Баланың қиялын дамыту ерекшеліктері
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім
ІІ.1. Қиял және оның өзге психикалық процестермен байланысы.
ІІ. 2.Қиялдың түрлері
ІІ.3.Қиялдың даралық айырмашылықтары.
ІІ.4.Баланың қиялының дамуын
зерттеген ғалымдар
ІІ.5. Баланың қиялын дамыту ерекшеліктері
ІІІ. Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Адам бұрын өзі көріп білмеген нәрселерінің бейнесін алдына
Адам қиялына меншікті бірсыпыра ерекшеліктерді мынадай етіп топтастырып
Адамдардыњ ќиялына тєн кейбір ерекшеліктерді тµмендегіше топтастыруѓа болады:
Єр адамныњ ќиял ерекшеліктері оныњ жеке ќызыѓулары мен
Ќиялдыњ мазм±ны мен формасы адамныњ жас жєне дара
Ќиял адамныњ µскен ортасына, этностыќ ерекшелігіне, табиѓат, жер-су
Ќиял – адамныњ барлыќ психикалыќ ќ±былыстарымен ±штасып жататын
Адам ќиялы ењбек процесінде, іс-єрекет ‰стінде жарыќќа шыѓып,
Физиолог И. М. Сеченевтың қиялка байланысты пікіріне сүйенсек,
Адам қиялына тән мұндай қасиеттер оның психикасын жануарлар
Басқа психикалық процестер мен қатар қиял да ми
Сондай-ақ беделді адамның сөзін дұрыс түсінбеу де адамды
Фантазиясы бай адамдарда органикалық процестері өзгеріп отырады. Мысалы,
2.Қиялдың түрлері
Қайта жасау қиялы мен шыгармашылық қиял. Өзіндік ерекшеліктері
Ырықсыз қиял адамның алдына максат қоймай-ақ, басындағы елестердің
Қиялдың саналы әрі жемісті түрі — ырықты қиял.
Қайта жасау қиялы адамның өмір тәжірибесінде кездестірген, бұрын
Қайта жасау киялы — адамның ой-өрісін дамытып отыратын
Қайта жасау қиялы адамның барлық қызметі мен іс-әрекетіне
Балалардың қайта жасау қиялын дамытып, нәтижелі іс-әрекеттеріне күшті
Қиялдың ең жоғары түрі — жасампаздық қиял.
Шыѓармашылыќ дегеніміз іс-єрекет нєтижесінде жањадан бірінші рет жасалѓан,
Шығармашылық кезінде адамның ақыл-ой, эмоциялық, еріктік психикалық әрекеттері
Шығармашылық шешім үш сатыдан тұрады:
Дайындық жұмысы, проблемаларды күн тәртібіне қою, гипотезаны жасау,
Зерттеудің өзі, оған байланысты жасаған гипотезаны тексеру;
Алған нәтижелерді қорыту, талдау.
Осы сатылардың қайсысы болмасын қажырлы, табанды еңбекті талап
Шығармашылық мәселені шешу, оны дөп басу адамның толықтай
Шығармашылық қиял арқылы жасалатын жаңа туындылар мен өнімдер
Ғылыми жаңалықтарды, келелі мәселелер мен істерді шешуге керекті
Ерте заманда өмір сүрген ғалым Архимед заттардың салмағын
Кибернетика ғылымының негізін қалаушылардың бірі, атақты американдық оқымысты
К. Э. Циалковский: менің ғарышқа сапар шегу талабым
ақыл-ой еш нәтиже бермеген болар еді,— дейді.
Қазақ халқының ертедегі қиялы да ұшқыш кілем, таусоғар,
Шығармашылық қиялдың көркем әдебиет пен өнер саласында да
Адам қиялының ерекше бір түрі — арман. Бұл
Арман бос киялдаумен түк те жанаспайды. Бос қиялдың
Адамның жігерсіз іс-әрекетіндегі қиялдың бір түрі — мұң.
Қиялдың жасалу жолдары. Қиял түрлері елестетулердің өзгеріп, өңделуінің
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі-гипербола. Гипербола деп
Қиялдың бейнелерін жасаудың енді бір әдісі -
Қиял образдарының күрделі түрі- типтік образдар жасау. Типтік
3.Қиялдың даралық айырмашылықтары.
