Теория литературы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ СӨЗ ӨНЕРІ
1.1 А. Байұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы
1.2 А. Байтұрсынов – әдебиет зерттеушісі
1.3 Әдебиет - сөз өнері
2 ӘДЕБИЕТ ТАНЫТҚЫШ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰҢҒЫШ
2.1 Шығарма сөз жүйесіндегі стилистикалық айшықтар тілі
2.2 Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің трактовкасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті, қазақ
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
– «Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлем әдебиеттану
– «Әдебиет танытқыштағы» «сөз өнерінің ғылымына» (теориялық
– «Әдебиет танытқыштағы» әдеби категориялар, теориялық тұжырымдар мен
– Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы
Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Жұмыста ХХ ғасыр басындағы «Әдебиет
– Жұмыс барысында «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің
– А. Байтұрсынұлының ірі лингвист ғалым екендігі (әдебиеттану
– Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда «Әдебиет танытқыштың» реттік
– «Әдебиет танытқыштың» сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап
Бітіру жұмысының ғылыми,
Сонымен қатар, бітіру жұмысының басты стратегиялық бағытын белгілеу
Зерттеудің әдістәсілдері. Жұмыс барысында диахрониялық, синхрониялық, аналитикалық
Зерттеудің нысаны және деректемелік көздері.
Екінші рет «Әдебиет танытқыш» 1991 жылы «Ақ жол:
2003 жылы «Әдебиет танытқыш» «Алаш» баспасынан «А.Байтұрсынұлы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың ғылыми
Жұмыстың зерттеу нәтижелерін арнаулы және жоғарғы оқу орындарында
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан,
1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ СӨЗ ӨНЕРІ
1.1 А. Байұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы
19-ғасырдың жарқын жұлдыздары – Шоқан, Абай, Ыбырай салған
Ауыл молдасынан хат таныған Ахмет 1886-1891 жылдары Торғай
Осы кезде қазақ жерінде орыс шаруаларының көптеп көшіп
Осы жолдағы ізденістерін ол 1896 жылы А. Алекторовқа
А. Байтұрсынов 1905 жылғы революцияны Қарқаралыда қарсы алады.
Бұдан былай Ахмет халық арасында насихат жұмысын астыртын
Ағартушылық жолға түсіп, (қайтсем, халқыма пайдамды тигізем, қалай
1917 жылы патша тақтан түседі. Ол кезде қазақтың
1925-31 жылдары ішінде Қазақстанды басқарған Ф.И. Голощекин Қазақстан
Ахмет Байтұрсынов өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап – сары аяқтары ұзын маса.
...Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша,
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?!
Ақын арманы – «адамдық диханшысы» болып халқына қызмет
Адамның диханшысы қырған шықтым,
Көгі жоқ, көгалы жоқ қорға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құр халықтың.
Бұл үзінді де үлкен мұратты танытады. «Көгі жоқ,
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара көзге қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды тәнімізде шарпылмаған, -
деп суреттейді. Елдегі мен жақсымын дегендердің халық үшін
Қалтылдақ қайық мініп еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып кешпесі жоқ,
Жел соқса, құйын соқса, жылжи беру,
Болғандай табан тіреп ешнәрсе жоқ, -
деп суреттейді. Онда басында билігі жоқ елдің
Осы өлеңдердегі бейнелілікке көңіл аударсақ, талай тың
Ақын «Жиған терген» өлеңінде осындай ғаріп күйге
Қазағым елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың!
Өлең Абайдың «Сегіз аяқ» үлгісімен жазылған. «Көк бұлт»
Емшегін еміп,
Анаға сеніп,
Бала ұйықтайды жастықпен.
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен.
Шалап ішкен кедей мас,
Мына жұрттың бәрі оңбас!
деген сияқты салыстыра сипаттау да өлеңнің көркемдігін көтеріп,
«Досыма хат» өлеңінде:
Жарқырап жақсылықтың таңы атпай тұр,
Түнерген төбемізден бұлт арылмай,
деп, отаршылдық қыспақты түнерген бұлтқа теңейді. Одан құтылып
Үміт сүйрей жыраққа,
Жетесің деп мұратқа,
Талықсам да ізденіп.
