Қытай тілінің сөз тіркесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе.....................................................................................................................
Негізгі бөлім
1 .Сан есім..............................................................................................................
1.1 Сан есім және оның түрлері...........................................................................
1.2 Сандардың ұғымдық ерекшеліктері.............................................................
2 . Сан есімді тіркестер.........................................................................................
2.1 Сан есімнің аударылуы....................................................................................
2.2 Сан есімді тіркестердің жасалу және аударылу жолдары...........................
Қорытынды............................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................
Қосымшалар...........................................................................................................
Кіріспе
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: Тіл –жанды құбылыс. Өмірде
Сандар коды сан есім-концептермен берілген, Тань Аошуаньның айтуы
Теориялық және практикалық маңызы: Диплом жұмысының кейбір тұжырымдары
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Екі басқа, яғни
Осы мақсаттарға сәйкес төмендегідей міндеттер туындайды:
қытай тіліндегі грамматикалық ерекшеліктерді анықтау;
қытай тіліндегі сан есімдердің морфологияда алар орнын көрсету;
сандық ұғымдардың екі тілдегі ерекшеліктерін көрсету;
қытай тіліндегі сөз тіркесінің түрлері мен жасалуын қарастыру;
қытай тілінің сан есімді тіркестерінің қазақ тіліне аударылу
Зерттеу нысаны: Қытай тіліндегі сан есім мен түрлері,
Теориялық және әдістемелік негіздері: Қазіргі қытай және қазақ
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
Негізгі бөлім
1 Сан есім
1.1 Сан есім және оның түрлері
Тіл қай халық болмасын, сол халықтың дәстүрлі мәдениетінің
Ал кейбір зерттеулерде сөздерді морфологияда атауыш сөздер, көмекші
Зат есім
Сын есім
Сан есім
Мөлшер сөз
Есімдік
Етістік
Үстеу
Еліктеу
Шылау
10) Одағай
Кесте 1
Атауыш сөздер Көмекші сөздер Одағай сөздер
Белгілі бір мағынаны білдіреді, ұғым атауы болады Лексикалық
Сөйлемде қажетіне қарай өз алдына дербес қолданыла алады
Грамматикалық қажетіне қарай жұрнақ, жалғау жалғанады Жаңа сөздер
Сөйлемнің толық мүшесі бола алады Сөйлем мүшесі бола
Сөйлемдегі басқа сөйлем мүшелерімен түрлі грамматикалық қатынас жасай
Сөз таптарын жіктеуге сөздердің лексикалық мағыналарының, морфологиялық түрленуінің
Сан есім (数词) – заттың санын, мөлшерін, шама-шарқын,
一(бір)， 二(екі)， 三(үш)，。。。十(он)，百(жүз)，千(мың)，万(он мың)，亿(миллиард)。
五倍(бес есе), 几(бірнеше, қанша)，二十几(жиырма неше)，三十左右(отызға жуық)， 四十上下(қырықтың
2.Сан есімнің грамматикалық ерекшеліктері
1) Сан есімдер жалпы алғанда, зат есімдермен тікелей
五本书(бес кітап)，三支笔(үш қаламсап)， 五个人(бес адам)， 七张纸(жеті қағаз)。
Қытай тіліндегі сан есімдердің бұл ерекшелігі қазақ тіліндегі
Ежелгі қытай тілінде және тұрақты сөз тіркестерінде сан
千千万万 (мыңдаған, көптеген), 三三两两 (екі-үш, аз
2) Сан есімдер үнемі мөлшер сөзбен бірігіп,
我买了五本。（Мен бес кітап сатып алдым.）/толықтауыш/
哈里克到阿斯塔纳去了三趟。(Халық Астанаға үш рет барып қайтты.) /толықтырғыш/
古丽娜尔买了三支铅笔。（Гүлнар үш қаламсап сатып алды.）/анықтауыш/
3) Сан есімдер қайталанбайды. Тұрақты сөз тіркестерінде олардың
千千万万 (мыңдаған, көптеген), 三三两两 (екі-үш, аз
4) Қос буынды сан есімдер өз алдына баяндауыш
叶尔兰十九， 我二十(Ерлан он тоғызда, мен жиырмадамын)。 这孩子八岁了(Бұл
3.Сан есімнің түрлері және оның бейнеленуі
Сан есімдер есептік, реттік, еселік, болжалдық сан есім
1)Есептік сан есім （基数）
Санның қанша екендігін білдіретін сан есім түрі
一(бір)，二(екі)，三(үш)．
Бүтін санның бейнеленуі
Қытай тіліндегі бүтін сандарда оннан аттау
个位: Бірліктер: 一yī, 二иr, 三sān,…
十位: Ондықтар: 十一 shн yī, 十二Shн иr,
百位: Жүздіктер: 一百 yī bǎi, 二百 Иr bǎi,...
千位: Мыңдықтар:
万位: Он мыңдықтар: 一万 Yī wаn ,....
Қытай тіліндегі бүтін сандардың әрбір
Кесте 2
千百十（亿）
千百十（万）
千百十（个）
（亿）亿 级 yi ji
（万） 万级wan ji
个级 ge ji
Қытай тілінде жүзден кіші сандардың арнаулы аты жоқ,
Кесте 3
数目
汉语表示法
哈语表示法
20
30
40
50
60
70
80
90
100
二十er shi
三十san shi
四十 si shi
五十 wu shi
六十 liu shi
七十 qi shi
八十 ba shi
九十 jiu shi
一百 yi bai
Жиырма
Отыз
Қырық
Елу
Алпыс
Жетпіс
Сексен
Тоқсан
Жүз
Қазақ тіліндегі әр үш орынды санға бірден
Кесте 4
汉 han
千亿 qian yi,百亿bai yi， 十亿 shi yi，亿 yi
千万qianwan,
十万shiwan， 万wan 千， 百， 十， 个
qian, bai, shi, ge
哈 ha
Жүз
млрд.
Он
млрд.
Млрд.
Жүз
млн.
Он млн.
Млн.
Жүз мың.
Он мың.
Мың.
Жүз.
Он.
Бір.
1.2 Бірнеше бүтін санның қолданылуы
1). «十» – Онның қолданылуы:
Қытай тілінде 十 –ны жеке қолдануға болады.
