Қазақ саяси партиясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
Диплом жұмысы
«Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысы идеологиясының маңыздылығы
«Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысы идеологиясының маңыздылығы
Кіріспе........................................................................................................................2
І. тарау «Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысының дүниеге келуі
1.1. «Алаш» партиясының құрылуы...................................................................5
1.2. «Алаш» партиясының бағдарламасындағы саяси
құқықтық және әлеуметтік идеялар...............................................................10
ІІ. тарау. «Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысының идеологтары
2.1 «Алаш» қозғалысына Әлихан Бөкейхановтың қосқан үлесі.....................16
2.2. Мұхаметжан Тынышбаевтың Уақытша үкіметтегі орны.........................30
2.3. «Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысының бүгінгі
заманғы тарихнамасы....................................................................................39
ІІІ. Қорытынды...........................................................................................................42
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер................................................................................47
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі:
1991 жылдың желтоқсан айында қазақ халқы өзінің ғасырлар бойы
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық және әлеуметтік
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Тақырыбымызға байланысты зерттеулердің ішінде ХХ ғасырдың бас кезінде жақық
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болуы, егемен ел тарихына
Мақсаты мен міндеті:
Алаш қайраткерлерінің нақтылы қоғамдық-саяси қызметтеріне тоқталу, төңкеріс пен азамат
Алаштың қоғамдық-саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани саласындағы іс-әрекет аясын
Алаштың құрылу тарихы, оның ықпалын анықтау;
Жетекші саясаткерлердің тікелей қызметтеріне талдау жасау;
Алаштың кеңес үкіметі мен арақатынасы және нәтижесін көрсету;
Алаштың мемлекеттік құрылымы, оның ішінде әскери, шаруашылық және мәдени
Алаш қызметкерлерінің өмірі мен қызметтерінен жан-жақты толық мағлұмат беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Қазақстан Республикасында бүгінде қалыптасу процесін өткеріп отырған демократиялық жаңғырулар
Зерттеудің объектісі:
Алаштың әлеуметтік, саяси және экономикалық бастау көздері, оның ХХ
Зерттеудің құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан
І.І. «Алаш» партиясының құрылуы
«Алаш» туының астында
куә болсын арымыз!
Көркейтуге «Алашты»
Құрбандық біздің жанымыз!
Жасасын, Алаш, жасасын!
С.Торайғыров.
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либералдық-демократиялық қозғалысы жетекшілерінің Уақытша
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейханов кадет партиясынан ат құйрығын
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында
Мемлекет билеу түрі
Қазақ облыстарында автономия
Жер мәселесі
Халық милициясы
Земство
Оқу мәселесі
Сот мәселесі
Дін мәселесі
Әйел мәселесі
Депутат дайындау
Мұсылмандар кеңесі
Қазақ саяси партиясы
Жетісу облысының оқиғасы
Съездге қазақтан өкіл жіберу.
Халел Досмұхабетовтың төрағалығымен, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың және т.б.
саяси партиясын құру проблемаларына аударды.
Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде болашақ автономия туралы әртүрлі пікірлер
Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов «автономиялы тәуелсіз қазақ мемлекетін құру»
Съезд делегаттары күн тәртібіндегі жер туралы мәселені аса ұқыптылықпен
