Етістіктердің семантикалық құрылымы

Мазмұны
Кіріспе ................................. 3
1. Предикаттардың рөлді семантикаға және уақыт
байланысты жіктелуі ...........................8
1.1 Қолданыста бар амалдар .....................8
1.2 Эмоционалды-бағалау тобының етістіктерімен берілген предикаттардың
семантикалық түрлері .......................23
1.3 Нақты және абстрактілі предикат үлгілері. Уақыт ара қатынасынан
1.4 Гештальттық предикат ұғымы ....................28
1.5 Күй-жағдайды білдіретін предикаттарды мағыналы предикаттармен салыстыру...............................32
1.6 Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің уақыт ара қатынасына байланысты жіктелуі.........................36
2. Етістіктердің семантикалық құрылымы ...................41
2.1 Сөздің семантикалық құрылымының түсінігі .........41
2.2 Қазіргі тіл білімінде валенттілік түсінігін термин және ұғым
Қарастыру ...............................42
2.3 Синонимдік топ ……………………………………………………………..46
2.4 Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің семантикалық құрылымы .…48
Қорытынды .......................65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .......................67
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеліп отырған мәселе өзекті мәселелердің бірі
Зерттеу жұмысының мақсаты. Предикативті топтардың ықыласты салыстырмалы анализі мен
Зерттеу жұмысының мақсатына байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
appreciate, value, cherish етістіктерінің анықтамасын беру;
предикаттардың негізгі классификациясын келтіру;
предикаттар аудармасының ерекшеліктері мен қиыншылықтарын анықтау.
Зерттеу нысаны ағылшын тіліндегі appreciate, value, cherish етістіктерінің талдауы
Зерттеу әдісі. Зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, жұмысына алдына
Ал біздің зерттеп отырған мәселеміз предикаттардың салыстырмалы түрдегі көрінісі,
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
ағылшын тіл білімінде алғаш рет грамматикалық категориялардың концептуалдау және
- алғаш рет предикативті сипаттағы грамматикалық категориялардың (жақ, рай,
- ағылшын тілінде алғаш рет қатынас мәнінің антропоөзектілігі етіс,
- алғаш рет жекелік-көптік, шырай категорияларының сан-мөлшер мәнінің антропоөзектілік
- ағылшын тіліндегі әмбебап сипаттағы негізгі концептілер анықталып, олардың
- ағылшын тіл білімінде алғаш рет предикативті негізді, қатынас,
- көркем әдебиет, киноаударма, ғылыми әдебиет пен публицистикалық мәтіндердегі
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы предикаттардың көркем,
Бұл лексикалық бірліктерді аудару қиындық туғызуы мүмкін, себебі олардың
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Предикативті қатынас жақ, рай, шақ категориялары негізінде құралады.
- Ағылшын тілінде қатынас мәнінің концептуалды мәні етіс және
- Грамматикалық категорияларда ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері көрініс табады.
- Грамматикалық категориялардың қызметі әр форманың өзіне ғана тән
І жақ жекеше түрінің инвариант мәні сөйлеу актіне нақты
- Ағылшын тілді сөйлеушілердің тілдік санасында өздік, ырықсыз, ортақ
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
1. Предикаттардың рөлді семантикаға және уақыт ара қатынасына байланысты
Қолданыста бар амалдар
Предикаттардың барабар семантикалық сипаттамасы олардың жіктелуі мен қолдану аясын
Предикативті сөз оралымдарын түрлі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады. Бір
Екінші жағынан, предикаттардың жіктелуі уақыт ара қатынасына байланысты. Жіктеудің
Предикаттарды топтастыру мәселесімен Л.В. Щерба, З. Вендлер, У.Л. Чейф,
Предикаттар ежелгі дәстүр бойынша жіктеледі. Аристотельдің өзі күй-жағдай мен
Предикаттарды жіктеуде Л.В. Щерба ұсынған классификация ерекше орын алады.
Предикаттарды жіктеу мәселесінің екінші амалы көрнекті тіл маманы О.Н.
Предикаттардың семантикалық түрлерін анықтаудың үшінші амалы мақсаты семантикада статикалық/динамикалық,
Осы зерттеу жұмысының мақсаты ағылшын тілінде эмоционалды-бағалау тобының етістіктерін
Предикативті сөз орамдарының семантикасы олардың жалпыдан жекеге дейін түрлі
Agentive – етістік әрекетімен берілетін айтушыны (өндірушіні) білдіреді;
Objective – жалпы рөлді тәржімаламайтын және тереңдеу құрылымында басқа
Dative – (кейіннен benefactive деп аталып кетті) – етістікпен
Instrumental – етістікпен берілген іс-әрекет нәтижесінде туындайтын күш
Factitive - етістікпен берілген іс-әрекеттен туындайтын затты білдіретін септіктер;
Locative - етістікпен берілген іс-әрекеттің мекен-жайын немесе іс-әрекеттің бағытталған
Ч. Филлмор бұл септіктерді айналасында болып жатқан және етістіктің
Сонымен қатар жоғары атап көрсетілген жүйенің төмендегідей нұсқасы бар:
Agence – етістікпен берілген іс-әрекетпен талап етілетін септік (жанды/жансыз
Experience – эксперименталды етістікпен (like, enjoy, say) талап етілетін,
Benefactive – бенефактивті етістікпен (have, acquire, give) талап етілетін,
Objective – әр етістік үшін міндетті септік, оның мағынасы
Locative – локативті етістікпен (be in, move, put) талап
Dative – етістікпен аталатын күй-жағдай не іс-әрекеттің жанды организмін
Бір топ етістіктерді екінші топ етістіктерінен ажырататын қасиеттердің егжей-тегжейін
Рөлді белгілеріне қарай предикаттарды жіктеудің ең танымал классификацияларын Дж.
