Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
I. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ 6
1.1. Табу мен эвфемизмдер жайлы жалпы түсінік 6
1.2. Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі
1.3. Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі
II. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ АУДАРМА НҰСҚАДА БЕРІЛУІ 35
2.1 Аудару барысында табу мен эвфемизмдердің мағынасын анықтау
2.2. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы әдістер 44
2.3. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы қиындықтар 52
ҚОРЫТЫНДЫ 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
КІРІСПЕ
Соңғы онжылдықта «тілдің құрылымын» зерттеудің орнын «тілдің әрекет
Жаңа ғылыми парадигма, өзінің айқын антропоцентристік бағытымен табу
Сонымен қатар, табу мен эвфемизмдерді лингвистикалық және мәдениетаралық
Осы жұмыс табу мен эвфемизмдердің аудармада берілу жолдарын
Тақырыптың өзектілігі: табу мен эвфемизмдердің лингвистикалық және лингвомәдени
табу әр халыққа тән мәдениет призмасы арқылы қабылданып,
эвфемизмдер тілдік мәдениет пен қоғамдық нормамен сабақтаса қарастырылады.
Зерттеу нысаны: ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің қазақ
Зерттеу пәні: қазіргі ағылшын тілінің этникалық және әлеуметтік
Жұмыстың мақсаты: қазіргі ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу
Жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес, келесі міндеттер қойылған:
Табу мен эвфемизмдер мәселесіне қатысты отандық және шетелдік
Табу мен эвфемизмдерді аударудағы негізгі тәсілдерді анықтау;
Табу мен эвфемизмдердің аударудағы өзіндік ерекшеліктер мен қиындықтарды
Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің қазақ тіліне аударудағы
Зерттеудің әдіснамалық негізі: салыстырмалы, салғастырмалы талдау; сипаттау; жүйелеу;
Зерттеудің теориялық негізі: отандық және шетелдік ғалымдардың табу
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Жұмыстың нәтижелері мен қорытындылары тіл
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Зерттеудің тұжырымдары мен түйіндері, нәтижелері
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Берілген дипломдық жұмыс кіріспеден (кіріспеде
Кіріспеде зерттеу тақырыбы өзектілігінің негіздемесі беріліп, объектісі және
Бірінші бөлім « Эвфемизмдер мен табудың зерттелуі».
Екінші бөлімде «Эвфемизмдер мен табудың аударма нұсқада
Қолданылған әдебиеттер тізімі жұмыс барысында талданған тіл білімі,
I. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Табу мен эвфемизмдер жайлы жалпы түсінік
Табу мен эвфемизмдер тіл білімінің ұзақ зерттелген бөлігі
«Табу» түсінігі
ТАБУ. 1. Ағл. taboo, дөрекі және қолайсыз сөзді
2. Ағл. taboo (тиым), әртүрлі лингвистикалық емес факторлармен
Табу – индонезия тілінен алынған термин: тыйым салу
Ақиқаты, табудың ең басты принципі – сол құбылыс
Табу— тілге қатысты этнографиялық түсінік. Табу қоғам дамуының
Өлім, ауру атаулары, құдайлар мен аруақтар атауларына тиым
Табудың тарихы.
Табу—адмдардың әр түрлі әрекеттеріне қатысты жағымсыз ережелер (үзілді
магиялық (тиымды практикалық магияның жағымсыз формасы ретінде, яғни
діни (табуды «қасиетті заң» ретінде түсіндіретін және жындарға
психологиялық ( табуға психоаналитикалық талдау беретін, оны алғашқы
антропологиялық (табуды әлеуметтік бақылау формасы ретінле түсіндіретін –
Табу сөздерді алмастыру үшін басқа сөздер, яғни эффемизмдер
«Эвфемизм» түсінігі
ЭВФЕМИЗМ (антифразис) ағл. euphemism, қандай да бір құбылысты
Эвфемизмдер – бұл ауыстыру, тыйым салынған (табу)
Эвфемизм термині алғаш рет антикалық авторлармен қолданылған. Оның
insane asylum орнына mental hospital, mental health clinic;
mad орнына insane, mentally unstable, unbalanced;
old орнына senior, advanced in years;
retire on a pension орнына retirement.
Дамудың жоғарырақ сатысында, мысалы шаруалар арасында халықтардың қалыптасуы
Бүгінгі заманда табуға цензуралық тиым негіз бола алады
Дамыған қоғамдық ортада сөздерді табуға айналдырудың тағы бір
blow one’s nose орнына to clear one’s nose;
pregnant орнына in an interesting condition, in
Тілдік табу мен эвфемия бұл өте қиын әрі
Қарапайым лексикамен салыстырғанда, эвфемизмдер қоғамдық «дөрекі» және «қолайлы»
Эвфемизм, тура емес, перифраздық, сонымен қатар затты, қасиетті,
Эвфемизация үрдісі, адамның сөйлеу әрекетін құратын үш негізгі
Тілдік тәсілдер мен эвфемизация құралдары:
«Диффузионды» мағынаға ие анықтауыш сөздер: қандай да бір,
Нақты заттар мен түсініктерді атауға пайдаланылатын, жалпы мағынаға
Тарихи лексикаға қарағанда құбылыстың негізін бүркемелеуге қолайлы кірме
Мемлекттік және әскери құпияларды жасыруға, репрессивті салаға тиесілі
Әрекеттің толық еместіген немесе қандай да бір қасиеттің
Эвфемизм өзіндік ерекшелікке ие. Ол эвфемизмнің лингвистикалық табиғатымен
1.2. Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі
Табу мен эвфемизмдердің қазақ тілі лексикологиясының сөздік қорынан
Табу негізінен алғанда этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен бірге,
Сондай- ақ, ерте кезде аңшыларда «аң адам тілін
Табу немесе тыйым магиядан, атап айтқанда, оның теріс
Осы анықтама тұрғысынан қарағанда, табу мен оларды алмастырып
Сөздерге салынатын тыйымның діни наным сенімдер мен әдет
Өлімге байланысты туындған эвфемизмдер
Адам баласы үшін табиғи құбылыстардың ішінде ең қорқыныштысы
Қазақ арасында қалыптасқан салт бойынша да қайтыс болған
Өліммен байланысты немесе сонымен ұштасып жататын тағы біраз
Анатомия мен физиологияға байланысты табу мен эвфемизмдер
Моральдік немесе этикалық нормаларлың тұрғысынан өрескел немесе ұят
Қай мәдениетте болмасын табу мен эвфемизмдердің ендігі бір
Саяси эвфемизмдер
Саяси эвфемизмдердің басқа эвфемизмдерден айтарлықтай айырмашылығы бар. Саяси
Ауру атауларына байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдер.
