Шоқан және Ұлық Ұлыс Қазақ тарихы
Мазмұны
Кіріспе 2
І-тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи
ІІ-тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимакасы . 16
ІІІ-тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия
халықтарының саяси-экономикалық өмірі туралы. 22
ІV-тарау. Ш. Уәлиханов Қырғыстанның кейбір әлеуметтік-
экономикалық және мәдени өмірі туралы. 32
Қорытынды. 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 40
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Биыл көрнекті шығыстанушы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы ғалым
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бірнеше ғылым
Бірнші қазақ ағартушысы және демократы, ғалым, зерттеуші, орыс және
Шоқан Уәлиханов еңбектерінен ғылымның әр саласын зерттеуші ғалымдар бір
Философиялық, саяси және экономикалық көзқарсы туралы қарастырған арнайы зерттеулер
Шоқан шығармалары туралы маңызды еңбекті М.Әуезов [5], А. Марғұлан
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бірінші қазақ демократының қызметінің
- қазақ және қырғыз халықтарының шығу тегі;
- сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылысы;
- Шығыс Түркістан халықтарының экономикалық- саяси жағдайы;
- жоңғар феодалдарына қарсы қазақ халқының азаттық күресі;
- Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Бұл мәселелер мен қатар Ш. Уәлиханов ХIX ғасырдағы Орта
Бір айта кететін жайт Ш. Уәлихановтың тарихи көзқарасын жете
Тақырыптың деректік негізі. Ш. Уәлиханов тарихи көзқарасын зерттеуде бірқатар
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география
Ғалым бұл пікірін «Жоңғария очерктерінде» онан әрі ширата түседі.
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеуде қазақтың ғұлама ғалымы
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аса көрнекті ағартушы, ғалым және зерттеуші
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, төрт бөлімнен және
І-тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы
тарихи көзқарасы.
Шоқан өз кезеңінің жан-жақты аса терең білімді адамы болды.
Шоқанға аса көрнекті орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен және оның досы,
1853 жылы Шоқан кадет корпусын бітіргенен кейін Сібір қазақ
Келесі, 1855 жылы Ш.Уәлиханов Гасфорттың Омбыдан Іле Алатуына дейінгі
Ш. Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 жылғы Қашақарияға
Себебі, Ресей Қашғарияның ең жақын көршілерінің бірі болатын. Петр
ХVІІ ғ. соңы – ХVІІІ ғ. басында Қашғарияны Қытайлық
Бұл жағдай онсыз да үңіле қарап отырған патшалық Ресейдің
Патша үкіметін, әсіресе Қашғарияға ағылшындардың енуі мазалады.
Нессельродың хатын алғаннан кейін Батыс Сібір генерал-губернаторы алған мағлұматтарды
Омбы областық басшысының бұл болжамы кейінірек расталды. 1827 жылдың
Пташа өкіметінің Қашқарияға деген қызығушылығы бұл тұстада толастамаған, әсіресе
Қашқарияға деген құлшыныс тек экономикалық-саяси жағынан ғана емес, сонымен
Патша өкіметі Қашқарияға маңызды мәліметтер жинау үшін тағы да
Міне осындай ақылды да алғыр, шығыс тілдеріне жетік, адам
1858-1959 жылдары Шоқан өзiн ер жүрек саяхатшы данқына бөлеген
Ғылым жүзiнде мүлдем белгiсiз болып келген, мәдениетi бай Қашқариядай
1858 жылдың жазында татар саудагерінің киімін киген Шоқан ұзақ
Келген күнінен бастап Шоқан Қашқария тарихымен танысып, бұл өлке
Шоқанның өжеттілігі мен батылдығының арқасында көптен бері белгісіз болып
Шоқанның бiр жыл бұрын бараған Адольф Шлагинтвейтке, Уәлихан төре
Шоқан мұндағы сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды жинауға көп
Уәлиханов сапарының ең басты нәтижесi (Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу
Қашқария тарихы мен халқының өмірінен толық мағұлмат алу үшін,
Қашқария тарихынан басқа елдің қоныстану, этнографиялық, сауда және экономикалық
Шоқан Уәлихановтың Қашқариядағы сапары ұзаққа созылмады. Қоқан мен Семейден
Уәлиханов елдің шаруашылық жағдайын суреттей келе – «әділдігін айту
«Кіші Бұхара басқа да Азия халықтарына тән нәрсе мануфактураның
Шығыс Түркістанның экономикасының дұрысталуы тек мұның сауда қатынастары арқасында
«Ферғана алқабынан сауда жолдары Қашқарға Теректі арқылы өтетінін сонау
Мұнымен қатар Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістандықтардың қазақ жүздерімен сауда
Сонымен Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістанның тек экономикалық- саяси жағдайларын
Уәлихановтың Орта Азия мен Шығыс Түркiстанды зерттеушi ретiнде ғылымға
Атақты орыс ғалымдары, ең алдымен П.П.Семенов-Тяньшанский, И.В. Мушкетов, Н.А.Аристов
М.И.Венюков Ш.Уәлихановтың Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу (Кiшi Бухара) провинциясын
Қашғар саяхаты барысындағы ауыр сапар және жол үстінде кездескен
ІІ-тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимикасы
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география
Ғалым бұл пікірін «Жоңғария очерктерінде» онан әрі ширата түседі.
