі
Түркі тілдерінің лексикологиясын салыстырмалы түрде зерттеуші К.Мусаевтың еңбегін
Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға,
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланысы
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
Тіл мен мәдениетті сабақтас зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында ұлттық мәдениеттің,
Мәдениеттің әр түрлі көріністері мен қызметін мәденинттану зерттейтіндігі белгілі,
Осымен байланысты тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала –
«Теория и методика ономастических исследований» атты ұжымдық монографияда мәдениет
Кез – келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік
Демек, этнолингвистикамен сабақтас, этнос тіліне жалпы қатысы бар
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың, соның ішінде
Білімнің жаңа бір өз алдына жеке саласы ретінде лингвомәдениеттаным
1) мәдениет тілдік концептілердің жасалуына қалай қатысады;
2) тілдік таңба мағынасының қай бөліміне «мәдениет мағыналар»
3) осы мағыналар сөйлеушілер мен тыңдаушылар тарапынан таңбалана
4) шындығында тіл тасмалдаушының мәдени - тілдік
5) бір мәдениеттің универсалияларды мәдениетті көрсетуге бағытталған
6) осы ғылымның негізгі ұғымдарын қалай жүйелеуге яғни
Біздің көзқарасымыз бойынша жоғарыда қойылған міндеттерді ономастикада да
Е.Ә. Керімбаев мәдениет ерекшеліктері қазақ онимиясының ұлттық ерекшелігінің
Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу деректері мен дәйектері ұлттық мәдениеттің және
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін былайша көрсетеді:
А.Салқынбайдың пікірі бойынша , тілдік деректерді лингвомәдени
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу көздерін ғылыми тұрғыдан анықтап
А.Сейтова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер ететінін, яғни
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығының көркем мәтіндегі
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер ретінде ономастикалық
Қазақ есімдерінің осындай лингвомәдени типтері семантикалық маңызға ие белгілі
Антропонимдердің мұндай типтерінің лингвомәдени семантикасына белгілі қазақ ономасты, профессор
Ілгеріде қазақтар сәтті таңдап алынған сәби есімі оны өмірде
Қазақтың ескі салты бойынша отбасында бала қайтыс бола берсе,
Қазан төңкерісіне ейінгі уақытта көшпелі қазақ отбасыларында шала
Жоғарыда келтірілген дәйексөзден көрініп тұрғандай, қазақ рухани мәдениетінің ерекшеліктері
Т.Жанұзақов бұл жөнінде былай деп жазады: « Кеңес
Кеңес дәуірінде қазақ антропонимиясында келесі сипаттағы жаңа есімдер пайда
І. Орыс тілінен енген есімдер:
а) ерлердікі: Алексей, Андрей, Аркадий, Александр, Ефим, Ждан, Борис,
ә) әйелдердікі:Анна, Валентина, Галина, Зоя, Лиза, Лида,
Орыс және интернационалдық сөздерден жасалған есімдер тобы: Генерал, Маршл,
ІІ. Орыс тілі арқылы енген интернационалдық есімдер:
а) ерлердікі: Август, Артур, Базен, Эдуард, Диас, Карл,
ә) әйелдердікі: Дана, Жанна, Анжела, Анелия, Арагония, Долорес, Колонтай,
ІІІ. КСРО халықтары тілдерінен алынған есімдер:
а) ерлердікі: Абрек, Арсен, Камо, Серго,
ә) әйелдердікі: Альфия, Бэла, Дила, Дилира, Карима, , Зухра,
ІV. Қазақ сөздері негізінде пайда болған:
а) ерлердікі: Әдебиет, Ауданбек, Мәдениет, Өндіріс, Талап, Жігер,
ә) әйелдердікі: Алма, Айжан, Лиза, Ардақ, Арна, Сәуле, Бейбіткүл,
Жоғарыда келтірілеген мысалдардан көріп тұрғанымыздай халық пен қоғамның мәдени