Дж. Лайонз ең алдымен күй-жағдайды оқиғаларға, үрдістерге, іс-әрекеттерге, әрекетке
статикалық/динамикалық жағдаят
жағдаяттың ұзақтығы/сәттілігі
жағдаяттың басқарылуы/басқарылмаушылығы
Дж. Лайонз предикаттардың төмендегі түрлерін атап көрсетеді:
«іс-әрекет» /activity/ - агентпен басқарылатын созылмалы динамикалық жағдаят;
«үрдіс» /process/ - агентпен басқарылмайтын созылмалы динамикалық жағдаят;
«күй-жағдай» /state/ - агентпен басқарылмайтын статикалық жағдаят;
«әрекет» /action/ - агентпен басқарылатын лезде динамикалық жағдаят;
«оқиға» /event/ - агентпен басқарылмайтын лезде динамикалық жағдаят.
У.Л. Чейф предикаттардың үш негізгі түрлерін атап көрсетеді: күй-жағдай,
- агенттің болуы/болмауы;
- тұжырымдамалық жағдаяттың өзгеремелілігі/өзгеріссіздігі;
- предикат мағынасын «happen», «do» етістіктерінің мағынасына сәйкестендірудің мүмкіндігі/мүмкінсіздігі.
Сайып келгенде, У.Л. Чейф бойынша күй-жағдай пациенс, яғни бейтарап
У.Л. Чейф предикаттардың негізгі семантикалық топтарын дерексіздендіре отырып, өзгеше
У.Л. Чейф предикаттардың семантикалық түрлерін жіктеуде субъекттердің семантикалық рөлдерінің
Демек, жүргізілген зерттеу Чейф ұсынған семантикалық рөлдердің классификациясы (Agence,
Дик Ю.И. еңбектерінде жағдаяттардың екі параметрлері бейнеленген предикаттардың негізгі
- динамикалық/динамикалық емес;
- басқарылушылық/басқарылмаушылық.
Динамикалық предикат дегеніміз - жағдаяттың өзгермелілігі, ал басқарылушылық дегеніміз
Күй-жағдай предикаттары – жағдаятпен басқарылмайтын динамикалық емес;
Үрдіс предикаттары - жағдаятпен басқарылмайтын динамикалық;
Жағдайлар предикаттары – жағдаятпен басқарылатын динамикалық;
Іс-әрекеттер предикаттары – жағдаятпен басқарылатын динамикалық.
Селиверстова О.Н. семантикасына қарай предикаттардың 7 тобын атап көрсетеді:
іс-әрекет мағынасы бар предикаттар
үрдіс мағынасы бар предикаттар
күй-жағдай мағынасы бар предикаттар
сапа мағынасы бар предикаттар
топ және байланыс мағынасы бар предикаттар
кеңістікте болу мағынасы бар предикаттар
ықтимал предикаттар
Барлық осы топтар бір-бірімен белгілер жүйесі арқылы тығыз байланысты.
Іс-әрекет және үрдіс предикаттары өзара субъекттің агентивтілігі/агентивті еместігі болып
Күй-жағдай предикаттары іс-әрекет және үрдіс предикаттарынан статикалық/статикалық еместік белгілері
Байланыс предикаттары іс-әрекеттерден, үрдістерден, сапалардан, кеңістікте бар болудан жекеленген
Кеңістіктік предикаттар кеңістікте бар болу ұзақтығымен сипатталатын үстеулермен ғана
Ықтималдылық предикаттары өздерінің денотаттарын уақыт ара қатынасына байланысты белгілі
Әр белгіленген предикаттар түрі одан әрі топтастырлуы мүмкін:
мөлшерлі және мөлшерсіз
лезде және созылмалы
Іс-әрекет мағынасы бар предикаттар арасында жеке әрекеттерді және тек
Жоғарыда атап өтілген классификацияларды сынай отырып, Т.Д. Шабанов семантикалық
Т.Д. Шабанова классификациясының негізінде актанттар иемденетін семантикалық рөлдердің құрамына
«Күш» түсінігі кеңістікте бағытталғандықпен және айқындауыш нүктесімен сипатталатын
Берілген семантикалық белгілерді нақтырай қарастыралық. Сонымен, ықылас деп
Берілген элементарлы мағынаны сипаттауға байланысты Т.Д. Шабанова біздің назарымызды
«Зерделік» семантикалық белгісі Х субъектісі физикалық күшінің негізі ғана
Жоғарыда атап өтілген элементарлы мағыналар негізінде Т.Д. Шабанова көру
Ерік-жігерді білдіретін етістікті зерттеу тестпен анықталатын алдыңғы сатыдағы күш
ерік-жігер салу
ықылас, бірінші компонент екінші компонент арқылы беріледі.