Бірінші жалпы қазақтық съезд құрылтай жиналысына сайлау туралы мәселені
Күн тәртібіндегі басқа мәселелер бойынша съезд қабылдаған шешімдерде де
Бірінші жалпы қазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды
Жаңадан құрылған партия «Алаш» деген атқа ие болды. Ә.Бөкейханов,
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда социолистік
Съездің күн тәртібіндегі он төрт мәселе бойынша қабылданған қарарлар
Капитализм орнап нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптап мен әлеуметтік
Қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуалы таптық, аграрлық
ХХ ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық
қасында ат төбеліндей азғана тұңғыш қазақ зиялылары жүрді. 1917
Әлеуметтік-экономикалық және саяси оқиғалардың ықпалымен таптық және оған байланысты
1917 жылы шілденің 21-26 сында Орынбор қаласында өткен бірінші
Сөз жоқ, Алаш партиясының құрылуы қазақ халқы өміріндегі елеулі
Алаштың әлеуметтік тегі туралы мәселеге байланысты ортақ тұжырым қалыптасқан
Демек Алашты саяси ұйым ретінде қоғамдық қозғалыс дәрежесінен әдеттегі
1.2. «Алаш» партиясының бағдарламасындағы саяси құқықтық және әлеуметтік идеялар
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі ұсынған
Бағдарламаның бірінші бөлімі «мемлекет қалпы» деп аталады. Бөлімнің мазмұнына
«Алаш» партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес үкіметі де Ресейдің
Мемлекеттік құрылыс мәселесінде үкімет басында-құрылтай жиналысы, оның аралығында құрылтай
Жоғары өкілді органның екі палаталы құрылымы – парламенттік республиканың
Партия бағдарламасының бірінші бөлімінде демократияның ең жарқын көрінісі –
Ғасырлар бойы хаыққа ауыртпалық болып келген салықтың халықтың өздері
Бағдарлама жобасының «Жергілікті бостандық» деп аталатын бөлімінде қазақтар мекендейтін
құру туралы мәселе ең бірінші кезекке қойылады. Онда былай
Бағдарлама жобасында «Алаш» партиясының қазақтың би, болыс, ауылнайлары сияқты
Заңсыздық пен озбырлыққа жол бермеуді басты мақсаттың бірі ретінде
Бағдарлама жобасының үшінші бөлімі нағыз таза демократиялық және адамгершілік
Адамның аса маңызды құқықтары болып табылатын бұл принциптер тіпті
Бағдарламаның «Билік һәм сот» деп аталатын бөлімінде сот билігі
Аталған бөлімде билік ету және сот жүйесінің басқа да
«Алаш» партиясының бағдарламасын жасаушылар мемлекттің зайырлық негізін бекітудің қажеттігін
Ислам дінінің Қазақстанға сырттан енгенін және оны таратуда Орта
Күйеуге шығу құқығы әйелдердің өздеріне байланысты болды. Қалың мал
Бағдарлама жобасында ел қорғау мәселесіне де басты көңіл бөлінген.
Бағдарлама жобасындағы жер мәселесінде бұрынғы жылдары қазақтардан жердің жаппай
Заңсыздық пен озбырлыққа жол бермеуді басты мақсаттың бірі ретінде
Бағдарлама жобасының үшінші бөлімі нағыз таза демократиялық және адамгершілік
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев ХХ ғасырдың басында қазақтың ұлттық
ІІ тарау. «Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысының идеологтары
2.1. «Алаш» қозғалысына Әлихан Бөкейхановтың қосқан үлесі
Патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет бүкіл империя көлемінде
1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындағы земскі
Сабыр етіп, шыдай тұрыңдар. Жаңа үкімет жай-жапсарларыңды біліп, көңілдеріңді
Бұл Ә. Бөкейхановтың жаңа қызметке бекітілгеннен кейін сөйлегсн алғашқы
Ә. Бөкейханов Торғай облысының сол кездегі әкімшілік орталығы Орынбор
Егер ескі патшалық әкімшіліктік бөлу жағдайында Қазақстан жері алты
Жоғарыда аталған жеделхатында үкімет төрағасы князь Львов, сондай-ақ облыстық
Ә. Бөкейханов сәуірде облыстағы жағдаймен танысып, қызметіне кіріскенде, оның
Съезд Торғай облыстық атқару комитетін сайлап, оның төрағалығына заңгер
Ә. Бөкейхановтың тікелей басшылығымен өткен бұл съезде, сонымен бірге
Ә. Бөкейханов Ішкі істер министрі Леонтьевке берген № 351