Сөз магиясына сену мен әр түрлі әлеуметтік себептердің
Қызылша—қызыл көйлек, қызыл;
Шешек—мейман, қонақ, қорасан, әулие, күл;
Мәлік—қыз, кемпір, ақбайпақ;
Топалаң—алаң, секіртпе, ұшпа;
Алапес—жаман ауру.
Сөз магиясына сенуден туындайтын лингвистикалық табу мифологиялық кейіпкерлердің,
Бір затты не құбылысты тікелей өз атымен емес,
Көз алдында отырған науқас адам қайтыс болғанда, өлді
Эвфемизм табу сияқты үрейленуден туған сенімге негізделмейді, сыпайыгершілік
Сан қилы әлеуметтік себептердің негізінде қалыптасатын табу мен
Табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамның
Эвфемистік метафоралар
Эвфемистік метонимиялар
Эвфемистік синекдоха
Эвфемистік символ
Эвфемистік ирония
Эвфемистік парафраза
Фразалық тіркестерден жасалған эвфемизмдер
Есімдіктерден жасалған эвфемизмдер
Эвфемизмдердің жоғарыда аталған жасалу жолдарымен қатар тілге тиек
Деформация- табу сөздерді тігісі жатық эвфемизмдермен ауыстырмай- ақ,
Эллипсис- кейбір дөрекі немесе айтуға ерсі сөздерді контекстен
Кірме сөздер- басқа тілден (араб, парсы, орыс) енген
Қазақ халықының мәдениетінен, атап айтқанда, наным-сенімдерінен, мифологиялық дүние-танымынан,
Халқымыздың тотемдік нанымдары мен тыйымдарына байланысты құнды деректерді
Н.И. Ильминский, И.И. Ибрагимов сынды ғалымдардың қолжазбаларынан кездестіреміз.
Қазақ тіл білімінде де табу, эвфемистік, дисфемистік құбылыстар
Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды,
Белгілі зерттеуші, ғалым И.В. Шамшинның айтуы бойынша, табу-
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де
Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл мәселенің
Әйел адамның әрекеттері арасында вербалды табу келесі жағдайларда
Қоршаған ортамен үйлесіді өмір сүре отырып, қазақтар кейбір
Тиым қасиетті дүниелер мен қатар жаман (ібіліс) дүниелерге
В.Б. Кашкин мен Е.М.Смоленцеваның айтулары бойынша табу сөздермен
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келсек, қазіргі таңда тіл, тіл
1.3. Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі
«Эвфемизм » термині антикалық авторлармен қолданылған. Оның генезисі
Эвфемизм міне дәл осы мәселені шешуге бағытталған.
М.М. Маковский бойынша, табу адам мәдениетінің пайда болуы
Тіл мен мәдениеттің бір бірімен тығыз байланысты екендігі
эвфемизмдерді зерттеушілер «эвфемистік тіркестердің өзін ғана емес, оларға
Эвфемизм құбылысын диахроникалық тұрғыдан зерттей келе, ағылшын тілінде
XIV ғасырлада француз мәдениеті сәнге еніп, тілді «жұмсарту»
XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап пуритандықтар тілге
XIX ғасырдан бастап индустриалды революция жүрді. Өмір сүру
Викториандық кезеңде, тәртіп пен адамгершілік кезеңі эвфемизмдердің гүлдену
XIX и XX ғасыр тез ғылыми техникалық дамудың,
Дүниежүзілік соғыстар, ғылыми техникалық прогресс және жаһандану қоғамды
Әр түрлі этно және әлеуметтік топ өкілдері лексиканы
Эвфемизмдерді британ, ал ең алдымен американ тіл білімінде
XX-XXI ғасырларда эвфемистік лексика мәселесіне арналған және оның
Эвфемизмдердің табиғатын талдау мен түсінуге, олардың пайдалану себептерін
Тіл білімінде «эвфемизм» түсінігін берудің әртүрлі тәсілдері бар.
Мысалы, О.С. Ахманова келесі анықтаманы ұсынады: «Эвфемизм (антифразис)—
А. И. Гальперинның пікірі бойынша: «Эвфемизмдер– атауға ие,
Г. Б. Антрушина өзінің «English Lexicology» еңбегінде: «There
Эвфемизмдерді классификациялауға қатысты да әр түрлі көзқарастар бар.