«Алдыңғы» сатының әрекет етушісі субъект күш жұмсауды алдыңғы сатыда
физикалық күш жұмсау
ерік-жігер жұмсау
ықылас
алдыңғы сатыдағы бақылауғыштық
«Соңғы» сатыдағы әрекет етуші соңғы сатыда «жұмысты» аяқтау үшін
- физикалық күш жұмсау
- ерік-жігер жұмсау
- ықылас
- алдыңғы сатыдағы бақылауғыштық
- соңғы кезеңдегі бақылауғыштық
4. Саналы агентив бақылауғыштық ықтимал түрде субъектке тән болғандығымен
- физикалық күш жұмсау
- ерік-жігер жұмсау
- ықтимал бақылауғыштық
- физикалық күш жұмсалуына көз жеткізу
5. Саналы емес агентив субъект тек қана күш жұмсаудың
- физикалық күш жұмсау
- барлық сатыларда ерік-жігер жұмсау
- барлық атыларда күш жұмағандығына көз жеткізу
6. Нәтижеге көзі жеткен агентив. Берілген топтың етістіктер семантикасы
- физикалық күш жұмсау
- ерік-жігер жұмсау
- «жұмыстың» нәтижесіне көз жеткізу
Сайып келгенде, Т.Д. Шабановамен ұсынылған семантикалық рөлдер «жұмыстың» орындалуы,
Актанттың семантикалық рөлінің предикаттың белгілі бір семантикалық түрінің қатыстылығына
Т.Д. Шабанованың айтуынша, әрекеттер мен үрдістер түрлі сатыларда бөлінуі
1. «әрекет» - актантына «физикалық күш жұмсау», «ерік-жігер жұмсау»
2. «үрдіс-әрекет» - актантына «физикалық күш жұмсау», «соңғы сатыдағы
3. «жүзеге асатын үрдіс» - актантына «физикалық күш жұмсау»,
4. «Үрдіс» - актантына «бақылауғыштық» («Санасыз агентив») қасиеті тән
5. «Күй-жағдай» - актантына «физикалық күш жұмсау» сияқты семантикалық
6. «Қасиет» - объектте фазаның болмауымен сипатталатын предикаттың семантикалық
Семантикалық рөлдерге негізделген предикаттардың жіктелуі орталық топтастыру болғанымен, жалғыз
Предикаттардың сөйлемдегі орны – семантикалық рөлдер лексика және синтаксис
1.2 Эмоционалды-бағалау тобының етістіктерімен берілген предикаттардың семантикалық түрлері
Эмоционалды-бағалау тобының етістіктерімен берілген предикаттарды сипаттау барысында баяндау тілін
У.Л. Чейфтің экспериенцир семантикасына жағдаят субъектісі ретінде анықтама беруі
Эксперенциалды етістіктер күй-жағдайлар ретінде болуы да, болмауы да мүмкін.
Соған қоса тәжірибе көрсеткендей жоғарыда аталған етістіктер созылмалы түрде
Етістіктердің мағыналық құрылымын дамытуда эксеперенциер терминінің таңдалынуына көптеген себептер
Осылайша, Т.Д. Шабановамен зерттеулерінде ағылшын тіліндегі көру етістіктерінің предикаттардың
«Әрекеттер», «үрдістер», «күй-жағдайлар» «қасиетт » терминіне қарағанда «әр фазада
Күш салумен байланысты (ықылас, бақылауғыштық, көз жеткізу) семантикалық қасиеттердің
Субъект әрекетті бастай немесе тоқтата алмайтындығы анықталды, себебі субъекттің
«Ықылас» семантикалық компонентімен байланысты алдыңғы кезеңде өз еркін білдіру
«Көз жеткізу» семантикалық қасиеті керісінше, бұл етістіктерде көрініс табады
Осылайша, бізге осы классификация түрі мен оның терминологиясынан бас
Сонымен, appreciate, cherish, value етістіктерін күй-жағдай предикаттарына жатқызуға болады
Көптеген авторлар предикаттарды мәтіндерде «do», «happen» етістіктерінің болымсыз нәтижесі,
«Стативті» етістіктер қатарына ағылшын тіліндегі «know», «love», «rule», «dominate»,
Осы белгілер негізінде біз appreciate, cherish, value етістіктерін жоғары
Бірақ біз бұл қорытындымен қанағаттандыра алмаймыз. Одан әргі зерттеулер
Бұнда біз О.Н. Селиверстова күй-жағдай предикаттарын Вендлер З., Лайонз
Предикаттарды осы тұрғыдан алып зерттеу жүргізгенде appreciate, cherish, value
Уақыт аралығынан бөлектенген, оның ішінде эмоционалды байланыс предикаттары болып
1.3 Нақты және абстрактілі предикат үлгілері. Уақыт ара қатынасынан
Етістіктердің семантикалық үлгісінде олардың уақыт ара қатынасынан ауытқушылық мүмкіншілігі
Денотаттары тікелей уақыт аралығында жайылдырмаған предикаттар Т.Д. Шабанова атап
Уақыт аралығынан бөлектеу әрекеттің уақытта өтетіндігін сипаттаудың және фазаларды
Уақыт ара қатынасына сай предикаттың нақтылық және абстрактілік тұрғысынан
нақты формаға ғана ие етістіктер
абстрактілі мағынаға ғана ие етістіктер
нақты және абстрактылы мағынаға да ие етістіктер.