Қашан жанып шамшырақ,
Сәуле беріп жарқырап,
Болар жырақ төрт тарап?
Қашан маған іздеген,
Келіп жылы жүзбенен,
Болар сеніп бақ құрап?
деп ақын бақ күнінің тезірек келуін аңсайды. Елдің
«Анама хат», «Жауға түскен жан өзі» өлеңдерінде өз
Оқ тиіп, он үшімде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам...
Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам?
деген жолдар әкесі Байтұрсынның Сібірге айдалған кезде жүрегінің
Елін, жерін шен, шекепенге сатқан, ардан безген пәлеқор,
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны.
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз аулымның иттері үріп, қапқаны, -
деп өкініш білдіреді.
А.Байтұрсыновтың кек жолынан айнымайтынын, қаншама қиыншылық болса да
Рақатсыз өтсе де өмір жасым,
Бұл жөнімнен құдайым айырмасын.
Ұзақ жолға ниет қып бір шыққан соң,
Жарым жолдан қайтпаспын, қарындасым.
Су да болар бұл жолда, тау да болар,
Жаудың оғы, жайға тор, ау да болар.
Мынау пайда, мынасы зиян демек,
Ол ерліктің ісі емес, сауда болар,
дейді.
Бұл айтылғандар Ахметтің әлеуметтік шындықтың ақыны екенін танытады.
А.Байтұрсынов ақындығының бір қайнар көзі орыс поэзиясында жатыр.
Крылов мысалдарын аудару, Ыбырай, Абай тәжірибесінен басталса,
Бұл тәжірибе А, Байтұрсыновтың аудармашы ғана емес, ұлттық
«Қасқыр мен тырнада» сүйекке қақалып өлгелі тұрған жерінен
Қиссасы Қасқыр, Тырна болды тамам,
Мінездес қасқырменен кейбір адам.
Басына пәле түсіп қысылғанда,
Жалынып жалпаяды келіп саған...
Қайырды қарап істе адамына,
Қарайлас өзіңменен шамалыға
Қасқырдай қара жүрек залымдардың
Жүрмеңдер түсіп кетіп тамағына,
деген тұжырым қазақылық ұғымына сай келеді.
«Ала қойлар» мысалында жадағай зорлық қана емес, отаршылдық
Бәрін де ала қойдың қырсаң тақсыр
Тұқымын не бар құртып жоймайтұғын?
деп бірден алауыздық ойын жеткізеді. Оны арыстан құптай
Бұл сөзге дегенім жоқ жылар күлер,
Адам аз алдын болжап, анық білер.
Көкжалдар қойшы болса, кім біледі,
Береке ала қойға кірсе кірер,
деп Ахмет түйінді ойды оқырманның өзіне тастайды.
Осындай саяси мәні бар мысалдардың бірі «Қасқыр мен
Бұлаққа су ішуге келді қозы,
Жанында серігі жоқ жалғыз өзі.
«Бөрі жоқ» десең шығар бөрік астынан»
Пәле мен қаза алыс па келсе кезі.
Шумақтағы «Бөрі жоқ десең, бөрік астынан шығады
Алыпсың жаман әдіс қарсыласып,
Сенімен тұрам ба мен мылжыңдасып.
Айтайын, білгің келсе, қозым, саған,
Кінаң сол жегім кеп тұр, қарным ашып.
Ахмет мысалынан күштінің озбырлығын бірден тануға болады. Бұдан
Отаршыл әкімдердің момын халыққа істеген қулық- зорлық әрекетін
«Япырмай, бұл не деген күнә тақсыр!
Шуылдап қоя берді аю, қасқыр:
Былғады бір өзі емес, бәрімізді,
Біреудің шөбін ұрлап қара басқыр!
Соншама не көрді екен құдай ұрған?
Обал жоқ бұл көрімге жұртты қырған.