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеу орыс география қоғамы
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі
Ш.Уәлиханов әр жылдары Сарыарқа, Жетісу өңірі және Қашқарға жасаған
Шоқан дүниежүзілік география ғылымна орыс ғалымдары атынан үлес қосқаны
Ғалымның топономика мәселелеріне ерекше назар аударуы оның Ішкі Азияның
Ш. Уәлихановтың артына қалдырған мол ғылыми мұрасын оның карта
Жалпы алғанда Ш.Уәлихановтың қаламынан туған ғылыми еңбектер ХIХ ғасырдағы
Географиялық атауларға түсініктемелер Шоқанның, әсіресе, жол жазбаларында көптеп кездеседі.
Шоқанның Ішкі Азияға саяхаттары кезінде қамтыған аумағының ауқымдылығы оның
Алтынемел – моңғол атауы, - деп жазады саяхатшы өзінің
Ш.Уәлиханов шекара және сауда мәсәлелерімен Құлжаға барған сапарында, Қашғарияда
Қытай және моңғол атауларын қатар қойып, салыстыру арқылы ғалым
Сөз орайына қарай, басқа тілдерден енген, Шоқан түсініктеме берген
Саяхатшы жол жазбаларында Ішкі Азияның географиялық атауларына байланысты аңыз-әңгімелерді
Ш. Уәлихановтың еңбектерінде географиялық атаулармен қатар олармен байланысты кейбір
Ш.Уәлиханов еңбегінде «Тянь-Шань Ақсу өзенінен батысқа қарай Қашғар меридианына
Қазіргі кездегі анықтамада: «Сырт деп аталатын Тянь-Шань мен Шығыс
Сырт жайындағы осы екі анықтаманы салыстырудан Шоқанның аумақтық табиғат
Қорыта айтқанда, Ш. Уәлиханов Ішкі Азия жер-су аттарын талдау
ІІІ-тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия
халықтарының саяси-экономикалық өмірі туралы.
Шоқанның жастайынан Шығыс халықтары тарихына деген қызығушылығының оянуына сонымен
Шоқан Уәлихановтың Шығыстану саласында ғылыми қызметінің басталуы ұлы орыс
Ғалым кез-келген халықтың, оның ішінде қазақтың да этногенезі ұсақ
Жас өспірім шағындағы «профессор И.Н. Березинге хатында» айтқан бұл
Ш. Уәлиханов қазақты құрамы жағынан қырық рудан құралған және
Шоқанның қабілеттері тарих, географ және шығыс философиясы бойынша терең
Осыған қарамастан А.И. Левшиннің 1832 жылғы жарияланған «Қазақ-қырғыз, яғни
Соның бірі Ш.Уәлиханов өзі «Қазақ халқының Геродоты» - деп
Ш.Уәлиханов «Мен бұл халықтың (қазақтар) Жошы ұлысы құлағанан кейін
Бұған қоса, оның монғол тайпалары қазақ халқының едәуір бөлігін
Монғолдардың қазақ халқының құрылуында белгілі бір рөл атқарғанын мойындаумен
Бұдан әрі Уәлиханов дала тайпаларының қасындағы өзара әрекеттестік туралы
ХIII – ХIV ғасырлардағы Қазақстан тарихы моғол ұлыстары мен
ХIХ ғасырдың бірінші жартысында көптеген шығыстанушылардың алдында негізінен монғол
Шоқан Уәлихановтың ойынша «Орда» сөзі кең мағанада хан астанасын,
Шығыстану әдебитеінде мемлекет аты ретінде қалыптасқан Алтын Орда терминіне
Өкінішке орай Шоқан Уәлихановтың бұл өзгертуін ғалымдар көңіліне алмады,
Н.И. Березин сияқты Шоқан Уәлихановта монғол мемлекетінің әкімшілік құрылыс