О.Н. Селиверстова уақыт ара қатынасынан ауытқушылықтың бірнеше шарттарын қарастырады,
1. Жеке бірақ бөлектенбеген жағдайларға сай жалпыландыру. Предикаттың бұл
2. Нақты уақыт ара қатынасында орын алатын жеке әрекетті
3. Модальды етістіктерге тән абстракциялау, сонымен қатар әрекет орын
4. Кеңістікте орын алатын объектілерді нақты уақытта болуынан абстракциялау,
5. Уақыт аралығында орын алмайтын, бірақ олармен ара қатынаста
6. «Мен ойлаймын», «Мен білемін» сияқты предикаттардың уақыт арлығында
Т.Д. Шабанова біздің назарымызды бір реттік, көп реттік, итеративті
Осылайша, уақыт ара қатынасына байланысты предикаттарды топтастыруда әрекеттер, күй-жағдайлар,
Гештальттық предикат ұғымы
Предикаттардың көптеген классификацияларында нақты, жалпы және жеке, абстракцияланған предикаттар
Осындай предикаттардың денотаттары ара қатынаста болатын уақыттың кез келген
Демек, ағылшын тілінде уақытта нақты өтуден абстракцияланған предикативті денотаттарды
Топтар предикаттарын сапа және қасиеттер предикаттарынан айрықшалай білу керек.
Топтар предикаттары мен қасиеттер предикаттары арасындағы айырмашылық өз денотаттарын
О.Н. Селиверстова динамикалық/статикалық семантикасына, күш салудың болуы/болмауына негізделе отырып,
Предикаттың осы тобының түсініктері төмендегідей сипатталатын Дж. Лаков ұсынған
1. Гештальттар бір уақытта біртұтас, талданатын болып табылады. Олар
2. Гештальт бөлшектері гештальт құрамына кіретін ішкі қатынастарға байланысты.
3. Гештальт ішкі байланыстарымен олардың бөлшектерін құрап, оларда басқа
Біз предикаттардың осы түрінің тек кейбір қасиеттерін келтіріп отырмыз.
Берілген предикативті топты талдай келе, Т.Д. Шабанова гештальтты предикат
«Басқару», «патшалық ету» тәрізді предикаттар жоғары дәрежелі абстракцияның мысалдары
Күй-жағдайды білдіретін предикаттарды мағыналы предикаттармен салыстыру
Ағылшын предикаттары жүйесінде семантикасы бойынша предикаттардың динамикалық тобы (әрекеттер,
Предикаттардың осы түріне деген қызығушылық Л.В. Щербаның күй-жағдайлар категорияларының
Бұл көзқарасқа О.Н Селиверстова денотаттары уақыт аралығында созылатын (өзгермейтін),
1. Предикат денотаты тікелей уақыт аралығында орын алады, яғни
2. Күй-жағдайлар уақыт аралығында белгілі бір орын алады, яғни
3. Күй-жағдайлар созылады, яғни уақыт аралығында өзгермейді, олардың фазалары
4. Күй-жағдай субекті тек агентивті ғана емес, сонымен қатар
5. Күй-жағдай предикаттары ырықсыз предикаттағы барлық сөйлемдерге тән күй-жағдай
6. Күй-жағдайлар олар өтіп жатқан уақыт арлығынан абстракциялана алмайды,
7. Күй-жағдай фазалылығымен сипатталады, яғни ол сөздің кең мағынасында
Күй-жағдай объекттің мерзімді қасиеті деген Бархударов Л.С. ұсынған көзқарас
Күй-жағдайлар тұрақты қасиеттерден айрықшаланатын екінші маңызды аспект – бұл
Басқа жағынан алып қарағанда, сыртқы көріністер сырттан келген бақылаушымен
Негізінде күй-жағдайларды және уақыттық белгілерді айрықшалау мүмкін емес қоршаған
Сайып келгенде, күй-жағдайлар мен уақыттық белгілерді талдай келе, субектке
1.6 Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің уақыт ара қатынасына байланысты жіктелуі
Эмоционалды байланыспен берілген әрекеттер шекке ие болмағандықтан, ол уақытта
Бұл етістіктердің нақты түрге ие бола алмайтындығы олар
Әр нақты сәтте тек индивидуалды әректтер өтетіндіктен, ал біздің
Зерттеліп жатқан предикаттарды оларға да абстрактілік семантикасы тән сапа
Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерімен берілген эмоционалды байланыстың предикаттарына тән айрықша
Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің созылмалы және перфектті созылмалы түрлері
Зерттеу жұмысымызда қарастырылған мысалдардың көпітігіне қарамастан біз эмоционалды-бағалау тобы
Continuous шағы өзінің мағынасында уақыттың нақты сәтінде әрекеттер мен
Бірақ эмоционалды байланыстың предикаттары әр фазада орын алатын предикаттар
Бақылауғыштықтың болмауы Continuous шағында қолданылудың басты шарты болып
Жоғарыда айтып кетілгендерді осы етістіктердің созылмалы-перфектті шақта қолданылатындарға жатқызуға
Ақпарат берушілерден сараптама алу value, cherish етістіктерінің созылмалы және
«I have been appreciating your sincerity – «Сіздің адалдығыңызға
Бұл ерекшелік созылмалы шақтың созылмалы-перфектті шақ та сияқты функцияларының
Осы қиыншылық жағдайларға қарамастан, жалпы бұл етістіктер созылмалы-перфектті шақта
Негізгі шақ түрлері: келер шақ, осы және өткен
Негізгі шақ түрлері предикат денотатының уақыт аралығына қатыспаушылығын көрсетеді.