Эвфемизмдер көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудырған:
Тілдік
Психологиялық
Әлеуметтік
Прагматикалық
Бұл құбылысты зерттеу тәсілдері зерттеушінің қай аспектіні маңызды
Бұл анықтамаға ұқсас анықтаманы Лингвистикалық Энциклопедиялық Сөздік те
Жалпы алғанда, ағылшын лексикологиясында эвфемияны тар шеңберде қарастыру
Кейбір авторлар (И.В. Арнольд, А.М. Кацев) эвфемизмдерді
Батыс ғалымдарының еңбектерінде (D. Cristal, R. Holder, H.
Эвфемизмдер сөздігінің авторы Холдер лексикалық бірліктерді іріктеудің басты
Денотаттың стигматикалығы(жағымсыз коннотация). «Стигма» түсінігі Н.
Жағымда коннотация құру
Айтылғанный шынайылығын сақтау.
Е.П. Сеничкина бірнеше қосымша қасиеттерді атап көрсетеді:
Денотаттың жағымсыз әсерін жұмсататын эвфемизмнің семантикалық бұлыңғырлығы
Адресатқа не туралы айтылып жатқандығын түсінуге мүмкіндік беретін
Зерттеу нәтижелері бойынша ағылшын тіл білімінде эвфемизмдерге туыстас
Екіжақты сөз (Double Speak)
Ауыспалы мағына (Figurative Extension)
Джентилизм (Genteelism)
Найс-Неллизмдер (Nice-Nellyism)
Жақсартулар (Amelioration)
Егер жағымсыз сезімдерді жұмсартуға бағытталған эвфемизмдер денотатпен байланысын
Сонымен қатар, біз, эвфемия құбылысына деген кең
Ал енді, эвфемизмдердің қабылданған классификацияларын қарастырайық. Эвфемияны зерттеген
Р.А.Будагов олардың жаңа классификациясын ұсынып, оларды
Р.А. Будаговтың ойынша контекстуалды эвфемизмдер жеке топқа жатады.
Осы аталғандардың ішіндегі «жұмсартушы» эвфемизмдерге бүгінгі күні кең
Контекстуалды эвфемизмдерді Е.П. Сеничкина окказионалды деп атайды. Олар
Е.П. Сеничкинаның пікірі бойынша, эвфемизмдердің бірнеше нұсқасы бар:
тілдік эвфемизмдер, тілде бекітілген және сол тілде сөйлеушілермен
сол тілде сөйлеушілермен қабылданбаған эвфемизмдер
тарихи
деэвфемизмы (дисфемизмы)
Р. Холдердың эвфемизмдердің алты лексика-семантиалық түрін бөліп көрсеткен
Abortion and miscarriage (түсік пен қателік)
Age (жас)
Bankruptcy and Indebtedness (тақырға отыру және қарыздану )
Cheating (алаяқтыұ)
Commerce Banking (банк)
Industry (индустрия)
Бұл классифиикация алмастыру үшін эвфемизмдерді пайдаланылатын стигматикалық денотаттардың
Сонымен қатар, А. М. Кацева тақыптық сала бойынша
Бүркемеленген эвфемизмдер (liquidity crisis - inability to pay
Нағыз эвфемизмдер
Қосымша стилистикалық әсерге (ирония не сықақ) ие нағыз
Б.А. Ларин эвфемизмдердің үш тобын көрсетті:
Ұлттық әдеби тілге тән эвфемизмдер
Класстық және кәсіби эвфемизмдер
Тұрмыстық эвфемизмдер
Л.В. Артюшина өз зерттеуінде эвфемизмдерді жіктеудің келесі тәсілдерін
тарихи тиым салынған табуға айналған салалар: Моральды этикалық
шартты тиым салынған табуға айналған салалар: этикет эвфемизмдері;
Өз кезегінде, Торопцева Е.Г. эвфемизмдердің лингвистикалық классификациясын ұсынады:
құрылымы бойынша (сөз, сөз тіркесі, сөйлем);
стилистикасына байланысты (әдеби, бейтарап, төмен деңгейдегі)
сөзжасам бойыша:
семантикалық жылжытулар (метафора, метонимия, мағынасын тарылту және т.б.)
форманы өзгерту тәсілдері (фонетические бұрмалаулар, конверсия, аффиксация, аббревиация
кірме сөздер
Эвфемизм функциясын атқаратын сөздер:
шет тілден енген сөздер with child, pregnant—enceinte (French).
жалпы қабылданған терминдер: drunk—intoxicated, elevated, flustered.