Уәлиханов еңбектерінен қазақтар мен монғолдардың саяси ұйымдарындағы, салттарындағы ортақтық
Шоқан ең алдымен Шығыстанушы ғалым болатын, сондықтан да оның
Шоқанның қазақтар туралы ой толғауларынан да айқын көрінеді. Кейбір
Шоқан қазақтардың зерделі, поэзияға бейім, адамгершілік қағидалары қанына сінген,
Қоғамдық өмірге тарихи нақтылық қағидасын қолдану Шоқанның мына төмендегі
Бұл тұжырымына европалық елдердің тәжірибесінен көптеген мысалдар келтіре отырып
Өйткені реформаны жүзеге асыпу үшін ең алдымен «тайпалық организм
Сөйтіп, Шоқан адамдар санасының, іс-қарекетінің түп-төркінін физикалық құбылысардың (географиялық
Шоқанның қоғамдық сасяи көзқарстары сондықтанда ағартушылық шеңберінен асып кете
Білім мен мәдениеттің екі бірдей бұлағынан (Батыс пен Шығыс)
ІV-тарау. Ш. Уәлиханов Қырғызстанның кейбір әлеуметтік-
экономикалық және мәдени өмірі туралы.
Шоқанның туған халқы мен шығыс тарихына деген қызығушылығының сонау
1856 жылдың көктемінде болашақтағы шығыс зерттеушісінің өмірінде өшпес із
Ш. Уәлихановтың П.П. Семенов Тянь-Шаньскиймен танысып араласуы оның өмірінен
1857 жылы Ш.Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да сапар шегеді.
Уәлиханов шығыс халықтары материалдық мәдениетінің ескерткіштеріне ерекше көңіл бөлді.
Көршілес халықтардың тарихын зерттеу Ш.Уәлихановтың өз елі қазақ халқының
Ш. Уәлихановтың ғылыми қызметі орыс географиялық қоғамының назарын аударып,
Оның ғылыми салада кейінгі қадамдарына ХIХ ғасырдың ортасында Қазақстандағы
Өзі айдауда жүргендегі бір кездесуді еске алған досы Григорий
П.П. Семенов-Тяньшанский шет аймақтағы тайпадан шыққан балғын жігіттің Шығыс
Халық Уәлихановты ардақтай білді. «Қарттармен әңгімелесіп, Шоқанды еске алғанда,
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов зерек ақылды, қоғам дамуының түрлі тенденцияларына
Ш.Ш. Уәлихановтың ғылыми мұрасын біз әлі жан-жақты игере алғанымыз
Петербургте болған аз уақыт (ол онда бір жарым жылдай
Петербургте болған кезеңінде Шоқанға оның достары, ғылыми әлемнің өкілдері:
Омбыға барып, Уәлиханов даладағы жергілікті басқару ісін қайта ұйымдастыру
Ол 1865 жылдың сәуірінде Алтынемел жотасының етегіндегі Көшентоған деген
Қорытынды
Ш. Уәлиханов өмірден қыршын кетті. Бірақ отызға жетпей жатып
Ол кең дүниенің тіршілік-тынысына құштарлықпен құлақ түрген, көздеген ұлы
Ш. Уәлихановтың ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің
Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы – отандық тарихтың алтын қоры
Қорыта айта келе – Шоқанның кадет корпусында бірге оқыған,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
К. Бейсембиев «Из истории общественной мысли Казахстана во ІІ
С.Я. Булатов. «К вопросу о государственных и правовых возрениях
Л.В.Дюков. «Ч.Ч. Валиханов как исследователь Н.Г. Чернышевского» Ученые записки
М. Илиусизова. Экономические взгляды Чокана Валиханова. М., 1960.