Эмоционалды байланыс предикаттары Нәтижелілік семантикасымен сипатталына алмайтындығы анық. Бұл
Осы шақ қамтитын кезең уақыт аралығындағы шектелмегендіктен сөйлеу барысымен
«I value it more than anything I have in
«I don’t know – her skin and the texture
«I am afraid you don’t appreciate America, Lord Ilingworth»
«But those that don’t know love and cherish him
Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің келер шағы негізінен «shall», «will» көмекші
«With her dear love», said Walter, «that she cаn
Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің өткен шақта Дерек семантикасы әсіресе көрінеді,
«The least agreeable circumstance in the business was the
«The golden age was first created which without any
«Spontaneously without law cherished fidelity and rectitude». [41, 96]
Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің перфект шағындағы қолданысы
Ағылшын тілінде өзінің әр мағынасында, тіпті дара денотатты сиппаттағанның
Present Perfect шағы бірақ та өз денотатын уақыт аралығында
Топтық предикаттар мен байланыс мағынасындағы предикаттар да (біздің етістіктер)
«How despicably I have acted», she cried, «I, who
Past Perfect шағы эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінде нақты уақытқа қатынастылығын
«The man whose prosperity she had shared through nearly
Эмоционалды байланыс мағынасындағы предикаттарда нәтижелілік семантикасы болмағандықтан, Future Perfect
2. Етістіктердің семантикалық құрылымы
2.1 Сөздің семантикалық құрылымының түсінігі
Семантикалық құрылым түсінігі тіл білімі әдебиетінде бір мағынада түсіндірілмейді.
Сөздің немесе жеке лексико-семантикалық нұсқаның мағынасын жасай келе семдер
Тілдік бірліктердің мағыналы құрылымын анықтаудағы амалдар айырмашылығын ескере, сірә,
Етістіктің семантикалық құрылымы кез келген сөздер де сияқты ұйымдастырылған
2.2 Қазіргі тіл білімінде валенттілік түсінігін термин және ұғым
Сөз бен сөйлем екі ең маңызды лингвистикалық түсініктер мен
Сөз бен сөйлемнің өзара байланысының бір көрінісі -
Бұл қасиеттер алуан түрлі, бірақ олардың ішінде үш негізгі
Л. Теньермен тіл туралы ғылымға енгізілен валенттілік лингвистикалық термин
Л. Теньер валенттілік терминін етістіктің актанттардың - әрекет етуші
Алуан түрлі авалентті, моновалентті, дивалентті және тривалентті етістіктер етістікпен
Валенттілік мәселесінің зерттемесі сөйлемге деген вербоцентрлік қатынаспен және оны
Г. Хельбиг тұжырымдамасындағы валенттілік, негізге алынып сөйлем үлгілері жасалатын
Міндетті немесе облигаторлы және факультативті актанттар арасындағы айырмашылық сөйлемнің
Егер белгілі бір сөйлем мүшесін түсіріп тастағанда, сөйлем берілген
«Еркін таратушылар» етістіктің валенттілігімен анықталмайды, демек, компоненттері ретінде сөйлемнің
Мұнан былай валенттілік түсінігі семантикалық деңгейге тарады. В. Порцигтің
Г. Хельбигтің үш сатылы үлгісі осылайша төмендегі белгілерді қамтиды:
1) актанттардың квантативті сипаттамасы немесе етістіктің синтаксистік валенттілігі, мысалы:
2) актанттардың квалитативті-морфологиялық сипаттамасы немесе етістіктің морфологиялық-синтаксистік валенттілігі, бұнда
3) актанттардың квалитативті-семантикалық сипаттамасы немесе етістіктің семантикалық-синтаксистік валенттілігі, актанттар
Г. Хельбигтің үш сатылы үлгісі лексико-грамматикалық бірліктердің етістіктерімен тіркесетін
Валенттілік түсінігі тілдік бірліктердің бөліну түсінігімен лингвистикалық құбылыс ретінде
Ю.С. Степанов осы валенттілік түрлерін сыртқы деп есептеп, сөзді
2.3 Синонимдік топ
Бір құбылыстарды, заттарды, әрекеттерді және т.б. білдіру үшін қолданылатын
Бұл синонимдік топтар семантикалық байланысқан сөздердің тізбегі ретінде қарастырылады.
Кез келген синонимдік топтың құрамында синонимдік доминант болады. Бұл
Синонимдерге зерттеу жасағанда ұқсастықтарымен қатар айырмашылықтары да ескеріледі. Компонентті
Лексикалық синонимдер семантикалық санаттарының бірі болып табылады. Синонимділіктің бар
В.В. Виноградовпен ұсынылған синонимдер арасындағы айырмашылықтар негізіндегі классификация синонимдердің
1. Барлық контексттерде өзара алмасқыш, барлық мағына реңктерімен сәйкес
jail – prison
to end – to finish
Әдетте оларға тек біршама сөздер ғана жатады.