тұрақты тіркестер: to lie—to distort the fact, to
Саяси эвфемизмдер феномені ағылшын-қазақ әлемінің тілдік бейнесінің бір
Саяси психология тұрғысынан алғанда саяси мәдениетті екі жақты
Саяси мәдениет термині алғаш рет 1956 жылы Г.Алмонд
Кейбір авторлар ( А.А.Галькин, В.Д.Ольшанский) саяси мәдениеттің екі
Саяси эвфемизмдер ағылшын тіліндегі саяси дискурстың негізі болып
Саяси эвфемизмдер «Саяси сыпайылық» терминінің негізгі анықтамаларын қарастыру
Шет тілдер сөздігі, саяси сыпайылық терминіне келесідей анықтама
З.С.Трофимованың көзқарасы бойынша: «Саяси сыпайылық—мәдени плюрализм идеясының
С.Г.Тер-Минасова бойынша: «Саяси сыпайылық—жеке тұлғаның намысы мен сезімдерін
Шетелдік авторлар саяси эвфемизм құбылысының ғылыми және мәдени
Жоғарыда көрсетілген анықтамаларда тілдік саяси сыпайылық жайлы
Мәдени әрекет аспектісі, ол саясат пен идеологиямен
Тілдік аспект, ол тілдік кодты жөндеу мен жаңа
Саяси эвфемизмдерде мәдени әрекет аспектісі бірінші орында, сондықтан
1962 жылы американдық әлеуметтік лингвистер саяси дұрыс әрекетпен
Р.Т.Беллдың көзқарасын толықтай қолдай отырып, қоғамда белгілі бір
«аблеизм» («ableism») –физикалық кемшіліктері бар адамдарды кемсіту;
«этноцентризм» («ethnocentrism») –доминант мәдениеттен басқа мәдениеттерді кемсіту;
«лукизм» («lookism») – сұлулық стандарттарды құру және ол
Осылайша, көптеген американдық университеттердің аумағында нәсілшілдікке қатысты сөздерді
Ағылшын тілінің дамуының бүгінгі сатысындағы басты үрдіс оның
Бүгінгі күнгі зерттеулер бойынша, ағылшын тілінің саяси эвфемизмдерінің
Жасына байланысты кемсітуді жұмсартатын эвфемизмдер. Old (кәрі) дегеннің
Физикалық және психикалық кемшіліктері бар адамдарды кемсітпейтін эвфемизмдер.
Адамның жыныстық белгісін білдіретін жұрнақтар –man (chairman—төраға) немесе
Саяси эвфемизмдер кейбір әрекет түрімен айналысатын адамдарға қатысты
Саяси эвфемизмдерді аударуды ағылшын сөздеріне эквивалентті қазақ эвфемизмдерін
Қажет болған жағдайда саяси сыпайы тіркестің нақты мағынасын
Аударма барысында қиындықты көбінесе саяси эвфемистік лексиканы жасайтын
Көпшіліктің саяси эвфемизмдердің болашағына күмән келтіргендігіне қарамастан бұл
Барлық эвфемизмдер сияқты саяси эвфемизмдер де оны басқа
З.Г.Заварзина бойынша саяси эвфемизмдерді құрудың негізгі мақсаты тура
Билік орындары және олардың әрекеттері
Әскери әрекеттер мен олардың қатысушылары
Экономикалық тәсілдер мен оның ізбасарлары
Әр түрлі ұлттық және әлеуметтік топтар мен олардың
Сыртқы саяси өзгерістер
Қазіргі заманда саяси эвфемизмдер үлкен қызығушылық тудыруда және
Билік органдарының әрекеттері. Қоғам мен билік қарым қатынасы:
Қаржылық қатынастар. Экономикалық құбылыстар. Қаржы дағдарысы.
Е.П.Сеничка атап өткендей ТМД мемлекеттеріндегі басылымдарда ақша, қаражат
Әр түрлі ұлттар мен әлеуметтік топтар және олардың
Сыртқы саясат және дипломатия. Дипломатия мен сыртқы саясат
М.Жұмағұлова: «Әдеттегі эвфемизмдер жеке адамдар арасындағы коммуникативтік қолайсыздықты
Саяси коммуникациялық мәтіндерде тура жағымсыз бағалаушы тілдік құралдарды
Этникалық және ұлттық кемсітуді жою: Барак Обама «black»
Әлеуметтік жағдайына байланысты кемсітуді жою: Барак Обама
Қоршаған ортаны, жануарлар әлемін қорғауға байланысты Барак Обама
Президенттік сайлау кезіндегі үгіт насихат барысында саяси
Жағымсыз экономикалық салдарды жұмсартатын эвфемизмдер: period of negative
Мемлекеттің адамзатқа қарсы саясатын бүркемелеуге бағытталған, әсіресе
Саяси эвфемизмдердің негізгі функциясы ретінде «жұмсарту» функциясын атауға
Нәсілшілдікке байланысты қолданылатын саяси эвфемизмдер.
Жоғарыда көрсетілгендей, саяси сыпайылық тілде жеке тұлғаның сезімдері
Сонымен нәсілшілдік пен этникалық кемсітушілікке қарсы бағытталған тілдік
Гендерлік саясатта қолданылатын эвфемизмдер.
С.Г.Тер-Минасованың айтуы бойынша феминистік қозғалыс тілдің барлық деңгейлерінде
сameraman (оператор) -> camera operator
spokesman (делегат) –>spokes person
foreman (бастық)– >supervisor
fireman (өрт сөндіруші)-> fire fighter
postman(хат тасушы)-> mail carrier
businessman( іскер) ->executive
congressman (конгресс мүшесі)-> congress person
headmistress (мүдір)-> head teacher
women (әйел адам) сөзі womyn немесе wimmin
Сөйлеушінің жынысы белгісіз болған кезде әдетке айналған he
Әлеуметтік-саяси эвфемизмдер.