Әр адамның қиялы әр түрлі. Бір адамның қиялы
Қиялы әлсіз адамдар кітап оқыса, кызықты
Балалардың ойыны мен ересек адамдардың әрекетінде
Жаңа туған нәрестеде қиял болмайды. Бала өмірінде қиялдың
Ойын әрекеті бала қиялын тәрбиелеп, дамытуда күшті рөл
Жеткіншектер қиялын дамытудағы әрекет — сурет салу. Сурет
Ересек адамдар қиялы олардың өмір сүрген ортасы мен
Адам қиялсыз өмір сүре алмайды, қиял шындық болмыспен
Адам қиялының байлығы әлде нашарлығы кісілік қасиеттерін сипаттайды.
Педагокқа рухтанғыш өте керек қасиет, себебі ол шығармашылық
Рухтанғыш адам көбіне романтикалық күйде болады. Кейде оны
Адамды қиялдың қандай түрлері басымдылығына қарай сипаттауға болады.
Балада сөйлеудің пайда болуы, оның түрлі әрекетпен айналысуы,
Бала қиялын тәрбиелеу және дамытуда олардың дүние танымын,
Адамның білімі мол болса, оның ақыл-ойы мен қиялы
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары
2) қиялдың мазмүны мен формасы адамның жас
3) қиял адамның өскен
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
5) адам қиялы еңбек процесінде,
Айдаһардың бейнесін Италияның атақты суретшісі Леонардо да Винчи
Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор
Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып
Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері
Үйқы кезіндегі осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде
Түс көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына, талғамына орайлас
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп- тегіс жүмыр келсін айналасы.
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар тандамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы?
Бүл өлеңіне Абай «қиыннан қиыстырар», «тілге жеңіл, жүрекке
Творчестволық қиял әрекеттің кез-келген саласында орын алып отырады.
Қиял - адамға ғана меншікті психикалық процесс,
Егер сәбилік шақтың өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері
Әрине бұдан едәуір бұрын балалар заттарды аудара-төңкере құбылтуда
Мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін , үлкендердің
Жаңа туған балада қиялы болмайды. Қиялдың тууы және
Өсе келе , тәрбиенің нәтижесінде және өзінің тәжірибесінің
Егер сәбидің қиялы көріп отырғаннан әрі аспаса, төрт
Өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңында
Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар бөбектерде байқалады. Мұны
Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дмудың ұзақ
Баланың қиялы ойын үстінде қалыптасады. 3-4 жастағы балалардың
Ойын еденде өтіп жатыр. Ойыншықтар: кішкентай ит, ақтиін,
Бұл жағдайда атқыш бала үшін сиқыршыны қиялдауға
«Үйшіктер» ойынын Карим тым ұнатады. Еденде нөмірленген
Екінші жағына алғанда ойын көзге көрінетін іс-әрекеттің толығынан
Данияр төсекте жатып алып, өзінің жан-жағына ойыншықтарды тізіп
Сен не істеп жатырсың? Ауырып қалған жоқсың ба?
Жоқ, мен ойнап жатырмын.
Қалайша ойнап жатырсың?
Ойыншықтарға, олармен не болар екен деп ойлап жатырмын.