2. Mағынасы бойынша жақын немесе тең, бірақ тілде түрлі
nasty smell – horrible stink
3. Бір түсініктерді білдіретін, бірақ мағына реңктерімен ерекшеленетін идеографиялық
to understand – to realize
Компонетті талдау лексикалық бірліктің мағынасына семантикалық компоненттер терминдерімен айқын
С.О. Кузнецов парадигматикалық қатардың барлық мүшелері бір лексико-семантикалық топқа
Синонимдерді синонимдік топ қатарына енгізгенде, олар мағынаның интегралды компоненті
Эмоционалды-бағалау тобы етістіктерінің семантикалық құрылымы
Бағалау предикаттары жалпы дистрибутивті белгілерге ие:
тұлға аттарының айналысында бірлескен кездесушілік;
тұлға аттарының және толықтауыш рөліндегі препозитивті аттардың алмасуы.
Барлық бағалау етістіктерін екі үлкен топқа бөлуге болады: оңды
Осы зерттеу жұмысында қарастырылып жатқан value, cherish, appreciate бағалау
«It overwhelmed him that the people of his district
«… the more she suffered, the more highly, he
«You are a character … that’s why we cherish
Жағымды бағаны бекіту барлық үш етістіктік лексемалардың константты мағынасын
Дәл сол уақытта осы үш етістіктер мағына реңкі бойынша
Осылайша «appreciate» етістігінің семантикалық құрылымы төмендегі лексико-семантикалық нұсқаларды қамтиды:
to esteem highly a person;
to consider somebody or something to be of great
to be grateful to somebody for what they have
to understand someone‘s feelings of opinions;
to enjoy something keenly and approve of something warmly;
to become gradually more valuable over a period of
«Value» етістігінің семантикалық құрылымын қарастырайық. «Value» етістігі төмендегі мағыналраға
to esteem highly a person;
to consider somebody or something important to you or
to decide how much money something is worth, by
«Cherish» етістігінің семантикалық құрылымы төмендегі мағыналарды қамтиды:
to hold and treat somebody as dear;
to keep in the mind or hart;
to care for someone in a loving way, to
«Аppreciate» етістігінің семантикалық құрылымындағы лексико-семантикалық нұсқаның сырт пішінін өте
Бұған қарамастан сөздердің жақындығы бірнеше лексико-семантикалық нұсқаның арасында табылады.
«Value» етістігінің семантикалық құрылымындағы лексико-семантикалық нұсқаның сырт пішінін сол
value
Сонымен қатар біз берілген предикаттардың рөлдік семантикасы (субъектті-объектті қатынастар)
Жиналған мәліметтерден көрініп отырғандай, берілген етістіктердегі субъект (S) үнемі
Берілген етістіктер үнемі объекттің бар болуын (V+O) мәлімдейді. Зерттеліп
«I appreciate your kindness and generosity.»
«I appreciate her as a friend, that’s all.»
«I have always highly valued you and your support.»
«I will cherish you above all my friends.»
Демек, берілген жағдайда біз актанттардың квалитативті-семантикалық сипаттарының терминдерімен
S O
Басқа сөйлем мүшелерімен берілген актанттар міндетті емес, немесе факультативтік
«I appreciate him highly.»
Актанттардың квалитативті сипаттамасының көлемінде біз етістіктердің төмендегі синтаксистік валенттілігін
appreciate
value
cherish
бұндағы 2 – облигаторлы міндетті актанттардың саны, ал 1
Сайып келгенде, біз зерттеліп жатқан етістіктерді тривалентті деп атай
Бұл етістіктер «еркін таратушылармен» де тіркесе алуы мүмкін.
«I appreciate the sacrifices you have made.»
Бағалау етістіктерінің сөйлемдегі құрылымы төмендегідей: бағалау субекті – бағалау
«I appreciate your motives, Miss Ackroyd.» [36, 93]
Бағалау тобының предикаттары белгілі бір объектті бағалауды білдіреді, ол
Бағалау етістіктеріне тұлға аттарының және объект рөліндегі оқиғалар мағынасының
«She appreciated his sincerity.»
Бағалау объекті – тұлға не оқиға – бағалау құрылымының
Сөздің семантикалық құрылымын анықтауда барлығы қасиеттерді ескеруге байланысты емес,
Бірақ сөздің мағынасын тәржімалауда компонентті талдау әдістемесін қолдану туралы
Әдістің бірінші кезеңі зерттелетін мәліметтерді іріктеу болып табылады. Мәліметтердің
Жиналған ақпаратты талдау нәтижесінде алынған ақпарат бізге нақты қорытындылар
Cherish, value, appreciate эмоционалды-бағалау тобының етістіктері үшін «біреуді бағалау,
Сонымен деректі мәліметтер мен түсініктерді талдау бойынша алдын-ала зерттеу
Информанттарға соған қоса төмендегі сөйлемдер ұсынылды:
«Comfort and cherish those you love.»
«Which do you value most – wealth or health?»
«For more than a century France has valued women’s
«I would like to move in a better society
Осы және басқа да сөйлемдерде информанттар cherish етістігін интенсивті
Бұны біздің контрапунктивті тесттеріміз дәледейді:
1. «He valued, but not cherished her.»
Қазақ тіліне біз бұл сөйлемді былайша аудара аламыз: «Ол
Қарама-қарсы құрылым:
«He cherished, but not valued her.»