2). 零 – нөлдің қолданылуы
1) Көп орынды сан құрамында零 (нөл) болатын
3, 004 оқылуы “三千零四”
6，055，302 оқылуы “六百零五万五千三百零”
1，054 оқылуы “一千零五十四”
2) 零 көп орынды сандардың ең
360 оқылуы 三百六немесе三百六十
3500 оқылуы 三千五немесе三千五百
14000 оқылуы 一万四немесе一万四千
3) Ондық бөлшек нүктесінен кейінгі нөлдер
0.01 оқылуы 零点零
0.005 оқылуы 零点零零五
2.0001 оқылуы 二点零零零
4) Жыл, нөмірлерді білдіретін көп орынды
Кесте 5
写法xie fa 读法 du fa
Nian
1991年
2000年
1901年
1540号 按位读 an wei du 按数号码读an shu hao
一千九百九十一年yīqiānjiǔbǎijiǔshнyīniбn
二千年иr qiān niбn
一千九百零一年yīqiān jiǔ bǎi
一千五百四十号yīqiān wǔ bǎi sмshнhаo
一九九一年yī jiǔ jiǔ yīniбn
二零零零年或二000年иr ling ling ling niбn huт иr 000
一九零一年或一九0一年
yī jiǔ ling yīniбn huт yī jiǔ yī
一五四零号或一五四0号yīwǔ sм ling hаo huт yī wǔ sм
5 ) Нөлді үлкен бірліктер мен кейбір кіші
一年零三个月 ( бір жыл үш ай )，六点零五分( 6.05)，十尺另一寸(10
6) Телефон, үй, жыл нөмірін оқығанда «1» дағдылы
1.3). 二 (сан есім) мен 两 (мөлшер сөздің)
二(екі) мен 两(екінің) мағынасы ұқсас болғанымен,
а) мөлшер сөздердің алдында қолданғанда : өлшем
米
分
寸
二或两
升
尺
斤
斗
个学生
间毛衣
两 不用二
两 （ 不用二 ）
间事 桶水
间宿舍
б) Жай сандардың алдында қолданғанда: 十(онның) алдына қолданылғанда
1) 二十 (жиырма)
*两十
2)二百二十二 (екі жүз жиырма екі)
*两百两十万
3)两千二百二十二 (екі мың екі жүз жиырма екі)
*两千两百二十二
4)二百二十万
*两百两十万
5)两亿两千万
*两亿两千万
с) Реттік санда, бүтін санның
1) 第二(екінші)，二年级 (үшінші курс)， 二班(екінші топ)。
*第两，*两年级，*两班
2) 二月(екінші ай)，二号宿舍(№ 2 жатақхана)，2.5 жазылуы二点五，0.2жазылуы 零点二，二连，Ң жазылуы
*两月
*两号宿舍
*两点五
*两点两
*两连
*两分之一
д) 半 (жарты) сөзінің алдына 两
两半儿，两倍或二倍。
1.4 . Бөлшек санның қолданылуы
Бөлшек санды бейнелеудің жай формасы мынау: « 几分之一
Ң жазылуы 二分之一。 50% жазылуы
ң жазылуы 四分之三。75% жазылуы 百分之七十五。
ә жазылуы 四分之一。 25% жазылуы
Бөлімі 十 (он ) болғанда , ауызекі
1 今年的麦子比去年增加了三成（六分之三）(Биылғы бидай былтырғыдан үш есеге көбейді).
2 他又七分成绩，三封错误。(Ол тағы да 7-ші дәреже алды, осымен
Еселік сан 倍数
Еселік санды бейнелеу әдісі – есептік саннан
Есептік сан = Еселік сан + есе. Мысалы:
一倍( бір есе)，五倍( бес есе)，一点五倍(1.5 есе)。
Еселік сан , әдетте , 大于(көп) немесе
1 . 18 是16的两倍。
2 . 金矿厂今年的产量是去年的三倍。（比去年增加了两倍）
3 . 这个炼钢车间，由十天开一炉变为五天开一炉，时间缩短了一倍。（应该为“一半” немесе “二份之一”）
Болжалдық сан есім 概数
Болжалдық сан есім дегеніміз жинақыланған белгісіз сан есім.
Болжалдық сандардың бейнеленуі
1) Есептік сан есімнің немесе сан
А. «多(көп)，来» сөздерді қосқанда оның екі түрлі
есептік сан есім + «多（来）»+ мөлшер сөз
210+多（来）+米+布 = 二百一十多（来）米布。210 метрден аса мата
10+多（来）+米+布= 十多（来）米布。10 метрден аса мата
340+多（来）+车+煤= 三百四十多（来） 车煤。340 тоннадан аса темір
450+多（来）+块+钱= 四百五十多（来） 块钱。450-ден аса ақша
1500+多（来） +公斤+钢= 一千五百多（来）公斤钢。1500 килограмнан асаболат
Енді бірі, есептік сан есім бір орынды
есептік сан есім + мөлшер сөз + «多（来）»
3+米+多（来）+布= 三米多（来）布。3 метрден көп мата
2+顿+多（来）+煤= 两顿多（来）煤。2 тоннадан аса темір
6+块+多（来）+钱= 六块多（来）钱。6 куайдан аса ақша
7+斤+多（来）+米= 七斤多（来）米。7 килограмнан аса күріш
«多» сан есім мен мөлшер сөздің соңына келіп,
十多亩地 , яғни 十几亩地，мағынасы - он мудан
«来» сан есім мен шамалық сөздердің соңына келіп,
Б. 1) Есептік санның немесе сан есім мен
几左右（上下）。六个左右（上下）。十五左右（上下）。十五人左右（上下）。一百左右（上下）。一百斤左右（上下）。三千以下，三十岁以上，一以下，一米以上，五以下，五天一。
2) Есептік сан немесе сан есім мен шамалық
近万名学生，近两千人，近十亿人，成千个工厂，成万个农村，上万个学校，上千人，上千工人。
3) Жақын есептік сан тіркесіп қолданылса, болжалдық сан
九 мен 十 тіркесіп қолданылмайды.
4) Сұрау орнына қолданылатын «几，多少，若干» қатарлы есімдіктер арқылы
几件，几点，几块钱，。二十几，二十几次，多少件，多少人，多少钱，花了多少，若干本，若干玩，若干次，来了若干人。
几，多少，若干 - дердің нақты қолданылуы.