Тілдік сыпайылық адам өмірінің барлық салаларын қамтиды,
old age pensioners > senior citizens [зейнеткерлер; жасы
unemployed > unwaged [жұмыссыз және жалақы алмайтындар] ;
slums > substandard housing [лашық, стандарттарға сай емес
natives > indigenious population [жергілікті халық, тарихи тұрғындар]
foreigners > aliens, newcomers [шетелдіктер, бейтаныс адамдар, келімсектер,
short people > vertically challenged people [ бойы
third world countries > emerging nations [үшінші әлем
collateral damage > civilians killed accidentally by military
killing the enemy > servicing the target [жауды
Көбінесе тілдік сыпайылық коммерциялық себептермен де байланысты болып
Құрылымы бойынша саяси сыпайы лексика сөз тіркес түріндегі
Екі компонентті
Көп компонентті
Бұдан шығатын қорытынды саяси сыпайы лексика қандай да
Саяси эвфемизмдердің жағымды жағынан басқа жағымсыз үрдісі де
Кез келген үгіт насихаттың мақсаты оқырманды болып жатқан
1) antiterrorist operation (лаңкестікке қарсы операция);
2) collateral damage (әскери нысандарды атқылау кезіндегі бейбіт
3) coalition forces, liberating forces (одақ, азаттық әскері)
4) discriminate deterrence, pinpoint bombing, precision bombing (нүктелік
5) escalate, escalation (ұшығу)
6) ethnic cleansing ( этникалық тазалау);
7) humanitarian mission, humanitarian assistance (гуманитарлық миссия, гуманитарлық
8) invasion, incursion (қол сұғу)
9) liberate/ liberation (азаттық);
10) liquidate/ liquidation (жою);
11) neutralize/ neutralization (жою)
12) peacemaking mission, peacemaking operation (бейбітшілік операциясы);
13) protective reaction (жауапты қорғаныс әрекеті);
14) strategic (стратегиялық);
15) sweeping operation (тазарту операциясы );
16) weapons of mass distraction (жаппай қырып жою
Мәліметтерді ары қарай талдау газет беттерінде саяси эвфемизмдер
1) Ирактағы әскери операцияның атауы (antiterrorist
2) Одақ күштерінің атауы (coalition forces, liberating forces);
3) Ядролық, химиялық немесе бактериологиялық қарудың атауы (weapons
4) Әскери нысандарды атқылау кезіндегі бейбіт халықтың
5) Әскер операциялардың атауы (protective reaction, strategic
Лингвистикалық заңдылық бойынша саяси эвфемизмдердің көп бөлігі белгілі
Саяси эвфемизмдерді құру барысында 90% жалпы халықтық лексика
Жоғарыда келтірілген саяси эвфемизмдердің бір бөлігін неологизмдерге жатқыза
«Әскери қақтығыстың атауы» деген тақырыптық топты талдай келе
Ендігі жерде, liberatе-liberation эвфемизмін талдайық, эвфемизмнің өзі екінші
Мысалы: «Notwithstanding the Bush administration's rhetoric about liberating
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келсек, қазіргі таңда тіл, тіл
Жоғарыда аталған, әртүрлі авторлармен ұсынылған зерттеліп отырған құбылыстың
Көптеген ұсынылған эвфемизмдердің классификациялары эвфемия құбылысының көпжақтылығы мен
Алайда, кейбір құбылыстарды білдіретін сөздер ескіріп, қолданыстан шығап
II. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ АУДАРМА НҰСҚАДА БЕРІЛУІ
2.1 Аудару барысында табу мен эвфемизмдердің мағынасын анықтау
«Эвфемизм» мен «табу» терминдеріне анықтама бердік, ендігі кезекте
1 Табу мен эвфемизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Табу мен эвфемизмнің аударудағы негізгі қиындық- ол сөздің
Егер сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір табу мен эвфемизмдер арнайы
2 Табу мен эвфемизмнің мағынасын контекстен анықтау
«Табу» мен «эвфемизм» терминін анықтау барысында, аудармашы табу
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
Бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Табу мен эвфемизмдерді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст (микроконтекст)
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем қолданылатын
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса табу мен
3 Табу мен эвфемизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын
Негізінен табу мен эвфемизмдер тілдегі бұрыннан бар сөздер
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, expecting сөзі ағылшын тілінде «күтуде», «тосуда»,
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың
low-income men (poor-дың орнына) -«табысы төмен», «табысы аз».
Afro-American (Nigger-дың орнына)-«Афро-американдық».
advanced in years (old-тың орнына) -«жасы келген», «жасы
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле
This will not satisfy the critics of today’s
...Madonna petitioned for divorce on the ground of
Бұл мысалдағы «unreasonable behavior» тіркесі дөрекі «awful
Кейде «антонимдік» эвфемизм префиксті емес, болымсыздық мағынаға ие
The study highlights that sparrow chicks are hatching
Бұл мысалда өлім мен жерлеу тақырыбы қозғалған, ал
Келесі мысал «Phone Company Apologies for Obama Security
Берілген мысалдағы «had not been active» тіркесі
Эвфемизмдердің жасалуының графикалық әдісі
Графикалық эвфемизмдерге орфографияны бұзу, әріптерді екі еселеу, әр
‘I heard Mrs Jones is … again’
f- word, f***
Графикалық эвфемизмдер әдетте газет мақалаларында қолданылмайды, себебі олар
«I am an a*hole...»;
«F***ing do it...».
Берілегн графикалық эвфемизмдер жасөспірімнің сөздерін сөзбе-сөз жеткізу барысында
Британдық және австалиялық газет беттерінде тырнақшаға алынған графикалық
➢ имплицитті антонимия: Recovery versus "recovery" (қалпына келтіруге
➢ эвфемизмді арнайы белгілеу, белгілеу функциясы: "Golden
handshake" laws passed by Australian Senate (Австралия Сенаты
➢ тасымалдау функциясы, тасымалдаудың түрлерін қабылдаудағы өзіндік көмек:
(Ең ірі деген экономикалар «ғасыр дауылына» ілікті) (The
2008).