Жалқы есімдердің ономастикалық (онимиялық) бірліктерінің түрлі типтері мен категорияларының
Әр халықтың өзіндік қайталанбас ерекшеліктері, яғни
Қазқ жалқы есімдерін лингвомәдениеттанымдылық тұрғыдан зерттеу қазақ онимдерін қазақ
Лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен де мәдени ақпарат береді
Тіл мен мәдениетті зерттейтін пәндердің қатарына «лингвоелтану», «лингвоөлкетану»,
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің
Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға арналған жұмысымызда
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық, этнографиялық және
Сонымен коммуникативтік қызметімен ерекшеленетін антропонимдердің әлеуметтік мәнін ашу қазіргі
Ономастиканың теориясы мен практикасын осы бағытпен бір байланыста қарастырған
- тіл қызметін іске асыратын нақты тілдік социум мүшелерінің
- тілдік тұлғаның санасындағы жалқы есімнің қызметі;
- ұжымдық санадағы жалқы есімдердің қызметі;
- жалқы есімдердегі ұлттық танымда бекітілуінің әдісін сипаттау;
- жалқы есімдердің инварианттары мен варианттылығын анықтау;
- тілдік санада ұлттық когнитивтік қорды құрайтын өзекті жалқы
- жалқы есімдер жүйесінің ұлттық қорының негізгі элементтері мен
- жалқы есімдер мен мифтік танымның байланысы, т.б. [40,28-29].
Қазақ ономастикасындағы антропонимдік жүйенің қалыптасып дамуы мен қызметі
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың зерттеуінде қазақ есімдері
Профессор Қ.Жұбанов «Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің тарихынан» деген тамаша
Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимика тарихында мәні зор тұңғыш
Профессор С.Аманжоловтың мақаласы кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке
Бұл мәселенің нақты дәйектелген тұжырымын ғалым мақаласында былайша түйеді:
Халықтық танымның ең асқан көрінісі шын мәнінде, адамдардың
Профессор Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі сөздер
Кішірейткіш, сыйлау, құрметтеу қосымшаларының кісі аттарын өзгертіп, түрлендірудегі ролі
Бұдан әрі антропонимика саласының қазақ тіл білімнде дамуы
Профессор Т.Жанұзақовтың қазақ антропонимдер құрлысының жаңарып, көбейе түсуіне әсер
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын құжаттық қызметін
Мысалы, қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы
Кейбір есімдер баланың туған уақытымен нақты жағдайымен байланысты қойылады.
Профессор Т.Жанұзақовтың қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты есімдер, мал
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен мәдениетінің ықпал
2 . Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы
3 .Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек
4. Жабайы аңдардың , құстардың атаулары кісі аты ретінде
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
6. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу,
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер;
Осымен байланысты М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының тілін жүйелеп зерттеген
Ай, нұр, күн сөзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала, Айшат,
Бек, бей, бай, мырза, сұлтан, хан, батыр, ер сөздерімен
Жан, тай, сөздерімен тіркескен есімдер: Жанай, Жанйдар, Жанбота, Жанғазы,
Қымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын,
Осымен байланысты жоғарыда атап көрсетілген антропонимия мәселесін тіл мен
Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып саналады. Тіліміздегі ру,