多少和若干 деген екі сөздің мағынасы мен қолданылуы ұқсас,
А.几жеке қолданғанда, әдетте аз шаманы білдіреді, үнемі 十
Б. 几-сөзінен соң, міндетті түрде мөлшер сөз келеді,
几个工人，多少（若干）工人，几台机器，多少（若干）台机器，几所多少，多少（若干）大学。
С. 几-сөзінің алдына не соңына сан келеді, 多少,
三十几个人。
＊三十多少（若干）人
五十几个人。
＊五十多少（若干）人
几十人。
＊多少（若干）十人
几百人。
＊多少（若干）百人
两 негізінде 2 санын көрсетеді. Мысалы:
这两天，叶尔兰有点不舒服。Осы екі күннен бері Ерлан біраз мазасызданып жүр
Кейбір кезде 两 аз, кішкене деген мағынаны береді. Мысалы:
看了这么半天，才买了这两本书。Көп уақыт қарап, осы екі кітапты сатып алдым
上课时间都过了，才来了这么两个人。Сабақ уақыты біткелі қай уақыт, ал мына екеуі
4) Реттік сан есім 序数
Рет –тәртіпті білдіретін сан реттік сан есім
Қытай тіліндегі реттік сан есімді білдірудің негізгі тәсілі
Мынадай жағдайларда есептік сан есім реттік сан есімді
А) Жыл, ай, күнді білдіретін есептік сан есімдер.一九八六年，一九九一年，一月，二月，三月．．．三十一号。
Б) Туыс–туған, перзенттердің жас тәртібін білдіретін есептік сан
二哥，三哥，二第，四速，二姐，三姐，二叔，三叔，三伯，二女儿。
С) Дәреже, ғимарат нөмері, қабат саны, сынып реті
3) Реттік сан есімді білдіретін кейбір ерекше тәсілдер:
а)“头”字 - сөзімен 一бірігіп, 第一 (бірінші) деген
头一年，头一等，头一回，头一名（头名）。
“头”-сөзі басқа сан есім сөздермен біріксе, реттік санды
头三年，头两年，头五次。
元,正 қатарлы сөздер айдың алдына келіп, айды білдіргенде
元月，正月，初一，初二，初三，．．．初十。
Ерекше сан есім 半 қолданылуы
Сан есім 半 жарты немесе екіден
Жеке дара қолданылғанда, мөлшер сөздің алдына келеді.
半斤（酒），半个（瓜），半尺（布），半张（纸），半桶（水），半碗（饭），半袋（米），半吨（煤）。
半-алдынан бүтін сан келсе, 半мөлшер сөзден кейін келеді,
一斤半（肉），两天半，三年半时间，四岁半，五米半布，三车班西瓜。
半-ді 百 ,数 - лардың алдына қолдануға да
半百----年过半百
半数----半数以上的人来了
半сан есімнің соңына тікелей қолданылады, мұндай жағдайда 半
Сан есімнің ерекшелігі өзге де сөз таптарынан айқын
Әр сөз табы белгілі бір жалпы мағынаны білдіретін
Бұл мағыналық топтардың бәрі негізгі есептік саннан жасалады,
Сан есім заттың белгісін білдіретін болғандықтан, ол
Сан есім өз мағынасында сөйлемнің баяндауыш
Сан есім сөйлемнің пысықтауышы қызметін атқарады. Мысалы, Колхоздың
Сан есім заттанғанда, сөйлемнің барлық
Қытай және қазақ тілдері туыс емес тілдер қатарына
1.2 Сандардың ұғымдық ерекшеліктері
Адамзат даналығының ойлап тапқан жаңалығы ол - жазу.
Сан есептеу мен өлшеудің нәтижесін білдіретін ең негізгі
0 саны: бұл сан абсолюттік символы. Шексіздік белгісі
бастамасы. Графикалық жоба бойынша сақина немесе дөңгелек ретінде
1саны: Пифагор және оның ойшылдары барлық басқа сандардан
қойды. Олар оны барлық санның бастамасы, бар әлемнің
2саны: Пифагорлықтарда 2 саны бірліктің жоғалуын білдіреді. Бұл
3саны: Пифагорлықтарда 3 санының негізінде жан-жақтылық пен
4саны: Ертеде бұл сан тұрақтылық пен беріктілік, әділдіктің
5саны: Пифагордың аса көп көңіл бөлген, бақыт саны
6саны: Бұл сан туралы бір нәрсе айтуға
7 саны: Бұл санды Пифагоршылар Афинамен байланыстырған. Ежелгі
8 саны: Көне заман адамдары 8 санын сенімділіктің,
9 саны: қателіктер мен кемшіліктер бірлестігі. 9
10 саны: Он саны үйлесімділік пен рухани толығудың
12 саны: Он екі санының қасиеті өз алдында.
Кейде бұл сан теңеу тіркес ретінде қолданады. «Он
13 саны: сәтсіздік саны. 13 санына сенбеушілік пен
40 саны: Қырық санына байланысты оның қасиетін
60 саны: Вавилон аңыздарында бұл сан үлкен мағынаға
Сөз қандай да бір ұғымды білдіріп, соның тілдік
Адамзат қоғамының дамуы ақпарат дәуіріне әлдеқашан аяқ басып
Мейлі қайсы ұлтты алайық өзінің жасап отырған жаратылыстық
Бір халықтың өзіндік ұлттық ойлау ерекшелігі – дүние
Сан мәдениеті – бір ұлттың тұтас мәденитінің бір
Қытай тіліндегі тұрақты сөз тіркестеріне еніп, ұйытқы болып
Үш саны- 三
Қытай тілінде «үш» деген сан жақсы мағынаны
Көне қытай халқының аңызы бойынша үш деген сан
Цин әулеті кезінде Патша аппаратына қабылданатын адамдарды
Қытай қоғамындағы негізгі үш дін: Дао ілімі, Қонфуцийлік,
Демек, қытай халқының сан есімдер
Үш санымен байланысты қытай
San gu mao lu 三顾茅庐 бұл
三思而行(San si er xing) – бұл
San jian ji kou 三缄其口 – мақаланың
San nian bu kui yuan 三年不窥园
San qin liu juan 三亲六眷 -
San sheng you xing 三生有幸 -
San shi liu ji, zou wei shang ce
San shi san tian 三十三天 Будда
San si er xing 三思而行 – үш
San tou liu bi 三头六臂 -
San zhe gong, wei liang yi 三折肱,
San ge chou pi jiang, sai guo yi
Үш көнші бір Чжу Гы Лиаңнан озады. Көп
Jiao tu san ku 狡兔三窟 -
Үш санына байланысты айтылған кейбір сөздер
Қытайлар кейіннен көптік мағына беретін деген сөзді san
Қытайларда үш сәуле, нұр
Үш өнер деген де
Аталған ұғымдардан бөлек, үш санының танымдық қасиетіне байланысты
新官上任三抱火(Xin guan shang ren san bao huo)
冰冻三非一日之寒(Bing dong san chi fei yi ri zhi
不孝有三无后未答(Bu xiao you san wu hou wei da)
Енді қазақ тіліндегі «үш» сөзінің этимологиясына
«Үш» саны қазақ халқының салт-дәстүріне қатысты наным-сенімдерде көптеп
«Үш санына байланысты қалыптасқан ұлттық ұғымдар көптеп
Қорыта айтқанда, «үш» санының қасиетіне, киелілігіне, танымдық сипатына
Алты саны – 六
Қазақ халқының ұғымына бір, үш, жеті, тоғыз, он
Қытайда ежелден қалыптасқан «алты» санын құрметтейтін дәстүр
Yin yang 阴阳
Ru 儒 «Конфуций ілімі»
Mo 默
Ming 冥
Fa 法
Dao de 道德
Zhou 周 династиясы билігі тұсында әскери-техника,
Қытай халқының салтында адам баласының дүниедегі әр түрлі
Li yue she yu shu shu. 李乐射舆书数.