Өзгелер мұнан ғибрат алмас үшін,
Жоялық жылдам көзін етіп құрбан»,
деп өгізді алып ұрып, құрбандыққа шалады, күнәдан тазарсын
Тауыса алман дүние кебін айтып, санап,
Хакім аз іс ететін ғаділ қарап.
Залымдар айран ішіп аман кетіп,
Момындар тұтылып жүр шелек жалап.
Мысал «Айран ішкен құтылады, шелек жалаған тұтылады» деген
Ахмет мысалдары қазақ халқын бірлікке, ынтымаққа уағыздайды. «Аққу,
Мысалы қазақ малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле дедік аңдып баққан.
Пәленің түрін көрген мен Сары маса
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан.
Ойлаймын осы сөз де жетеді деп,
Қатты айтсам, сөзім батып кетеді деп,
Ұйқысы ашылмаған жұрт өзімді
Қорқамын сары масадай етеді деп.
Ақын осы ойын толықтырып жазған аз өлеңдерінің жинағын
А. Байтұрсынов 1910 жылы Орынборға жер аударылып келгеннен
А. Байтұрсынов «Қазақ» газеті бетінде ағарту, оқулықтар жасау,
А. Байтұрсынов өз мақалаларында халықты ағарту, білім тарату
Ахмет 1914 жылы «Бастауыш мектеп» атты көлемді мақала
Қазан төңкерісіне дейін шыққан ұлттық газеттердің ішіндегі
1.2 А. Байтұрсынов – әдебиет зерттеушісі
А. Байтұрсынов – қазақтың тілі мен әдебиетін зерттеген
А. Байтұрсынов елдің санасын көтеруден бұрын сауатын ашу
А. Байтұрсынов ең әуелі қазақ балаларына ана тілінде
1926 жылы ол әліппенің жаңа түрін жасады.
Енді Ахмет мектепте қазақ тілін пән ретінде оқытатын
Тілші ғалымның тағы бір еңбегі «Тіл жұмсар» деген
А. Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістемесінің де іргетасын
А. Байтұрсынов 1927 – 28 жылдары «Жаңа мектеп»
А. Байтұрсынов қазақ тілінің ғана емес, әдебиеттану
Ахмет 1923 жылы қазақтың эпостық жырларының бірі «Ер
Әдебиеттің әр түрлі жанрлық нұсқаларын жинап, зерттеп,
Әдебиетші – ғалым А. Байтұрсынов өнер түрлерін «Көрнек
Сөйтіп, А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» әдебиет теориясына ұлттық
А. Байтұрсынов – қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар
1.3 Әдебиет - сөз өнері
1989 жылы ғылыми айналысқа қайта оралған «Әдебиет танытқыш»
«А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» - қазақ әдебиеттану ғылымының
Еңбектің құндылығына жан-жақты тоқтала келе әдебиет сыншысы Т.
Біз де зерттеу барысында жоғарыда келтірілген құнды пікірлерді
«Әдебиет танытқыштың» құрылымдық ерекшелігі – тараулардың, жекелеген тұжырымдардың
«Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің мәнін көрсететін қысқа
Мұндай тұжырымдаманы (анағұрлым шектеулі түрде) алдымен әлемді көркемдік
Жоғарыдағы тұжырымдармен қатар А.Байтұрсынұлының: «Тілдің міндеті – ақылдың
А. Байтұрсынұлы сөз өнерінің бір парасы болып табылатын
«Шығарма сөздің» синкреттік сипаты мен көркемдік сипаты бір
Жалпы «тақырып» сөзін термин ретінде қарастыратын болсақ, әдебиеттану
Қорыта айтқанда, А.Байтұрсынұлы шығарма сөздің аясында тақырыптың нақты
2 ӘДЕБИЕТ ТАНЫТҚЫШ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰҢҒЫШ
2.1 Шығарма сөз жүйесіндегі стилистикалық айшықтар тілі
Бұл тарауда «Әдебиет танытқыштағы» (дәлірегі «Тіл қисыны» тараушасы)
Тіл қисынының лебіз ғылымына тікелей қатыстығы жөнінде В.М.
Томашевский тропты антикалық поэтиктердің тәпсіріне сай қарайды.