М. Ауезов. Ф.М.Достоевский и Чокан Валихан. «Дружба народов», 1956,
А.Х. Маргулан «Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова». В
Х. Айдарова. Чокан Валиханов. Алма-Ата, 1945.
М.И.Фетисов. Литературные связи России и Казахстана. М., 1956. Зарождение
Кадыр Хасанов. Чокан Валиханов как уйгуровед. Алма-Ата, 1963.
Бес томдық шығармалар жинағы, ІІ том, А., 1985, 11-б.
Бес томдық шығармалар жинағы ІІІ том, А., 1985, 125-б.
Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в
Қазақстан тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық» ІІІ
Кононов А. Некоторые вопросы отечественного востоковедения периода становления. М.,
Сонда 181-б.
«Шоқан және Ұлық Ұлыс» // Қазақ тарихы.-2000. №4 29-31б.
Қ.Исабай. Қазақтың жоқшысы //Егемен Қазақстан 27 қазан 2004жыл..
П.П.Семенов- Тяньшанский «Путешествие в Тянь-Шань» 1856-1857гг., М., 1946, стр
Ш.Ш Уәлиханов. Шығармалар жинағы Т. ІІ. 458 -б.
Ахинжанов М.Б. Формирование общественно-политических взглядов казахских просветителей. Алма-ата, 1955.
Дулатова Д.И. Исторические взгляды Ч.Валиханова Дисс. на соис.
Ш.Ш Уәлиханов. Шығармалар жинағы Т.ІІІ 462 б.
Венюков М.И. Опыт обозрения Русских границ в Азии, Спб,
Мушкетов И.В. «Туркестан», т.І, Изд.П.Петр., 1915, стр.183.
Аманжол Күзембайұлы. История Казахстана. Алматы.1992.; Юдин В.П. Орды: Белая,
Ш.Уәлиханов Бес томдық шығармалар жинағы ІІІ том, А., 1985,
Бұл да сонда ІІ том 23-б.
Бұл да сонда І том, 351-б.
Бұл да сонда ІІ том, 15-18 б.
Бұл да сонда ІІ том, 16- б.
Бұл да сонда ІV том, 58-б.
Сарсенбай К. Ақиқат па аңыз ба... немесе Ш.Уәлиханов қазасы
Географический энциклопедический словарь.- М., «Советская энциклопедия», 1988, 298-б.
Валиханов Ч.Ч. Письмо профессору И.Н Березину Сочинения. Алма-Ата. 1961.
Бұл да сонда 124-бет
Бұл да сонда 125-б.
Қазақстан тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық» ІІ
Ерофеева И.В. А.И. Левшин и его труд «Описание киргиз-казачих
Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А.Ч Валиханов как исследователь Центральной Азии//
«Қазақстан-Үндістан: ежелгі және қазіргі кезеңде».// Материалы Первой Казахстанской конференции
Маргулан А.Х. Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова //
Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая // Казахстан,
Уәлханов Ш. Таңд. Шығ. Алматы, 1985, 171-172 беттер.
Бұл да сонда. 171 б.
Ш.Ш.Уәлиханов., Шығармалар жинағы., 1985, 175 б.
Бұл да сонда., 1985, 172 б.
Бұл да сонда., 1985, 173 б.
Айдаров А., Хасанов К.,Ч.Уәлиханов как уйгуровед// Известия А.Н. Каз
Ш.Ш.Уәлиханов., Шығармалар жинағы., 1985, 126 б.
Бұл да сонда, 1985, 126-127 беттер
Дулатова Д. Шоқан- тарихшы. Алматы 1976. 60-б.
Марғұлан Ә. Ғылымдағы алғашқы жарық жұлдыз //Социалистік Қазақстан 1960.
Ш.Ш. Уәлиханов Шығармалар жинағы., 1985ж. Т. V.77-78 б.
Бұл да сонда. 1985ж. Т.V. 577 б.
40
Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи көзқарасы
ХІІІ-ХҮ ғ.ғ. Қазақстандағы мемлекет және құқық
Жеті жарғы туралы дерктер
Асан қайғы - аңыз кейіпкері
Тарихи тұлғалар туралы
Қазақстан тарихы - сызба схема түрінде
Түркілік басқаруға қатысты ұғымдар
Қазақ ордасының құрылуы
Шоқан Уәлиханов подполковник
Асан Қайғы туралы аңыздар