Эвфемизмдердің жасалуының фонетикалық әдісі.
Фонетикалық әдісте дыбысталуы ұқсас сөзге алмастырылады: gambling дыбыстылуы
Талдау барысында фонетикалық эвфемизмдер табылған жоқ, себебі графикалық
Эвфемизмдердің жасалуының морфологиялық әдісі.
Морфологиялық эвфемизмдер аббревиатура не антоним жасау үшін префикс
Economic activity ... seemed to dry up, and
Аталған метафорикалық эвфемизм «almost dying» жағымсыз тіркесін білдіреді.
Ағылшын және американдық газеттерді талдау барысында аббревиатураларды эвфемизм
Бұдан, аббревиация эвфемизмдерді жасаудың тәсілі ретінде сирек қолданылады
Басқа тілден енген кірме сөздер.
Кірме сөздер дегеніміз - өзіндік сөзжасам тəсілімен емес,
Тілдерге кірме сөздердің ену сипаты түрліше болады. Бір
Тіл-тілдің лексикасында ауызша енген кірме сөздер де, жазбаша
Ауызша кірме сөздерге өте-мөте тəн ерекшелік сол –
Шет тілден сөз қабылданғанда, сөздің (оның) ішкі формасы,
Мысалы, ағылшын тілінде: «the Kremlin» сөзі «copshop» сөзіне
Үлкен өлшемді киім киетін адамдарды қызықтыру үшін қазіргі
Renoir Collection (ренуар топтамасы): Ренуар әйелдері — сүйкімді,
Сонымен қатар: acne – pimple, lingerie – underwear,
Метафоралар эвфемизм ретінде.
Метафоралардың эвфемизм ретінде пайдаланылуының бірнеше мысалын қарастырайық: «Several
Біздің көзқарасымыз бойынша, «several measures» тіркесінің орнына «several
«Тo take a share of the profits» метафорасы
Метафорикалық эвфемизмдердің мағынасы барлық бөліктері бір тақырптық логикалық
Британ ұлттық нұсқасында экономикалық оқиғаларға, құбылыстарға, үрдістерге табиғи
Victorians will lose their jobs as the global
Economy – Егер де бүкіл әлемдік қаржы дағдарысы
Келесі сөйлем микроконтекстің негізгі сөйлемімен байланысты:
…the state has weathered the worst of the
Ағылшын тіліндегі эвфемизмдер тек лексикалық бірлікке ғана емес,
Метафораның жоғалуы тілде клишеның пайда болуына алып келеді.
Эвфемизмдердің жасалуының кері метонимия әдісі.
Бұл тәсілде метонимияға кері мағынаны жалпылау қолданылады. Басқаша
I think that what’s happening is that children
Жоғарыда келтірілген мысалдардан, мағынаны жалпылау газет мақаласының авторына
Эвфемизмдердің жасалуының мағынаны поляризациялау әдісі.
Эвфемизмдердің жасалуының тағы бір әдісіне тоқталып кету қажет.
Many fledglings are undernourished when they fly the
Сонымен, біз қазіргі ағылшын мен американ газеттерінде қолданылатын
Сонымен қатар ескі (80-ші жылдардағы) газеттерді талдасақ та
During their lifetime Louis and Florence Reizenstein spent
Rigidity in the Egyptian position could only encumber
Сонымен, біз қазіргі заман мен ХХ ғасырдың 80-ші
2.2. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы әдістер
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық рухани алмасуы нәтижесінде
Ақыл – ауыс, ырыс – жұғыс деп білетін
Бастапқы мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау және аударма бірліктерін
Стандартты түрде тәуелсіз бірліктер ерекше аударма технологиясын талап
Тілдік фактор аудармашының бастапқы мәтіннің белгілі бір элементтерін
Мәдени фактор аударма элементінің ақпараттық бірізділігінің көлемін бастапқы
Психологиялық фактор бастапқы элементтің ақпараттық бірізділігінің көлемін жеке
Тілдік көзқарас бойынша, стандартқа сәйкес үйлестіктерге келмейтін бастапқы
Лексикалық тәсілдер бастапқы мәтінде сөз деңгейінде стандартқа
Грамматикалық тәсілдер морфемадан бастап фразадан жоғары бірліктерге дейін,
... People were no longer worried about the
I think that what’s happening is that children
Барлық грамматикалық шақтар, тіпті өзге контекстерде тура сәйкестіктері
Функционалдық ауыстыру және қосу сияқты кең тараған тәсілдердің
Стилистикалық аударма тәсілдері аударма нысанасы бастапқы мәтіннің
Vic economy weathers storm
Бұл жерде дағдарыс деген сөз storm табиғи құбылыс
Сонымен қатар: Cher used the word during the
Жалпы негізгі стилистикалық қайта құру тәсілдерінің қатарына сөздік
Әртүрлі қайта құру тәсілдерінің ішінен бастапқы мәтінге сәйкес
Эвфемизмдерді аудару ағылшын тіліндегі бірліктерге қазақ тіліндегі эквиваленттерді
Тіларалық байланыстар барысында табу мен эвфемизмдерді жеткізудің бірнеше
Транслитерация және транскрипция әдісі
Табу мен эвфемизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі. Бұлай аталудың
Транслитерация әдісі бойынша ағылшын сөздерінің қазақ тілі әріптерімен
Awards shows have caused indecency problems for networks
Марапаттау салтанаты былтыр телерадиокомпанияларға балағат сөздерді пайдаланылғандықтан
Nicole Richie said both "f***" and "s***" on
Николь Ричи FOX арнасының келесі жылы марапаттау салтанатына
Шындығында транслитерация тәсілін қолдану салыстырмалы түрде аз кездеседі
Қазіргі таңда аударма тәжірибесінде көп тараған әдістердің бірі
ableism – аблеизм, физикалық кемшіліктері бар адамдарды шеттету;
lookism – лукизм, сұлулық стандарттарын құру мен сол
ethnocentrism –этноцентризм, доминант мәдениеттен өзге мәдениеттерді кемсіту;
ageism – эйджизм, адамның жасына байланысты табу
eurocentrism – еуроцентризм, еуропалық және батыс мәдениеті алдыңғы
Baristas – бариста (кофе дайындайтын маман).