李(li) – этика,
乐(yue) – музыка,
射(she)– ату,
舆(yu) – атқа міну,
书(shu) – оқып жазу,
数(shu) – есептей алу,
Ал енді «алты» санының қазақ халқының дүниетанымындағы алатын
Ақсұңқар құстың баласы
Ұяда алтау тумас па,
Ұяда алтау туғанмен
Біреуі-ақ алғыр болмас па?
Адамзаттың баласы
Атадан алтау тумас па,
Атадан алтау туғанмен
Біреуі-ақ арыстан болмас па? - деген
«Алты» санының қасиеттілігін қасиетті Құран Қәрімнен де мысалдар
Бұл жердегі «алты» санының қолданылу сипаты мен ұғымдық
Қорыта айтқанда, «алты» саны қазақ халқы мен қытай
Жеті саны - 七
Германияның философы айтқандай «жеті» саны құдыреттің және әлемнің
Ежелгі қытай аңызында «жеті» санына байланысты әлемдегі
Жеті жас әдетте адамның нәресте шағының ақталып,
Мысалы: Ли Чжянь жеті жасында ауызша
七擒七纵Qi qin qi zong «жеті рет ұстап, жеті
七窍生烟Qi qiao sheng yan «жеті органнан түтін шығу»
Базғы замандардан бері «жеті» саны қазақ халқының ұғымында
Ал ежелгі Қытайда, яғни Будда дінінің ертедегі әдеби
Қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестердің құрамындағы жеті сөзі
Бұл мысалдардан түсінетініміз – қазақ тілі мен қытай
Қытай тіліндегі фразелогизмдердің құрамындағы «жеті» саны көбінесе
Мысалы: 七长八短(qi zhang ba duan) «жетуі ұзын, сегізі
七大八小(qi da ba xiao) «жетеуі үлкен, сегізі кіші»
七殿八倒 (qi dian ba dao) «жетеуі жығылып, сегізі
七断八续(qi duan ba xu) «жеті үзіліп, сегіз жалғану»
七零八落(qi ling ba luo) – тоз –
七牛八歪(qi niu ba wai) « жетеуі қыңыр, сегізі
七拼八凑(qi pin ba cou) – оннан – мұннан
七通八达(qi tong ba da) «жетеуін біліп, сегізін жетік
七嘴八舌(qi zui ba she) «жеті ауыз, сегіз
Жоғарыда келтірілген соншама көп мысалдардан «жеті» саны мен
Сегіз саны - 八
Қытай тілі мен қазақ тіліндегі «сегіз» сан есімімен
Сол сияқты қазақтар да бүкіл әлемді сегіз қиыр
Қазақ тілінде ислам дінінің әсерімен пайда болған: сегіз
Ал сегіз санының көптік мағынада қолдануы қазақ тіліндегі:
Тоғыз саны - 九
Қытай халық мәдениетінде ең көп қолданылатын қасиетті санның
Тоғыз саны тек қана сандық ұғымды білдіріп
Мысалы: 九门jiu men «тоғыз есік» - аңыздарда
九庙jiu miao «тоғыз бұтхана» - патшаның ата –
九锡 jiu xi «тоғыз түрлі тарту – таралғы»-
九思 jiu si «тоғыз рет ойлау» –мәселені
Мысалы: патша ордасының биіктігі, есігі, бөлме саны, үйдің
«Тоғыз» саны бірліктер орнындағы ең үлкен тақ сан.