Ойын үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің
Тақтаға сурет салып жатқан баланың айтқандарын тыңдауға тура
Осыдан кейін ол бастапқы пунктке оралды. «Екі шыбынның
Осыдан кейін бөлмеде ілулі тұрған құс бейнеленген суретті
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял
Балалардың қиялын тәрбиелеуде ойын әрекетінің ролі күшті. Ойын
Үш-төрт жастағы балалардың ойынында баламалардың заттың орнына тұруға
Ересек балалардың қиялы мүлде ұқсамайтын алмастырылатын заттарды да
Біртіндеп сыртқы тіректердің қажеттілігі жоғалады. Әдеттегі бой үйрету
Екінші жағынан алғанда, ойын көзге көрінетін іс-әрекеттің толығынан
Ойын үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің
Ертегілерді , тақырыптарды ойынан шығара отырып, балалар таныс
Ертегіге енген барлық элементтерінің шығуын байқап көру қиын
Баланың қиялдағы болмыстың түрленуі тек түсініктерді араластыру ғана
Баланың қиялы үлкен адам қиялынан байырақ екендігі жөнінде
Әйтседе баланың қиялы шынында үлкен адамның қиялынан бай
Оқу-тәрбие процесі – бала қиялын дамытуда үлкен роль
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеген болмасын
Баланы толғандырған жағдай оның қиялының негізі
Күні бұрын қойылған мақсат арқылы бағытталған арнайы қиял
Ықтиярлы, арнайы қиялдың дамуы да зейін мен естің
Педагогтың бірінші міндеті – тәрбиешінің айтқанын дәлме-дәл, айқын
Нақтылы заттарды қабылдау мен ойша елестетуді ұштастыра білген
Педагогтың міндеті – балалардың қиялы мен елестерінің мол
Бұл бейнелеудің қаншалықты дұрыстығын тексеру үшін, осы бір
Көркем әдебиеттерді оқып беру, әңгімелеу баланың қиялын дамытуда
Шығармашылық қиялды қалыптастырудағы тамаша құралдың бірі – арнайы
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан, не нәрсеге болмасын
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамыту – олардың
Жеткіншектердің өте елігіп, шын ынтасымен әрекеттіні – сурет
Бұл суретпен салыстырғанда келесі беттегі сурет - әжептәуір
Мектеп жасындағы балалардың қиялының жүйелі түрде дамуы ғылым
Ебек операцияларын орындаудың математикалық, физикалық есептердің есептердің шешімінің
Бала қиялының дамуын зерттеген
ғалымдар.
Қыран жетпеген жерге қиял жетеді
( Халық аузынан )
Қиял дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік
(Әл-Фараби)
«Жанның өзінде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай
Шығармашылық қиял әрекеттің кез келген саласында орын алып
Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық
Әрбір адамға алдындағы жарқын болашағына байланысты армандай білуі
Қиял образдарының күрделі түрі – типтік образдар жасау.
Ұлылардан — ұлағат
Қиял! Мүнсыз ақын да, философ та... тіпті адам
Д. Дидро
Армандай білуге бейімділікте де үлы даналық бар.
А. Франс
... арман деген көп белес. Біріне шықсаң бірі
Ғ. Мустафин
Арманмен ойнау
бакытсыздыққа душар етуі де мүмкін.
Д. И. Писарев
... бүрын фантазия, қиял деп жүрген ойлар бүгін
Ш. Қудаибердіұлы
Пайдаланылған әдебиеттер
В.С.Мухина «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы» 1986ж.
Жарықбаев «Психология»
К. Жумасова Психология Асатана «Фолиант» 2004
Аймауытов Ж. Психология.- Алматы, 1995.
Алдамұратов Ә. Қызықты психология.- Алматы, “Қазақ университеті”, 1992.
Алдамұратов Ә. Жалпы психология.- Алматы, “Білім” 1996.
Әбдірахманов А.,Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша- қазақша сөздік.- Алматы,
Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 1995.
Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.
Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.
Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы, 1996.
Мұқанов М. Ақыл- ой өрісі.- Алматы, 1980.
Тәжібаев Т. Жалпы психология.- 2000.
1.Сәбет Бап-Баба Жалпы психология Алматы., 2003ж
2.Жарықбаев Қ. Жантану негіздері Алматы., 2002ж.
3.Жалпы психология. //В.В. Богословский т.б. редакциясымен Арнаулы редакторы
4.Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім. 1993.
5.Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы: Қазақ университеті. 1993.
6.Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. Алматы: Мектеп. 1966.
7.Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология. Алматы: Рауан. 1995.
8.Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы: Білім. 1996.
9.Немов Р.С. Психология. Москва: Просвещение, Владос.
Книга 1. Общие основы психологии. 1999.
10.Итбаев Н.И. Жалпы психология. Ақмола., 1992.
1. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб.,
2.Практикум по общей и экспериментальной психологии. / В.Д.
3.Атлас по психологии. / Под ред. М.В. Гамезо,
4. Общая психология / под ред. А.В. Петровского.
5
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамыту
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту жолдары
Баланың қиялы
Мектепке дейінгі балалардың қиялдың даму ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялының даму үдерісі
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамытудың теориялық мәні
Мектепке дейінгі балаларда қиялдың дамуы
Қиял дамуының психологиялық-педагогикалық негіздері
Балалар қиялын дамытуда ертегі әңгімелердің тигізетін ықпалы
Бастауыш сынып оқушыларының ертегілер арқылы қиялын дамыту