Ә. Бөкейхановтың қызметке кіріскеннен кейін уездік комиссарларды тағайыңдау іспен
Ә. Бөкейханов комиссарлық қызмет атқара жүріп өзінің артынан ерген,
Мемлекеттік баскарудағы осынадай өзгерістермен бір мезгілде ескі билік тұсында
Комиссарлық қызметке кіріскеннен кейінгі уақытта Ә. Бөкейхановтың қатты алаңдатқан
Комиссар Ә. Бөкейхановтың осы кезде түрлі тақырыптарға жазған мақалаларында
Бөкейханов коммисарлық қызметте тұрғанда қазақтың ескі, күні өткен әдет-ғұрпымен,
Бөкейхановтың комиссарлық қызметте жүргенде ден қонған істерінің бірі қазақ
Қазақ демократиялық интеллигенциясы үшін әр уақытта ең негізгі мәселе—
Уақытша үкімет қайшылықты, әлжуаз билік екендігін, ал қайсыбір қоғамдық
Мұңдай шаралардың 16 жылғы көтерілістен кейін қазақ облыстарындағы ұлтаралық
Біздің жорамалымызша, үкімет тарапынан қабылданған мұндай шешімді белгілі дәрежеде,
Осымен бір мезгілде Егіншілік министрлігі жанынан жер мәселесін Құрылтай
Сөйтіп, мамыр айында бүкіл империя көлеміндегідей, казақ облыстарында да
Мұндай сипаттағы саясатты жүргізудегі мақсат патша үкіметінің Қазақстан сияқты
«I. Әлі де пайдаланылмай жатқан жер қорларын түгел есепке
IV. Жер қорын нақты пайдалану үшін бұратаналарды да, ескі
Көріп отырғанымыздай, бұл құжаттан жер мәселесінде патша үкіметі ұсталған
2. Сәуір айында Петроградтағы Переселен басқармасы өзінің жергілікті мемемслеріне
Сонымен, қорыта айтқанда, Уақытша үкімет және оның жергілікті мекемелері
Ақпан революциясынан кейін көктем шыға жер мәселесін шешуде қайсыбір
Ә. Бөкейханов 1917 жылғы көктемде Торғай облысында болған жер
Ғабдуллин және «Ирсиз» деген жамылғы есімді татар
жұртының өкілдері кезінде переселендерге өткен казақ
жерін бізге алып бермейді, деп Бөкейханов пен Байтұрсыновқа өкпе
Шілде айынан бастап Ә. Бөкейхановтың жер және басқа қоғамдық
Ә. Бөкейхановтың бұл кезеңдегі жер мәселесіне байланысты көзқарасы, белгілі
8—15 қазан аралығында Том қаласында өткен Сібір автономистерінің съезіне
1. Бас Переселен мекемесінің есебі бойынша, қазақ жері 240
Жаңа билік орнап, бостандық, теңдік, туысқандық келгені рас болса
Құрылтай жиналысы жер мәселесінс байланысты заң қабылдаған соң,
Қазаққа жер сыбағасы өздсрінің тілегіне сай ауылға, ұлысқа, руға
Қазақтарға жер сыбағасы тұрған жерінен, атамекенінен берілсін. Ертіс бойындағы
Уақытша үкімет комиссары Ә. Бөкейхановтың 1917 жылдың соңына қарай
Ә. Бөкейханов 1917 жылы 15 желтоқ санда, яғни оны
1917 жылдың сәуір айының басында Уақытша үкімет Түркістан өлкесін
Ә. Бөкейханов «Қазақ» газетіне жазған хабарында бұл Комитетке Түркістан
Ә. Бөкейханов осы шағын мақаласында Комитет мүшелеріне қысқаша сипаттама
2.2. Мұхаметжан Тынышбаевтың Уақытша үкіметтегі орны
М. Тынышбаев Жетісу елкесінде 1916 жылы болған қайғылы оқиғаларға
М.Тынышбаевтың Түркістан губернаторы алдына жер мәселесін көлденең тартқанына толық
Ескі территориялық-әкімшілік жүйесіндегідей, Уақытша үкімет тұсында да Сырдария және
Шкапский мен Тынышбаев бұл мәселелерді орталық билік алдына қоя
Жергілікті жағдайды жақсы білетін О.А.Шкапскийдің пікірінше, Жетісу өлкесінің
М. Тынышбаев пен О.Шкапский мамыр айында облыстағы елді мекендерді
Өздерінің бұл шараларына байланысты О.Шкапский: «Алым-салықты жинау әрқашанда
Түркістан Комитеті мүшесінің манаптардың әлеуметтік рөліне қарсы айтылған бұл
Шілде айына қарай облысты басқару мекемелерінде де біраз өзгерістер
Өздерінің әкімшілік кызметке адамдар іріктеу принципі жөнінде
Шілде айына қарай облыстағы жағдай мүлдем шиеленісіп кеткен еді.
Міне, осы тұста М. Тынышбаевтың жергілікті жағдаймен жете таныс
М. Тынышбаев Уақытша үкіметтің комиссары қызметінде жүріп Жетісу трагедиясының
Біз бұрын қырғынға ұшыраған жалғыз қырғыз деп жүруші едік,
Алаштың азаматы! Тағы да құлақтарыңа саламыз: қырғыз-қазақ бауырларыңды ұмытпа!»