Профессор Е.Жұбановтың тұжырымдауынша: «тілдің сөздік құрамының алуан түрлі салалары
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барысында әлеуметтанымдық тіл білімінің
1) Семантикада бір тілді басқа тілдермен салыстырғанда ер адамдар
2) Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3) Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гендерология мәселесі – тіл білімінде жаңадан зерттеліп жатқан сала.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінде тілдік бірліктерді
Әйел адамдардың ассоциативті ойлау жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық,
Ұл мен қызға қойылған аттарды саралағанда оларды былайша жіктеп
1. Тек ұл балаға қойлатын есімдер: Абылай, Қабанбай, Бөгенбай
2. Тек қыз балаға қойылатын есімдер: Айна , Айгүл,
3. Ұлдар мен қыздарға бірдей қойылатын есімдер: Жанат,
Кісі есімдерінің гендрлік жүйесінде кей сөздер тірек сыңар ретінде
Туынды сөздің себепші негізі сан есімдермен байланысты болып келгенде
Қыз баланың есімі:
Бірғаным
Үшкемпір т.б.
Бірлік сандар тобынан жасалған кісі есімдерімен қатар ондық және
Қыз баланың есімі:
Елубай, Алпыс, Жетпіс, Мыңбай
Т.Жанұзақовтың «Қазақ есімдері» анықтама сөзігі мен «Есімдер сыры» еңбегінде
Бірханым сөздерінің алғашқы мағыналары Бір+ханым мағыналық деңгейде
Гүлдің, көздің, шаштың, сұлудың, бикенің, нұрдың, айдың, күннің, жұлдыздың
Ұл баланың да, қыз баланың да есімдерінің метафораланып, атауға
Қазіргі таңда қыз балаларға ат беруде шет елдік аттарға
Бұған керсінше, ұл балаларға ат қоюда қазақ халқының бұрынан
Мұның өзі егемендік алған еліміздің ертеңін халық өз тарихымен
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс, неміс тілдері
Демек, антропонимдер жүйесінің қазіргідей ежелгі заманда да ерекше
Бұл сонымен бірге антропонимияның динамикалық сипатын да дәлелдейді. Түркі
Антропонимдік жүйенің қызметі әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрісінің
Осымен байланысты «Қазақ онмастикасы. Жетістіктері мен болашағы» атты осы
Антропонимдер ономастиканың антропонимдерді, яғни, кісі аттарын, фамилияларын лақап аттарын
Бұл өмірлік мәселе. Сондықтан адамдарға есім беру мәселесі барлық
Ұрпаққа жарасымды есім беру - ежелден келе жатқан, ізі
Антропонимдер тілдегі сөздік құрамның бір бөлігі болып саналады. Ол
Лексикалық тұрғыдан қарағанда, олардың көне қабаттары негізгі де ұйытқы
Мал шаруашылығымен байланысты есімдер: Бота, Бұқа, Аққозы., Құлыншақ, Жылқыбай,
Табиғат құбылысымен байланысты есімдер: Таубай, Боран, Толғанай, Айым т.б.
Аңдар мен үй хайуанаттары және құстармен байланысты есімдер: Арыстан,
Асыл металдар мен қымбат заттар атауларына байланысты есімдер: Алтын,
Өсімдік аттарына байланысты: Қызғалдақ, Райхан, Раушан, Гүлжан т.б.
Жеміс-жидек атауларымен байланысты: Алма, Мейіз, Анар, Жаңғақ т.б.
Туыстық атаулармен байланысты: Атабек, Баба, Туғанбай, Жиенбай т.б.
Жер-су аттарына қойылған есімдер: Алатау, Еділ, Орал, Алтай т.б.
Үй-жиһаздарымен, мүліктерге байланысты: Шара, Табақбай, Айнагүл т.б.
10. Түрлі тағам аттарына байланысты есімдер: Айранбай, Шырынбай, Шекер,
Балаларға ат қоюды ертеде белгілі дәрежеде ырым мен дәстүр
Адамға ат қоюдың себептері алуан - түрлі тілек-мақсаттармен байланысты
1. Бала дәулетті де бай, ауқатты болсын деген тілекпен
2. Күшті де батыл, қырағы да сақ, ержүрек болсын
3. Бала сұлу да көрікті, ажарлы да әдемі болсын
4. Денсаулығы зор болып, ұзақ жасасын деген тілекпен қойылған