Субъект (экспериенцир) объектке назды көзқарас танытатындығын, бірақ басқа да
«He cherished, but didn’t appreciate her fully.»
Осы жерде біз экспериенцир объектке жылы сезімде екендігін, және
4. «He appreciated her, but not cherished.»
Осы сөйлемде appreciate етістігі бірінші сөйлемде мағынасы бойынша value
Ақыр соңында соңғы екі мысал:
5. «He appreciated her, but not valued.»
6. «He valued her, but not appreciated.»
іске асырылмайтын нұсқалар болып көрінеді. Appreciate етістігі кей мағынада
Сөйлемнің өзінен кіші тілдік бірліктерден басты айырмашылығы – оның
Сөйлемнің негізгі белгілері туралы ғасырлар барысында түрліше пікірлер бар.
Сөйлемге тән қасиет, ең алдымен – предикативтілік. Предикативтілік –
Предикативтілікті білдіруде тілімізде ең көп жұмсалатындар – бастауыш –
Бастауыш – баяндауыштың қатынасы предикативтік қатынас деп аталады. Тілде
Шақтық форма сөйлемде айтылған пікірдің болмысқа шақ, мезгіл жағынан,
Жақтық форма іс қимылдың және оның субъектісінің сөйлеушіге қатынасын
Шақ, рай, жақ формалары – сөйлем арқылы айтылған пікірдің
Сөйлем тән негізгі белгілердің бірі – модальділік. Сөйлем пікірді
Рай формалары пікірді болмысқа қатынастыру ерекшеліктерін танытады (келді, келеді
О. Төлегенов қазақ тіліндегі модальділікті бірінші кезекте грамматикалық рай
Бұдан байқағанымыздай, модальдік теориясы тіл білімінің барлық сапасын қамтитынын
фонетика (дауыс ырғағы);
лексикология (сөздердің әр түрлі топтары);
морфология (рай, уақыт, жақ);
синтаксис (сөйлем құрылысы, сөз тәртібі, қайталаулар).
Осыншалық әр алуандылықтың бір жалпы категорияға жатқызылуы қайшылық туғызатыны
Жалпы модальділіктің қалыптасу тәсілдерін айқындауда мынада й үрдіс айқындалады:
құрылымдық-синтаксистік;
морфологиялық-синтаксистік
интонациялық-синтаксистік.
Сонымен қатар, белгілі бар қатардағы сөздердің ішкі модальдік мағынасы
Модальділікті білдірудің арнайы бөліп көрсетілмейтін қасиеттері де көңіл аударуды
Тіл білімінде әр түрлі дәрежедегі категория деген ұғым кездеседі,
Әр түрлі категориялар мазмұны дегеніміз – бір-бірінен ерекшеленетін, соған
Егер әр түрлі дәрежелі категориялардың бар болуы мен бөліп
Модальдік мағыналардың бір-біріне қатыстылығы жайлы мәселелер күні бүгінге дейін
Модальділік – сөйлем мазмұнының шындыққа қатысын және сөйлеушінің сөйлеу
Предикативтілік пен модальділік өзара тығыз байланысты болғанымен, олардың елеулі
Сөйлем модальділігі экспрессивті және эмоционалды мағыналармен өте ұқсас келетін,
Сөйлемге тән негізгі белгілердің бірі – интонация. Тиянақталған интонацияның
Предикативтілік пен номинация мәтінжасаудың басты тетіктері, олар бірін
Екіншіден, предикативтілік пен номинацияның әр түрлі мәтінде әртүрлі мөлшерде
Баяндауышқа тән белгілер:
1. Баяндауыш бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі.
2. Баяндауыш сөйлемдегі ойды тиянақтайды.
3. Баяндауыш бастауыштың әр түрлі қасиетін көрсетеді.
а/ ісін, қимылын
ә/ жай-күйін, заттың сандық, сапасын, мөлшерін,
мекенін, мезгілін
б/ іс-әрекеттің сапасын
в/ қасиетін
г/ амалын
д/ кім екендігін, белгісі мен сапа ретін т.б.
4. Баяндауыш бастауышпен жақ, жекеше, көпше түрде үйлесуі.
5. Предикативтілік білдіруі.
6. Олар екі құрамда болады.
7. Сөйлемнің бас мүшесі болады.
Осы белгілеріне қарай ереже шығару: Демек баяндауыш дегеніміз -
ойды тиянақтап, бастауышқа бағынышты болып тұратын
сөйлемнің бас мүшесі.
Қорыта айтқанда, сөйлемге тән дап саналатын аталағ нбелгілер сөйлем
Осы етістіктердің бірі – value – эмоционалды шкаланың ең
Демек, берілген етістіктердің мағыналарын төмендегідей анықтауға болады:
Appreciate: appreciate етістігі сіз нені қадірлейтіндігіңіз, бағалайтындығыңыз, кімге ризашылық,
Value: value етістігі сіз біреуге қандай парасатты көзқарас білдірейін
Cherish: cherish етістігі сіз біреуді тек бағалап қана қоймай,
Берілген зерттеуден осы эмоционалды предикаттар Виноградов бойынша идеографиялық синонимдер
Қорытынды
Сонымен, біз appreciate, value, cherish етістіктерінің «біреуді не бір
Жүргізілген зерттеу бұл етістіктер байланыс сипатын орнатуда агентивті болмаса
Эмоционалды байланыс предикаттарымен берілген әрекеттердің шегі жоқ, яғни олар
Берілген етістіктер абстрактілі немесе жанды затпен берілген объекттің бар
Актанттардың квантативті сипаттамасының көлемінде бұл етістіктер тривалентті деп аталады.