М. Тынышбаевтың бұл жолғы босқындар жөніндегі есебі толық емес-тін.
М. Тынышбаев, А. Найманқожаұлы жәнс С. Ювашевтың қазақ және
Босқыншылыққа ұшыраған қырғыз жұртына көмек ұйымдастыру барысында қазақ және
Аңсап өлейін деп жатқан адамның аузына су тамызғандай аз-көп
Бұл мезгілде босқын қырғыздарға көмек ұйымдастыру ісіне байланысты Түркістан
Ташкент, әрине, Тынышбаев пен Шкапскийдің өтініштерін қабылдамай тастайды. Бірақ
Бұл бөлінген қаржының ашаршылыққа ұшыраған бос пиғылдарға жұмсалуы барысы
«10 болыс Пішпектің тау қырғыздарында өз күнін өзі көре
Ең қиыны болып тұрған Улахолдағы 7 болыс қырғыз. Бұлардың
Архивтік құжаттар қырғыз және Қазақтарға бөлінген қаржының орыс шаруаларынан
Шамамен, шілде айына бастап Тынышбаев пен Шкапскийдің тікелей басшылығымен
Күзге қарап М. Тьшышбаевтың, тікелей басшылығымен босқын кырғыз бен
Аштыққа карсы күресте маңызды рөл атқарған бұл пункттерді ұйымдастыруда,
М. Тынышбаевтың және ол сияқты қазақ зиялыларының белсенді саяси
2.3. «Алаш» либералдық-демократиялық қозғалысының бүгінгі
Қазақстан тарихы тарихнамасында Алаш тақырыбы өте маңызды, өзекті мәселелердің
Міне, жоғарыда айтылған себептердің нәтижесінде Алаш қозғалысының тарихын зерттеуге
Біз алаш қозғалысының тарихнамасын үш кезеңге бөліп қарастырып отырмыз.
Бірінші кезеңне 1919-1920 жылдары оқиғаның суымаған ізімен жаөылған зерттеулерді
Екінші кезеңге 1921-1980 жылдары жарық көрген әдебиеттерді жатқызып отырмыз.
Алаш қозғалысының тарихнамасында 1920 жылдан соңғы уақыт ерекше
Жекелеген зерттеушілер Алаш қозғалысына баға беру үшін оның көшбастаушыларының
К.Нүрпейісов өз еңбегінде Алаш қозғалысы тарихының деректемелік негізіне тоқталған.
20-30 жылдары жеке жинақтарда жарияланған деректер;
1913-18 жылдардағы қазақ ұлттық баспасөзінде жарық көрген деректемелік мағлұматтар;
Қазақстан, Ресей, Түркия, Америка, Финляндия және т.б. архивтері мен
Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің жеке архивтері мен жарияланбаған
Сонымен қатар, алаш партиясының жарияланбағаны мен белгілі дәрежеде
Айтылғандарды қорыта келе, соның ішінде Алаш партиясының бағдарламасында қойылған
Қорытынды
Алаш қозғалысы XIX ғасырдын соңы мен XX ғасырдың басында
1905 жылдан бастап осы партияны ұйымдастыру ісінің басы-қасында болған
Ә.Бөкейханов басқарған қазақ зиялылары 1905 жылы кадеттер үлгісіндегі қазақтың
Осы айтылған пікірге байланысты «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметін
Қазақ демократиялық интеллигенциясының тар таптық немесе ұлттық мүдделерден гөрі
«Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметі бағдарламасы белгілі дәрежеде казақ
Кеңестік тарихнама алаштық интеллигенцияның тарихи рөліне байланысты мұндай тұжырымға
«Алаш» шын мәніндегі дәстүрлі саяси партия болып қалыптасып үлгермегеніне,
1917 жылгы желтоқсанда болған екінші жалпы қазақ съезінің Алаш
Ә.Бөкейханов және сол кезеңде қазақтың зиялы қауымының басқа өкілдері
Осы принципті мәселеде Алаш пен Алашорда жетекшілері саяси күресте
Сонымен қатар Алаштың көрнекті жетекшілерінің
қайраткерлік іс-әрекеттері қоғамдық өмірдің әр саласында олардың әрқайсысына тән
хатталып қалды. Мәселен, Әлихан Бөкейхановтың саясаткерлігі, саясат жүргізудегі "батысшылдығы"
көзге түсті, Ахмет Байтұрсыновқа ең әуелі
ағартушылық-ғылымдық пен саяси қимылда байсалдылық
және ұстамдылық тән болды. Халел Досмұхамедов пен
Мұхаметжан Тынышбаевтардың қоғамдық қайраткерлігінен ғалымдық, зерттеушілік қасиеттері басым жатты.