Калькалау әдісі
Аударма тілінде сәйкес үйлесімділігі болмайтын тілдік бірліктерді аудару
Тілдердің даму тарихы көбіне функционалдық белгідегі тіларалық өзара
Транскрипциядан калькалаудың ерекшелігі – оның негізгі түрді аударма
Калькалау арқылы әдетте терминдер, кең қолданылатын сөздер мен
Adjustment (акциялар курсын түзету)—қайта реттеу
Gradual increase in prices and wages (инфляция)
Administered prices and wages(сұраныс пен ұсыныс) — реттелетін
Кейбір жағдайларда, әсіресе тарихи оқиғалар мен мәдени объектілерді
қобалжу кезеңі – the period of unrest
Калькалау, транслитерация немесе аралас аударманы таңдау сөздіктің көмегімен
- біріншіден, тура аударма жасаудың кемшілігі болуы мүмкін,
- екіншіден, транскрипцияны қолданудан гөрі калькалау тәсілі қолайлы
Бұл тәсілді қолданудағы ерекше қиындық негізгі құрылымды кеңейту
Калькалаудың «Аударымсыз» жолы сөздің ішкі пішінін өзгеріссіз сақтауды
Калькалау баламаны құраушы әдіс ретінде дәлме-дәл аударумен туыстас,
Калькалау әдісінің артықшылығы болып оның көмегімен алынған баламаның
Consistent experiences of discrimination –кемсітудің үздіксіз жағдайлары.
Both the U.N. and the elected Iraqi government
NATO may soon agree to shoulder more of
Эвфемизмдерді калькалау арқылы аудару қазақ тілінің құрамына жаңа
Ал сипаттама аудармаға «жаңа сөз» қазақ тілді реципиентке
Лексико – семантикалық модификация (түр өзгерісі)
Жоғарыда айтылған сөздер мен сөз тіркестерін аударуға арналған
Контекст, жағдаят және мәтіннің ішкі жасырын мәніне тәуелді
Осындай зерттеудің нәтижесінде бастапқы сөздің аударма тілінде бір
Бастапқы мағынаны тарылту не нақтылау негізгі бірліктің ақпараттық
available (қол жетімді, бос; available surface — бос
available (жарамды; tickets available for one day only
available (available – жұмыссыз ( unemployed сөзінің эвфемизмі)).
Ағылшын тілінің challenged сөзінің мағынасы кең және қазақ
chemically challenged person – нашақор, есірткі пайдаланушы;
horizontally challenged – семіздікке шалдыққан;
mentally challenged – ақыл есі-кем;
physically challenged – мүгедек;
vertically challenged – бойы қысқа;
visually challenged – көзі соқыр;
Аударма үрдісінде лексико – семантикалық мәселелерді шешу үшін
Функционалдық баламаны іздеу баламасыз лексикамен, яғни қостілді сөздіктерге
golden ager – қарт;
henchperson – ізбасар;
public assistance – қоғамдық жеккөрініш;
vulnerable people – кедей немесе ақыл-есі кем;
under the influence – есірткі әсеріндегі;
alternative dentation (false teeth) – жасанды тіс;
of mature years (old) – қарт;
to get into trouble –психикалық ауруға шалдығу;
appliance – адам денесіндегі медициналық аппарат (мысалы: протез,
on assistance – жәрдмақы алу;
adopted human children – асыранды балалар;
attractively impaired – тартымсыз, сүйкімсіз;
hearing-impaired – есту қабілеті нашар;
speech impaired – мылқау;
body-count немесе inoperative combat personnel– қаза тапқандар.