Мысалы: отыз алты айла шарғы, отыз алты саясат,
1997жылғы Шаған мерекесінде (қытай халқының көктем
Будда дінінде: адам өмірінде бір жүз сегіз түрлі
九 针 jiu zhen “тоғыз ине” – ертеде
九刑 jiu xing “тоғыз жаза” - Чжоу
九守 jiu shou “тоғыз ереже” - Дуизм
Бұдан тыс қытай тіліндегі 九 jiu “тоғыз” тоғыз
Қытайларда тоғыз саны «жоғары», «терең»,
Мысалы：九鼎大品jiu ding da pin – зор күш, мығым
九牛二虎之力 jiu niu er hu zhi li «
九世之仇 jiu shi zhi chou «тоғыз атадан келе
九死一生 jiu si yi sheng «тоғыз өліп
九天九地 jiu tian jiu di «тоғыз аспан, тоғыз
九天仙女(jiu tian xian nu) « тоғыз қабат аспанның
九霄云外 jiu xiao yun wai «тоғыз қабат аспанның
九泉知下jiu quan zhi xia «тоғыз қабат жердің астында»
Қытай мифтік аңыздарындағы Ю батыр: «тоғыз тауды жарып,
Конфуцийдің ілімдерін уағыздаған «Лун юй»- «Ақыл кітабында» ер
Қытай тіліндегі: 九尾狐jiu wei hu «тоғыз құйрықты түлкі»
«Цыхай» сөздігінде ертедегі қытайлардың аспанды тоғызға бөліп қарастырғандығы
Ерте заманда Қытайда император уәзірлері мен князьдарына тоғыз
Қазақ халқында өте ерте заманда–ақ бір ру
Қытай және қазақ тіліндегі жеті, сегіз, тоғыз сандарымен
Тұрақты сөз тіркестері жеке пән болып қалыптасқалы бері
Ал, ғалым І.Болғанбаев фразеологияның мақал–мәтелдермен ұқсастығын айта
Мақал–мәтелдер өзінің құрылымы мен мән–мағынасы жағынан сан түрлі
Сол сияқты, қазақ тіліндегі: алыс жол атқа
Мақал–мәтелдер, халық афоризмдері метафора, синекдоха, симфора, гипербола, теңеу,
Мысалы, іштен шыққан сұр жылан (дидактикалық реңкі солғындап,
Тілдегі мақал –мәтелдер жайдан жай айтылмайды, белгілі мақсатты,
Құрамында сан есімі бар болған тіркес түрлерін келесі
2 . Сан есімді тіркестер
2.1 Сан есімнің аударылуы
Қытай тілін ана тілі ретінде қолданатындардың менталитеті
Анна Вежбицкаяның айтуынша, ұлттық тіл мен дәстүрлі
Дәстүрлі қытай философиясында сандық жүйе “нумерология” өте
Қытай тіліндегі лексико–фразеологиялық жүйесінің құрылыс материялы ретінде
1)Жеке сөздер мен сөз тіркестерінің ішкі формасына кіретін
2)Мақал–мәтелдер арасында қолданатын сан есімдер;
3)Өзіндік құрылымы бар жоғарыда айтып кеткен “формула
Егер қазақ тілімен салыстыратын болсақ, қазақ тіліндегі лексико–
Қытай тілінде қазақ тіліне қарағанда формула – предписания
Ішкі формасының құрамында сандар бар сөздерді
Бірақ ерекшелік тудыратын жағдайлар бұл – құрамына
Қытай тілінде сандардың барлық комбинацияларын қолданып сөз
Сан есімдермен қолданылатын үшінші тілдік бірлігінің тағы
Заңды түрде зерттеу жүргізу барысында жеке бастық
Егер дихотомия бойынша абстракт пен ой өрістің
Дәстүрлі қытай тілінің лексикасымен фразеологиясында келтіріліп кеткен
Сан есімдер жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың
Екі тілде де есептік сан ондық орын бойынша
Жоғарыда айтылған бұл ерекшеліктерге елеусіз қарауға әсте болмайды.
1.Проценттік санның аударылуы.
Проценттік сан дегеніміз бөлімі жүз болған бөлшек сан
Мысалы:
(а) « 城镇人口全国总人口中的比重在一九七四年是10.6%，一九七八年12.5%。 »
(Қалалар мен шағын қалалардағы жан санының мемлекет бойынша
(ә) «牲畜年未总头数三千零二十五万头，比一九五五年增长百分之八四点五。»
(Малдың жыл соңындағы жалпы саны 30 миллион 250
(б) «这种状况的农民，点全国人民人口的百分之六十到七十。»
(Осындай жағдайдағы шаруалар еліміздегі ауылдардағы жан санының 60-70
2.Нақ сан мен проценттік санның көбеюін аудару.
Нақ сан мен проценттік санның
а) 这一年，国家基本建设方面的拨款比上一年增加40%多 。。。
( осы бір жылдың ішінде мемлекеттің
ә)劳动力的利用率，比去年提高了百分之五十。
( еңбек күшін пайдалану бұрынғы жылдардағыдан
б) 轻工业占整个工业生产的比重业已由解放初期的百分之五十左右。
(Жеңіл өнеркәсіптің тұтас өнеркәсіп өндірісінен ұстайтын
в) 这个时期，工业平均每年增长百分之十八，农业平均每年增长百分之四点五。( Осы мезгілде өнеркәсіп орта
3. Нақ сан мен проценттік санның азаюын аудару
Бұл да екі түрлі жолмен аударылады. Бірінші түрі
Мысалы:
а)积累率1961年猛降到19.2%，1962年又讲一步降到10.4% 。( Қор топтау мөлшері 1961
ә)这样，汽车的损失开始的百分之四十减少到百分之零点几。( Сөйтіп , автомобилдің зияны 40 проценттен төмендеп,
4.Еселік санның азайып, көбеюінің аударылуы.
Қытай тіліндегі «增加了几倍，增加了» деген сөздер санның нақ
Мысалы:
а)从一九四九道一九七八年，重工业增长就是点五倍，轻工业增长十九点七倍，农业增长( 1949 жылдан 1978 жылға дейін ауыр өнеркәсіп-
ә).棉花三百三十六点七万担，比一九四九年增长十五倍半，比一九七八百分之一百八十二。( Мақта 168 миллион 350 мың тонна
(Ескерту : 担- Қытайдың ауырлық өлшем бірлігі -50
б)到一九八三年已建立各种卫生机构二万八千百个，比一九四九年增长七十八倍。( 1983 жылға дейін 28 мың 800 әр
5. Сәйкесті мағынадағы сөздермен аудару.
Қытай тілінде сан есімдердің кейде сандық ұғымды білдірмей
Мысалы:
а) 知识分子过去是十五个呆桶打水，七上八下。( Оқымыстылар не істерін білмей абыржып қалған
ә) 我国的工农业生产已在一日千里的向前发展。( Еліміздің өнеркәсіп, ауылшаруашылық өндірісі ұшқан құстай
б).用四体不勤，五谷不分来泛指现代知识分子，那是不正确。( Осы күнгі зиялылардың еңбекке қолы бармайды, тіпті
2.2 Сан есімді тіркестердің жасалу және аударылу жолдары
Әлемнің алты үлкен тілдер қатарына жатқызылатын қытай тілінің
Тіркес(词组)-Сөз бен сөздің белгілі грамматикалық заңдылықтар бойынша бірлесуі,
Тіркестің түрлері: Тіркесті грамматикалық құрылымына, атқаратын қызметіне қарай
1.Негізгі сөздер мен негізгі сөздердің байланысы бойынша қалыптасатын
1)Бастауыштық баяндауыштық тіркесі
2)Баяндауыштық толықтауыштық тіркесі
3)Сабақтас тіркес
4)Толықтырғыштық тіркес
5)Салаластық тіркес
6) Бірыңғай мүшелі тіркес
7)Сан –шамалық сөз тіркесі
8) Бағдарлық сөз тіркесі
2.Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің бірігуі арқылы жасалатын
1) Шылау тіркес
2)的әріпті тіркес
3)所 әріпті тіркес
4) салыстырмалы тіркес
Тіркесті сөйлемдегі атқаратын қызметіне қарай келесідей 3
Тұрақты тіркестер
1)Идиома. Бұрыннан қалыптасқан, бөліп
2)Мақал. Бұрыннан қалыптасқан, халықтың салт-санасына әбден сіңген ,
3)Мәтел. Екі бөліктен құралатын, күнделікті өмірден не тарихи
4)Дағды сөз-жиі қолданыстағы тұрақты сөз. Ол көбіне 3
5)Мысқыл сөз. Халық арасындағы , қоғамдағы келеңсіз мәселелер
6)Ғақлия сөз-тәрбие беру мақсатында қолданылатын тұрақты сөз тіркес.