Осындай әр қырынан танылған, білімді де талантты қайраткерлер басқарған
Кезінде (1919, 1920 жылдары) Совет өкіметі Алаш қозғалысына қатынасқандардың
Сонымен, Алаш пен Алашорда тарихының маңызды кезеңін зерттеген еңбегімізді
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.-Алматы, 1995.-228 б.
2. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда.-Алматы, 1995.-19 б.
3. Омарбеков Т. Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы// Ақиқат.-1994.-№9-Пб.
4. Субханбердина Ч. Қазақ. Алаш.-Сарыарқа. Алматы, 1993.-
5. Ахметов Ғ. Алаш алаш болғанда.-Алматы, 1998.-42 б.
6. Мухаметов М, Сатершинов Б, Сырымбетұлы Б. Саяси-құқықтық
7. Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері:
8. Пірманов Ә, Қопаева А. Қазақ интеллегенциясы.-Алматы, 1997.-119
9. Өзбекұлы С.
10. Сұлтанов Қ. Алаш өкіметіне -90 жыл//Оңтүстік таңы, 2007.
11.Қүл-Мұхаммед М. Алаш ардагерлері.-Алматы, 1996.-97 б.
12.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-том.
13.Омарбеков Т. Алаштың
коммунисі.-1991.-№7.-6-7 б.
14. Н.Абилтайн М,
Қазақстандағы Саяси
қозғалысының тарихнамасы.-Түркістан, 2004.-132 6.
15.Рахым Е. Бүгінгі
келмейді// Жас алаш.-2007.-№44.-4 б.
16. Қойгелді М. Алаш идеясы // Жас алаш.-2007.-№44.-4 б.
17. Оралтай X. Алаш-Түркістан түркілерінің ұлт азаттық ұраны//
Азат.-1991.-№18.-3 б.
18. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында.-
Алматы, 1994.-232 б.
19. Бұл да сонда.
20. Бөкейхан Ә. Таңдамалы шығармалар жинағы.-Алматы, 2003,-22 б.
21. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты.-Алматы, 1992,-125 б.
22. Қойгелдиев М. Алаш өткен жол // Ақиқат.-1994.-№2.-45 б.
Алматы, 1998,-23 б.
24. Бөкейхан Ә. Таңдамалы қазақ энциклопедиясы.-Алматы, 1995.- 95 б.
25. Сайлаубай Е. Алашорда үкіметінің шығыс
2001.-14 б.
26. Сүлейменов Д. Алашорданың батыс бөлімінің тарихы.- Алматы, 2004.-32
27. Бұл да сонда.
28. Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері.-Алматы.-1994.- 52 б.
29.Артықбаев Ж. Қазақстан тарихы.- Астана-2001.-63 б.
30. Нүрпейісов, Байжанов, Шакеев. Алаш мирас: құжаттар жинағы.
Екінші кітап.-Алматы.-1995.-84 б.
31. Есмағамбетов К. Тәуелсіздіктің таңшолпаны // Егемен Қазақстан.-
2007.-№5.-6 б.
32. Бұл да сонда.
33. Сарсекеев К. Ақтаңдақтар беттерін тәуелсіздік ашты // Саясат.-
2005.-№11.-33 б.
34. Жамбылов Д. Саясаттану негіздері.-Алматы-2003.-79 б.
35. Бұлұтай М. Әзіз қазақ жұрты // Саясат.-2003.-№9.-10 б.
36. Қойгелдиев М. Өзімізді қайта таныдық // Егемен Қазақстан.-2006.-№220.-3
1
Қазақ саяси партиясы
Партия мүшелерінің әрекеті мен бағдарламасы
«Үш жүз» партиясының құрылуы
Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдар
Көппартиялық жүйе – демократиялық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі
Алаш партиясының құрылуы мен мақсаты жайында
Алаш партиясының құрылуы мен мақсаты
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси партияларды қалыптастырудағы ұлт зиялыларының ролі
XXғ басындағы саяси партиялар, Алаш партиясы, "үш жүз" социалистік партиясы
Алаш партиясының құрылуы, мақсаты және қызметі