Берілген етістіктердің эмотивті дифференциалды компонеттерінің мәні – олар өздерінің
Value етістігі сіз біреуге қандай парасатты көзқарас білдірейін деп
Қорытындылай келе, эмоционалды-бағалау тобының етістіктері мақсатты әрекеттерді білдіретіндігін, ал
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Аристотель. Категории. Издательство: Государственное социально-экономическое издательство. Москва, 1939.
2. Щерба Л. В. О практическом и общеобразовательном значении
3. Виноградов В. В. Проблемы современной филологии. М.: Наука,
4. Ильиш Б. А. История английского языка. М.: АСТ,
5. Селиверстова О. Н. Труды по семантике. М.: Языки
6. Филлмор Ч. Лингвистическая семантика. М.: Прогресс, 1981.
7. Филлмор Ч. Основные проблемы лексической семантики // Новое
8. Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. М.: Прогресс,
9. Чейф У. Л. Значение и структура языка. М.:
10. Дик Ю. И. Профильное обучение в условиях модернизации
11. Селиверстова О. Н. Труды по семантике. М.: Языки
12. Шабанова Т. Д. Семантические типы предикатов как проблема
13. Чейф У. Л. Данное, контрастивность, определенность, подлежащее,
14. Чейф, У.Л. Значение и структура языка. М.: Прогресс,
15. Дик Ю.И. Строй современного английского языка. Л.: Просвещение,
16. Селиверстова О. Н. Второй вариант классификационной сетки и
17. Селиверстова О. Н. Некоторые типы семантических гипотез и
18. Шабанова Т. Д. К проблеме типологии семантических ролей/
19. Шабанова, Т. Д. Семантическая модель английских глаголов зрения.
20. Шабанова, Т.Д. Семантические мутации в системе предикатов/ Т.Д.Шабанова
21. Шабанова, Т.Д. Новое о семантике вида/ Т.Д. Шабанова//
22. Чейф, У.Л. Память и вербализация прошлого опыта/ У.Л.Чейф
23. Шабанова, Т.Д. Тестирование как метод выявления компонентов значения/
24. Шабанова, Т.Д. Семантика субъекта в глаголах зрения и
25. Селиверстова, О.Н., Сулейманова О. А. Эксперимент в семантике/
26. Селиверстова, О.Н. Об объеме лингвистической семантики и адекватности
27. Булыгина, Т.В., А.Д. Шмелёв Языковая концептуализация мира. М.:
28. Вендлер 3. Факты в языке / 3.
29. Райл Г. «Деятельность мышления». М.: Радуга, 1968.
30. Булыгина Т.В. Вопрос о косвенных вопросах: является ли
31. Щерба, Л.В. О трояком аспекте языковых явлений и
32. Ильиш Б.А. Философия грамматики. М.: Изд-во лит-ры на
33. Бархударов Л.С. О некоторых синтаксических явлениях при номинализации
34. Thackeray W. M. Vanity fair. Collector's Library,
35. Lawrence D. H. Sons and lovers. Penguin Books
36. Wilde O. A woman of no importance. Penguin
37. Stevenson R. L. A Lodging for the Night.
38. Shaw B. The needles in my Haystack. SAGE
39. Dickens C. Sketches by Boz. Chapter IV –
40. Austen Jane. Pride and prejudice. М.: Юпитер-Импэкс, 2006.
41. Thoreau Henry. Thoreau’ spring. Collector's Library, 2006.
42. Eliot T. S. Middlemarch. Penguin Books Ltd., 1996.
43. Helbig, G. Wörterbuch zur Valenz und 23. Distribution
44. Степанов Ю. С. Имена, предикаты, предложения (семиологическая грамматика).
45. Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В., Морозова Н.Н. Лексикология английского
46. Фомина Л.М. Реализация модальности необходимости в тексте (на
47. Виноградов В.В. О категории модальности и модальных словах
48. Кузнецов С. О. Предикаты ДСМ-метода на языке соответствий
49. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы: Қазақ университеті,
50. Ерназарова З. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
51. Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. –
52. Жанпейісов Е. Модальдық сөздердің семантикалық сипаты // Қазақ
5
5
2
6
3
4
1
2
1
2
1
3
3
hum
abstr
2+|1|= 3,
cherish
appreciate
value

Ұқсас жұмыстар

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР

Құранды етістік. Күрделі етістіктің құрылымы: сыңарлары, мағынасы

Қазақ/ағылшын тілдеріндегі етістіктер

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістіктердіңлексика-семантикалық ерекшеліктерініңтеориялық аспектісі

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі

Қазақ тіліндегі қалып-күй етістіктерінің семантикалық табиғаты, қалып етістіктерінің жетекшілік қызметтен көмекшілік қызметке өту сипаты

Жалаң түбір тұлғалы салт етістіктердің семантикасы

Батырлар жырындағы етістіктер семантикасы

Есімше зат есім үлгісіндегі сөз тіркестеріндегі бағыныңқы етістіктердің лексика-семантикалық синтагмалық мағыналары