Кейде баламаны таңдауда сөздік тәсілдердің бірі де жағдаятқа
Егерде суреттеу аударма тәсілі ретінде, әдетте жәй түрде
Осы лексико – семантикалық өзгеріс тәсілдерінің ішінен керектісін
2.3. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы қиындықтар
Аударма – белгілі бір тілде берілген хабарды аударма
Табу мен эвфемизмдер жарнама, сленг және кәсіби жаргондарда
Аудармашы үшін сөз астарында не айтылғанын түсіну үшін
Мысалы, ломбард дүңгіршектерін (pawnshops) қазіргі кезде АҚШ—тағы жарнамаларда
Осы топқа жататын эвфемизмдердің ішінде, шығынға ұшыраған фирма
Кедейлер (the poor) қазіргі капиталистік қоғамда, эвфемистік
Жекелеген жағдайларда (мамандықтарды классификациялау саласында) эвфемизмдерді асыра пайдалану
Бар атаулар Қазақ тіліне аудармасы Кездесетін жаңа
Boarding house Пансионат Guest house (Вг.) Қонақтарға арналған
Beauty-shop operator Шаштараз қызмешісі Beautician Косметолог
Automobile mechanic Автомеханик Automobile internist көлік қозғалтқышы құрылымының
Gypsy cab driver Жалпы қалалық такси жүргізушілерінің кәсіподағына
Garbage collector Қоқыс жинаушы Sanitation engineer Санитария мәселесінің
Rat-catcher Атжалмандарға қақпан орнататын адам Extermination engineer Кеміргіштерді
Salesman Сатушы , саудагер Field representative Жергілікті жердегі
Dog-catcher Жабайы иттерді аулаумен айналысатын адам Animal welfare
Janitor Күзетші Custodian Күзет қызметінің қызметкері
Stool pigeon доносчик, осведомитель Police informant Полицей ақпарат
Boycott Бойкот Cease to purchase Сатып алуды тоқтату
Cooling-off Күту кезеңі Period of reconsideration Қайта
Fire Жұмыстан шығару Remove Жұмыс орнын «ауыстыру»
Dispute Дау (жұмыстағы) Difference Көзқарастардағы айырмашылықтар
Exploit Эксплуатациялау Use without reward Марапатсыз біреудің қызметтерін
Feather-bedding Қызметкерлер санын жасанды түрде көбейту Using excess
Lockout Локаут Business moratorium Іскерлік әрекетке мораторий
Scab, strike breaker «Скэб», штрейкбрехер Substitute, non-certified worker
Sit-down strike Отыратын ереуіл Work cessation on premises
Strike, walkout, work stoppage Ереуіл, жұмысты тоқтату Work
Sweat shop Жұмыстың терлеткіш жүйесі орнаған цех (өндіріс
Келтірілген мысалдардан эвфемизмдердің тілдегі өте күрделі және қарама—қарсылықты
Екінші жағынан, эвфемизмдерді жекелеген жарнама шеберлері пайдалана бастағанда,
Осылайша, біз сөздің ең басты ерекшелігі тек қана,
Бұдан, аудармашы үшін шығатын қорытынды: сөздің негізгі мағынасын
Сонымен қатар эвфемизмдерді аудару барысында олардың жасалу жолдары
Эвфемизмдердің басым бөлігі – басты сөз зат есім
Етістікті сөз тіркестер эвфемистік тіркестердің аз ғана бөлігін
Зат есімді тіркестерді жасаудың ең тиімді жолдары: adj
Сөз-эвфемизмдерді жасаудың ең тиімді тәсілі:
лексика-семантикалық алмастыру: available – жұмыссыз; guest –
біріктіру: big-boned – сүйегі ірі, comb-free –таз.
аффиксация: жұрнақтар – ism, – ron, және префикстер:
-ron жұрнағының көмегімен жасалған сөздерді аудару барысында екі
бірнеше тәсілді пайдалану: garbologist (garbage collector) – қоқыс
сөйлем эвфемизмдер: Fish Are Friends, Not Food,
Саяси эвфемизмдерді жасау үшін “challenged”, “alternative”, “inconvenienced”, “person”,
Visually challenged тіркесін аудару үлкен қиындық туғызады. Холдер
Адамның жыныстық ерекшелігін білдіретін сөздерді қолданбас үшін пайдаланылатын
Мысалы: milkperson– сүт сататын тұлға; busperson – автобус
Эвфемизмдерді тура аударудан сақ болу қажет, себебі эвфемизмдерді
Сондықтан «Мультитран» сөздігіндегі mentally challenged, horizontally challenged, physically
Жоғарыда аталғандардың көп бөлігі тілде бекітілген эвфемистік тіркестер
Мысалы: ... they think we have come by
Уэллстың "The Truth About Pyecraft" әңгімесінде, getting rid
Сонымен қатар, перифраз сынды көркем әдеби эвфемизмдер аудару
"Of course, there are many very nice models
Осындай аударма барысындағы қиындықтар аудармашының коммуникативті – делдалдық
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңда тіл, тіл мәдениеті, ғылымға деген талап,
Табу мен эвфемизмдер—кез келген мәдениет пен тілден
Сан қилы әлеуметтік себептердің негізінде қалыптасатын табу мен
«Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің аудармада берілуі»
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
О.С. Ахманова Словарь лингвистических терминов
. В.И. Овчаренко «Новейший философский словарь» (2003 ж.)
Л.П. Крысин «ЭВФЕМИЗМЫ В СОВРЕМЕННОЙ РУССКОЙ РЕЧИ»
W. S a f i r e. The
Вандриес Ж. Язык. М.: Соцэкгиз, 1937. С. 205
3
ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Табу және эвфемизм
Табу мен эвфемизмнің қазақ тіл білімінде зерттелуі
Тыйым салынған атаулар
Табу мен эвфемизмдердің әлемдік деңгейдегі зерттелу тарихына шолу
Табу мен эвфемизмдер- кез келген халықтың тілінен орын алған ауқымы кең этнографиялық лексика
Лексико-семантикалық жүйесіндегі қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің геторогендік және гомегендік ерекшеліктері
Эвфемизм. Эвфемизмдердің жасалу жолдары
Табу мен эвфемизмдерді этнолингвистикалық жағынан ритуалдармен, әдет-ғүрыптармен салт-дәстүрлерімен бірнеше халықтардың тілдерінің сөздік корының байланысын зерттеу
«Қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің ерекшеліктері»