7)Арнаулы атаулар. Адамды, жерді, мекемені, топтарды білдіретін сөздер
Қабыса байланысқан анықтауыштық қатынасты сөз тіркестерінде сан
Сан есімдер затты саны жағынан айқындайды. Осы ерекшелігіне
Num+S сандық сапаны білдіреді. Мысалы, он екі үй,
Ал күрделі сан есімді сөз тіркестері нумеративті, өлшемді
Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестерінде сан есімді сөз
Сан есімді сөз тіркестерінің құрылымдық моделі мен білдіретін
Num+V
Қимылдық қайталану мөлшерін білдіреді: Ит бір сүрінсе, қырық
(Num+рет, дүркін, есе)
Қимылдың дүркінділігін, көлемін білдіреді. Мысалы: он есе артты,
Тіл –тілдегі тұрақты сөз тіркестер атаулының барлығы аударма
Тұрақты сөз тіркестерін өзге тілге аударудың басты қиыншылықтары
Тұрақты сөз тіркестерін өзге тілге аудару мәселесіндегі айрықша
1)Тілдегі тұрақты сөз тіркестерді аударғанда келесі тілдегі жеке
2)Олардың құрамындағы кейбір сөздердің заттық мағынасын өзгертіп жіберу.
3)Аударатын тілде бұрыннан бар сөз тіркестерін балама ретінде,
Осыған ұқсас пікірлерді, аудару жолдарын көре аламыз. А.В.
1)Эквивалентті;
2)Аналог ( екі тілдегі мағынасы сәйкес тіркестер, мысалы:
3)Сипаттама аударма ( фразеологиялық тіркестің мағынасын еркін тіркестер
4)Анатомиялық аударма (мысалы: hold cheap- не дорожить, keep
5)Калька жолы (фразеологиялық тіркестерді өзге тілге берудің
6) Аралас ( комбенированный) аударма.
Енді тұрақты сөз тіркестерді, әсіресе қытай тіліндегі тұрақты
Айта кетерлік бір жайт, ханцзу идиомдары көбінесе қалыптанбалы
Мысалы: 百忍为高 bai ren wei gao- деген идиом
青出于蓝, 而胜于蓝 qing chu yu lan6 er xing
Онан соң, тәмсіл сипатты кейбір идиомдар мүмкіндігінше баспадан
Мысалы: 得道多助, 矢道寡助de dao duo zhu, zhi dao
Қытай тіліндегі тұрақты сөз тіркестердің өзге тілдерге аудару
1)Тура, сөзбе – сөз аудару.
Тіл заңдылығына қайшылық жасамай және қате түсінік бермей,
Мысалы: 名不付实ming bu fu shi – «атына заты
2)Баламамен аудару.
Түпнұсқаның ойын жеткізу үшін екінші тілдегі соған сай
Мысалы: 趁热打铁 zhen re da tie –« темірді
3)Мағыналық эквивалентпен аудару.
Тұрақты сөз тіркестердің стилін құрбан етіп, контекстің мағынасына
Мысалы: 不问三七二十一 bu wen san qi er shi
4)Қысқартып аудару.
Тұрақты сөз тіркестертік аудармада бұл әдіс ерекше
Мысалы: 此地矢银三百两,隔壁王三不曾偷 ci di shi yin san bai
Қытай сөздерінің ішкі формасында дара сан есімдерінің қолданылу
一口气 yi kou qi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: дем, леп, тыныс;
一路人 yi lu ren – Тікелей аудармасы: «Адамның
Мағынасы: серіктес, үзеңгілес, үзөңгілес, пікірлес;
一心 yi xin - Тікелей аудармасы: «Бір жүрек»
Мағынасы: бүкіл жан – дүниесімен берілу, шын жүректен
二流子 er liu zi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: еріншек, жалқау, еңбек етпейтін, сандалбай ;
二心 er xin – Тікелей аудармасы: «Екі
Мағынасы: екі жақты;
两岐 liang qi – Тікелей аудармасы: «Екі жол»
Мағынасы: айтыс - тартыс;
两讫 liang qi – Тікелей аудармасы: «Екі
Мағынасы: қос мекенділер;
两口子 liang kou zi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: ерлі-байлы, жұбайлар, ерлі - зайыпты;
三餐 san can – Тікелей аудармасы: «Үш тағам»
Мағынасы: таңертеңгі ас, түскі ас және кешкі
四海 si hai - Тікелей аудармасы: «Төрт теңіз»
Мағынасы: бүкіл әлем, барлық мемлекет ;
Бұл фразеологизм әдетте былай аударылады: “Төрт теңіз мөлшері”.