5. Бала ақылды да тапқыр болсын деген тілекпен қойылған
6. Бала мырза да жомарт болсын деп қойылған есімдер:
Есімдерді таңдап, талғап қоюда бұлардан басқа да белгілер мен
Көп ретте ертедегі есімдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, тарихи дәстүрлерімен
Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша, ақылды да парасатты
ІІ Қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдердің ерекшеліктері
2.1 Тіл білімі ғылымында антропонимдердің зерттелуі. Қазақ және
Ономастикалық бірліктер ертеден зерттеуші ғалымдардың назарында. Соның ішінде
Түркі ономастика тақырыбын көптеген ғалымдар еңбегінің өзегі еткен. Соның
Қазақ тіл білімінің бір саласы болып табылатын ономастика ғылым
Қазақ ономастикасының негізін қалаушы ғалымдар ретінде Т. Жанұзақ,
Түрік антропонимдері тақырыбын Л. Рашони, А. Ерол, С. Сакаұлы,
Антропонимдері жеке өз алдына зерттеу нысаны болмады.
Ономастика ғылымында жалпы антропонимдер кеңінен қарастырылып келеді. Антропонимдер
синхрония;
диахрония тұрғысынан;
лексико-семантикалық классификациясы тұрғысынан;
этнолигвистикалық сипаты жағынан;
лингвомәдени жүйесі тұрғысынан кеңінен қарастырылып олардың этимологиясы анықталып келеді.
Қазақ және түрік тіл білімдерінде антропонимика әр түрлі аспектіде
Тек антропонимия ғылымының бір саласы ретінде ғана ер адам
Қол жеткізген материалдарды саралай келе, түрік тілінде есім
Соңғы он жылдық ішінде тіл білімінде тілдік құбылыстарды антропоцентристік
Көне түркі жазба ескерткіштерінен сол кездегі қоғамның саяси, мәдени,
Әйел есімдері де ер адам есімдері сияқты ұлт тілінің,
Түркиядағы гендерлік зерттеулер тарихи-әлеуметтік, мәдени және этнографиялық бағыттарда
Қазақ антропонимия ғылымында гендерлік зерттеулер есім беру салты мен
2.2 Түрік және қазақ антропонимиясының типологиялық ұқсастықтары мен
Көне түркі антропонимдерінің құрамында кездесетін лауазым атауларына талдау жасалды,
Тарихи антропонимия жүйесіндегі зерттеулер жеке есімдер жуйесіне бағытталған. Соңдықтан
Қазақ және түрік тіл білімдерінде антропонимика әр түрлі аспектіде
Қол жеткізген материалдарды саралай келе, түрік тілінде есім
Соңғы он жылдық ішінде тіл білімінде тілдік құбылыстарды антропоцентристік
Көне түркі жазба ескерткіштерінен сол кездегі қоғамның саяси, мәдени,
Бүгінгі антропонимия ғылымында әйел есімдерінің алар орны ерекше. Әйел
Түркиядағы гендерлік зерттеулер тарихи-әлеуметтік, мәдени және этнографиялық бағыттарда
Қазақ антропонимия ғылымында гендерлік зерттеулер есім беру салты мен
Жалқы есімдердің дамуы олардың пайда болған қоғамының даму тарихымен,
Қазақ және түрік әйел антропонимдері дәуірлерге бөлініп қарастырылады. Қазақ
Бірінші дәуір – көне түркі кезеңі (V-Хғғ.) пұтқа табынуға
Жан-жануарлардың атауларының антропонимге айналуының басты себебі, атаудың сол жануардың
Екінші дәуір – ортағасырлық кезең (Х-ХVІІ ғғ.). Бұл Х
Орта ғасырларда шыққан антропонимдердің басым көпшілігі Ислам дінінің ықпалымен
Орта ғасырлық қазақ антропонимиясының құрамында феодалдық қоғамға тән сословиелік
Үшінші дәуір – ХVІІ – ХІХ ғасырларды қамтиды.
Төртінші дәуір – Совет кезеңі. Орыс тілінен жалқы есімдер,
Кеңес үкіметінің тұсында сол кездегі қоғамдық ұғымдардан туындаған антропонимдер
Орыс тілі арқылы Жанна, Луиза, Клара, Роза, Дина, Элеонора,
Түрік антропонимиясының дамуына қатысты нақты, кешенді мағлұмат беретін еңбекті
Түрік әйел антропонимиясының екінші кезеңі Х-ХХ ғасырлардың аралығын қамтиды.