Және назар аударылған мәселе «Әдебиет танытқыштағы» стилистиканың өзге
Әдебиеттану ғылымында 1920 жылдары поэтиканың бас мүшесі
Әдебиет тарихын зерттеудің әдістемелік принциптері қайта қаралып,
Бастыбасты лингвистикалық бағыттағы мектептердің жалпы поэтика мен өнердің
Дегенмен, теориялық поэтика мен лингвистика аясындағы нағыз
Бұл үйірме 1915-24 жылдары ғылыми қоғам ретінде
Осы екінші бөлімге кіретін «Сөздің стилистикалық айшықтары. «Сөз
2.2 Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің трактовкасы
«Әдебиет танытқыштың» ең басында
Сондықтан сөз өнерінің ғылымы екіге бөлінеді:
1) шығарманың тілінің ғылымы,
Тілінің ғылымы дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің заңынан шығатын тіл
Жоғарыда келтірілген, көркем сөздің ерекшелігіне қатысты
Бүгінгі заман әдебиеттанушысы В.Е. Хализев көркем сөздің
Ғалым сөйлеу жүйесінің мағыналық қызметін негізге ала отырып,
Шығарма сөздің (словесное творчество) жоғарыдағы мысалдағыдай болып бөліну
Бірақ, бұл мәселеде түсініктердің орны айқындала түсу үшін
Қорыта айтқанда, бұл соңғы бөлімде асыл сөз теориясының
ҚОРЫТЫНДЫ
Бітіру жұмысында ХХ ғасыр басындағы «Әдебиет танытқышпен» кезеңдес
Әдістемелік тұрғыдан алғанда А. Байтұрсынұлы ұстанымына жақын орыс
Жұмыс барысында «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің теориясына қатысты
Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда «Әдебиет танытқыштағы» реттілік бойынша
«Әдебиет танытқыштың» сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап берген
Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы Роман
«Әдебиет танытқыштағы» «сөз өнерінің ғылымына» (теориялық поэтика ғылымы)
«Әдебиет танытқыш» еңбегінде ХХ ғасыр басындағы әдеби-теориялық
Жекелеген категориялық ұғымдардың («көркемдік», «көркемдік әлем», «көркемдік бірлік»,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Нұрғали Р. Сөз
2. Байтұрсынов А. Ақ
3. Байтұрсынов А. Әдебиет
4. «Әдебиет танытқыш» (1926)
5. Литературная энциклопедия терминов и понятий. М., 2003
6. Аристотель. Поэтика / Пер. М.Л. Гаспарова //
7. Зенкин С.Н. Введение в литературоведение. Теория литературы.
8. Тодоров Цв. Понятие литературы // Семиотика. М.,
9. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. М., 1996.
10. Медведев П.Н. (Бахтин М.М.). Формальный метод
11. Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. Л.,
12. Потебня А. А. Из записок по теории
13. Эйхенбаум Б. М. Литература: Теория. Критика. Полемика.
14. Балухатый С. История новый русской литературы за
15. Spitzer L. Stilstudien Bd. II. Stilsprachen. Munchen,
16. «Леф», 1923, № 3.
17. Винокур Г.О. Культура языка. Очерки лингвистической технологии.
18. Николаев Н.И. / Комментарий / К
19. Шапир М.И. М.М. Кенигсберг и его
20. В.Е. Хализев. Теория литературы: Учебник. –
4
Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» еңбегі ХХ ғасыр басындағы әдебиеттану ғылымының контексінде
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Тіл мәдениетінің сипаты
«Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында
А.Байтұрсынұлы – әдебиет танытқыш кітабы
Т.Жомартбаевтың публицистикалық шығармалары. Уәйіс Шондыбайұлы шығармашылығының зерттелуі. Қайым Мұхамедханұлының Абайтануға қосқан үлесі
Әдебиеттің түрлері мен тектері
Миссионерлік әдебиеттің қазақша аудармаларының тілі
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы әдебиет туралы айтыстар. ҚазАПП тұсындағы тұрпайы социологиялық сындар. Соғысқа дейінгі әдеби мұраны игеру мәселесі
Эмотивті лексика және аударма