四处 si chu - Тікелей аудармасы: «Төрт орын»
Мағынасы: барлық жерде, жаппай;
四顾 si gu – Тікелей аудармасы: «Төрт қарану»
Мағынасы: жан жағына көз салу, жан жағына қарау;
四不像 si bu xiang – Тікелей аудармасы:
Мағыеасы: анау мынау емес;
四邻 si lin – Тікелей аудармасы: « Төрт
Мағынасы: көрші, қоңсы;
四野 si ye – Тікелей аудармасы: «Төрт жабайы
Мағынасы: дарқан дала, жайылым, кең, кеңшілік;
四郊 si jiao – Тікелей аудармасы: «Төрт төңірек»
Мағынасы: айнала, алқап, маңай, өңір, аймақ;
四方 si fang – Тікелей аудармасы: «Төрт жақ»
Мағынасы: барлық жерде, бүкіл дүние жүзінде;
四周 si zhou – Тікелей аудармасы: «Төрт шеңбер»
Мағынасы: айнала, айналасында, жан - жақ;
四肢 si zhi - Тікелей аудармасы: «Төрт аяқ
Мағынасы: борбай;
七敲 qi qiao – «Жеті тесік»
Мағынасы: көз, құлақ, танау және ауыз;
Қытай тіл санасына тән бола алмайтын санаудағы нақтылық
五体投地 wu ti tou di – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: бас ию, сиыну, табынушылық;
五色 wu se - Тікелей аудармасы: «Бес
Мағынасы: ала – құла;
六亲 liu qin – Тікелей аудармасы: «Алты туысқан»
Мағынасы: туған туыстар, жақын адамдар, туысқандар;
八面缝 ba mian feng – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: сөзге шешен, сөзге шебер;
八面光 ba mian guang – Тікелей аудармасы: «сегіз
Мағынасы: айлакерлік, айлалылық, амалшылдық, жылпастық, икемділік；
八面威风 ba mian wei feng – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: айбарлыда айбынды сырт келбет;
九泉 jiu quan – Тікелей аудармасы: «тоғыз бұлақ»
Мағынасы: қала сыртындағы табиғат；
百出 bai chu – Тікелей аудармасы: «жүзден астам»
Мағынасы: жиін, көпшілік, масса, тобыр, қауым；
百事通 bai shi tong – Тікелей аудармасы: «жүз жұмысты
Мағынасы: білімпаз；
千金 qian jin – Тікелей аудармасы: «мың
百姓 bai xing – Тікелей аудармасы: «жүз фамилия» Мағынасы:
Бұл фразеологизм түрі адамның ең алғаш пайда болғанымен
千里马 qian li ma – Тікелей аудармасы: «мың
Мағынасы: шапшаң жүргіш тұлпар, жүрдек тұлпар；
千古 qian gu – Тікелей аудармасы: «мың
Мағынасы: дақсыз уақыт；
千里眼qian li yan – Тікелей аудармасы: «мың шақырым
Мағынасы: бақылау мұржасы, көріпкел;
千斤 qian jin – Тікелей аудармасы: «мың килограмм»
Мағынасы: өте ауыр, өте салмақты;
万事通 wan shi tong – Тікелей аудармасы: «
Мағынасы: білімпаз；
万全 wan quan – Тікелей аудармасы: «он мың,
Мағынасы: баянды, тіректі,тынымды, жан – жақты；
万岁wan sui – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы: жасасын!；
万贯wan guan – Тікелей аудармасы: «он мың байланған
Мағынасы: дәулет, байлық, қазына – мүлік, байлық；
万般 wan ban – Тікелей аудармасы: «он
Мағынасы: әрқилы；
万花筒 wan hua tong – Тікелей аудармасы: “бір
Мағынасы: калейдоскоп；
万状wan zhuang – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы: айбат, жан түршігетін, шошырлық, ызғарлы, қорқынышты, құт
万福 wan fu – Тікелей аудармасы: «он
Мағынасы: тағзым, тәжім；
Көне қытай мәдениетіне әйел адамдар өзінің кішіпейілдігін білдіру
万众 wan zhong – Тікелей аудармасы: «он
Мағынасы: бүкіл халық；
万世 wan shi – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы: өмірлік, мәңгібақи, мәңгі；
万能 wan neng – Тікелей аудармасы: «он
Мағынасы: құдіретті；
万难wan nan – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы:қысылшандық,қиыншылдық, ауырлық, дағдаршылық；
万万 wan wan – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы: әлбетте, міндетті түрде；
万象 wan xiang – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы: бар табиғат；
万物 wan wu – Тікелей аудармасы: «он мың
Мағынасы: бүкіл тірі жандар；
万古wan gu – Тікелей аудармасы: «он мың ежелгі»
Мағынасы: өмірлік, мәңгі, мәңгібақи；
万丈wan zhang – Тікелей аудармасы: «он мың “чжан”»
Мағынасы: заңғар, тұңғиық, түпсіз；
万马奔腾 wan ma ben teng – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: екпінді, шапшаң, қарқынды；
Қытай тілінің лексико – фразеологиялық бірлігінің ішкі
一一 yi yi – Тікелей аудармасы: «бір,бір»
Мағынасы: рет – ретімен；
一字一板 yi zi yi ban – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: нақты және анық；
一心一意 yi xin yi yi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: барлық жан – дүниесімен, барлық ниетпен；
一问三不知 yi wen san zhi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: білмегендік, хабарсыздық；
数一数二 shu yi shu er – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: ерекше, әдеттегідей емес；
一目十行yi mu shi hang – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: көз жүгіртіп шығу,қарап шығу；
一来二去 yi lai er qu – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: келе – келе, ептеп；
一干二净 yi han er jing – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: жып –жылмағай, қалдықсыз；
一清二楚 yi qing er chu – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: мөлдір, селдір, тұнық, әйнектей；
一穷二白 yi qiong er bai – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: кедейлік пен артта қалушылық;
一五一十 yi wu yi shi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: анықтап тұрып, жете зерттеу;
一唱一和 yi chang yi he - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: бірі бастап, бірі қостау;
一朝被蛇咬 yi zhao bei she yаo - Тікелей
Мағынасы: аузы күйген үріп ішеді;
赛过一个诸葛亮 sai guo yi ge Zhu Ge Liang
Мағынасы: көп түкірсе көл болар;
一刀两断 yi dao liang duan - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: ат кекілін кесісу, ірге айыру, қанжығада көрісті;
一个巴掌怕不响 yi ge ba zhang pa bu xiang
Мағынасы: жаяудың шаны шықпас, жалғыздың үні шықпас;
一个老鼠害了一锅汤 yi ge lao shu hai le yi
Мағынасы: бір құмалақ бір қарын майды шірітеді;
一箭双雕 yi jian shuang diao- Тікелей аудармасы:
Мағынасы: бір оқпен екі қоян алу;
君子一言 jun zi yi yan - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: айтқан сөз, атылған;
如出一辙 ru chu yi zhe - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: атағы жер жарған, алты алашқа әйгілі;
二百五 er bai wu – Тікелей аудармасы: «екі
Мағынасы: ақымақ, тентек, топас；
三个臭皮匠 san ge chou pi jiang - Тікелей
Мағынасы: көп түкірсе көл болар;
三缄其口 san jian qi kou - Тікелей
Мағынасы: жұмған аузын ашпау, тіс жармау;
三年不窥园 san nian bu kui yuan - Тікелей
Мағынасы: бас алмай оқу;
三亲六眷 san qin liu juan - Тікелей аудармасы:
Мағынасы:екі туып бір қалған,қаны бір, ет жақын;
三生有幸 san sheng you xing - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: айы оңынан, жұлдызы соңынан туу,бағы жану;
日上三竿 ri shang san gan – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: даму, дамушылық, өрістеу, өркендеу;
Көптеген халықтардың дүниетанымында алғашқы қауымдық құрылыс кезеңдердің өзінде
Қазақтардың пайымдауынша, күн көзінің жер бетін қыздырып, иә
Академик Ә.Қоңыратбаев: «Күнге табыну-ескі түріктер мен қыпшақтар жасаған
Қазақ халқы өте ертеден-ақ күн құдіретіне мән
Қытай және қазақ халықтарындағы күн тотеміне байланысты фразеологизмдерінде
三十六计 san shi liu ji - Тікелей
Мағынасы: аш бәледен қаш бәле, құтырғаннан құтылған;
三十三天 san shi san tian - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: алты қабат аспан;
三思而行 san si er xing - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: жеті рет өлшеп бір рет кес,кеңесіп пішкен
三头六臂 san tou liu bi - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: сегіз қырлы бір сырлы；темірден түйін түйген.