Үшінші кезең ХХ-ХХІ ғасырлардың арасын қамтиды. Бұл кезеңде түрік
Түрік халқының есім беру салтында қазақ халқының есім беру
Қарастырылып отырған екі тілдің антропонимдік қорында сол халықтардың басынан
2.3 Қазақ және түрік тілдеріндегі шет тілдерден енген
Әр тілдің ономастикалық қоры түрлі кезеңдерде, түрлі тілдерде пайда
Қазіргі қазақ тілі лексикасының құрамы жағынан біркелкі емес. Тіліміз
Қазақ және түрік тілдеріндегі шет тілдерден енген есімдерінің пайыздық
Есімдерінің тілдік құрамын анықтар болсақ 19% – парсы негізіді
Қазақ антропонимиясындағы есімдерінің 8% парсы тілінен, 18% жуығы арап
Араб тілінен енген аттарды екі топқа бөліп қарастырамыз. Біріншісі,
Бірінші топтағы есімдерге Айша, Әмина, Фатима, Rukiyye, Sare,
Екінші топтағы жалпы сөздерден жасалған есімдерге мысал:
Көріп отырғанымыздай қарастырылып отырған екі тілде де басқа шет
Түрік тілінде араб-парсы тілінен енген жалқы есімдер саны жағынан
Қазақ антропонимдік қоры мұсылман антропонимдерімен қатар, түркі негізді сөздерден
Қазақ және түрік халқының ауыз әдебиеті шығармаларындағы есімдерді саралай
Екі халықтың ауыз әдебиеті шығармаларының тілдік құрамына келер болсақ,
Араб негізді есімдер көбіне қисса дастандарда кездессе, түркі негізді
Қазақ және түрік ертегі кейіпкерлерін алар болсақ, түрік ертегілерінде
Қазақ ертегі кейіпкерлерінің ішінен есімдерін жинақтай келе ең көп
Қазақ антропонимдерінің қалыптасуындағы лингвомәдени негіздің бірі араб-парсы атаулармен байланысты.
Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығын тек төл есімдер
Қазақ халқының мәдени рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты
Есім беруде де ислам заңдары қолданылады, яғни ауылдағы қожа-
Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халықтың антропонимдеріне де
Иекшәнбе - жексенбі
Душәнбе - дүйсенбі
Се шәнбе - сейсенбі
Чар шәнбе - сәрсенбі
Пәндж шәнбе - бейсенбі
Осы мәселенің арнайы зерттелуі Ж.Ағабекованың еңбегінде жеке қарасырылған [83,
Ғалымдардың пікірінше, ат қоюға келген кісі Ислам дініндегі балаға
Әл-Әзим - ұлы Әзім, Әзімбай, Әзімхан, Әзімжан, Әзімбек
Әл Уәли басқарушы, Уәли, Уәлиахмет, Уәлиолла[85, 22 б.].
Демек бұл жағдай орта ғасырларда елімізге келген Ислам таратушылары
ІІІ Антропонимдердің салыстырмалы – салғастырмалы талдауы
Антропонимдер мен этнонимдердің сабақтастығының түркітану мен қазақ
Қазақ тілінде де түрік тілінде де есімдер мен фамилиялардың
Көне түркілер және олардың негізгі бір руы ашина деп
Проф. С.Аманжолов Кіші жүздің құрамына кіретін алшын тайпа одағы
С.Г.Кляшторный «ашина рудың негізін салушы ананың аты» деген,
Бұл келтірген пікірлер мен фактілер түркілердің «түрк» атанғанға дейінгі
Топтық атау, жоғарыда атап көрсетілгендей, есім және патримональдық
Н.А.Баскаков зерттеулерін де қыпшақ-половец тайпаларында қолданылған жалқы есімдерді төмендегідей
Татур (Татыр)

Ұқсас жұмыстар

Қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдердің ерекшеліктері

Абай жолы романындағы антропонимдер

Қазақ антропонимдерінің зерттелуі

Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени жүйесі

Қазақ тілдеріндегі етістік тұлғалы антропонимдердің құрылымы

Қазақ антропонимдерін зерттеудегі тіл мен мәдениет сабақтастығы

Ертегі кейіпкерлерінің есімдеріне тілдік талдау

Адам есімдері концептісінің ассоциативтік–гендерлік құрамы

Қазақ тіліндегі антропонимдердің тарихи-этномәдени тұрғыдан қарастырылуы