三折肱,为良医 san zhe gong, wei liang ti -
Мағынасы:көре –көре көсем болар, сөйлей – сөйлей шешен
颠三倒四 dian san dao si – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: жиюсыз, ретсіз, тәртіпсіз, тәртіптелінбеген (бесіншіден оныншыға секіріп
低三下四 di san xia si – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: беймаралық, жалпылаушылық,жағымпаздық；
三言两语 san yan liang yu – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: қысқа – нұсқа, екі сөзбен жеткізу；
三天两头儿 san tian liang tou er – Тікелей
Мағынасы: өте жиі；
三头六臂 san tou liu bi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: шебер, қолы алтын；
三心二意 san xin er yi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: құбылу；
三番五次 san fan wu ci – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: қайта – қайта,бір емес, бірнеше, талай рет,
三六九等 san liu jiu deng – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: әр түрлілік；
三百六十行 san bai liu shi hang – Тікелей
Мағынасы: қызметтің көптеген түрлері；
四分五裂 si fen wu lie – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: құлдырау, күйреу;
四面八方 si mian ba fang – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: барлық жерде, жер – жерде, әрқайда；
四苦八苦si ku ba ku – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: агония, арпалыс, жанталас；
苦 ku иероглифін қазақ тіліне аударсақ, ол қайғы
五花八门 wu hua ba men – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: алуан, әр түрлілік；
五光十色 wu guang shi se – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: ала – құлалық, әр түрлілік；
五湖四海wu hu si hai – Тікелей аудармасы: «бес
Мағынасы: мемлекеттің бұрыш – бұрышында, шар тарап, дүниенің
九年治水 jiu nian zhi shui - Тікелей
Мағынасы: шыдамдылық, төтеп беру;
Су - қытай космогониялық дүниетанымдағы жаратылысты құрап тұрған
五马分尸 wu ma fen shi - Тікелей аудармасы:
( өлім жазасын орындаудың бір түрі, кісіні бес
五行八作 wu hang ba zuo – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: қол өнердің сан - алуан түрі；
六亲不认 liu qin bur en - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: тас бауыр, тас жүрек;
六亲无靠liu qin wu kao - Тікелей аудармасы: «сүйенер
Мағынасы: сүйенері жоқ, жанашыр жақыны жоқ, қу жетім;
空六来风 kong liu lai feng - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: жел соқпаса шөптің басы қимылдамайды;
一眼光六路二听八方 yi yan guang liu lu er ting
Мағынасы: сақ болу ( 六路 liu lu –
七上八下 qi shang ba xia – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: дербелең болу；
七颠八倒 qi dian ba dao – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: опыр – топыр；
七零八落 qi ling ba luo – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: көңілі бұзылу, ренжу, уайым – қайғыға салыну,
七手八脚 qi shou ba jiao – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: абыр – сабыр, азан – қазан, апалаң
七嘴八舍 qi zui ba she – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: таласып сөйлеу；
七折八扣 qi zhe ba kou – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: аялату, бөгеу, жібермей тұру, кешіктіру, тоқтатып
八公山上 ba gong shan shang «Ба Гұң тауының
Мағынасы: қорыққанға қос көрінер;
八面见光 ba mian jian guang - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: оттай орақшы, жаудай қарақшы；жеті жұртты құртқан;
八面威风 ba mian wei feng - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: айбарынан ай жасырынғандай；айдаћардай ысқырған;
八仙过海 ba xian guo hai - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: өнер таластыру；ортаға салу;
九九归一 jiu jiu gui yi – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: бастағанға қайта қайтып；
九死一生 jiu si yi sheng – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: өлім аузынан қалу；
龙生九子 long sheng jiu zi –Тікелей аудармасы: «
Мағынасы: бір- біріне мүлдем ұқсамау;
Тотемизмнің қытай және қазақ халықтарының рухани мәдениетіндегі жарқын
Қытай халқының культтік дүниетанымында айдаћар тотемінің орыны
九牛一毛 jiu niu yi mao – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: түкке тұрарлық емес；
九天九地 jiu tian jiu di - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: күллі әлем, жаратылыс;
九泉地下 jiu quan di xia – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: аааааааааааа
天字第一号 tian zi di yi hao – Тікелей
Мағынасы: маңдай алды, бетке ұстар;
Бұл тұрғыда ғалым Л.Н. Гумилев мынандай пікір айтып
Бұл жайында Б.Қ.Ақбердиева өзінің диссертациясында айтып кеткен. Ол:
十万八千里 shi wan ba qian li – Тікелей
Мағынасы: ит өлген жер；
十拿九稳 shi na jiu wen – Тікелей
Мағынасы: мүмкін；
十年九不遇 shi nian jiu bu yu – Тікелей
Мағынасы: сирек кездесетін жағдай；
十全十美 shi quan shi mei – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: кіршіксіз, кемшіліксіз, міні жоқ, мінсіз；
十室九空 shi shi jiu kong – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: кедейленген өмір, қайыршыландыру,күреу；
十目所视，十手所指shi mu suo shi, shi shou suo zhi
Мағынасы: қатаң бақылау；
百空千疮 bai kong qian chuang – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: тоқырауға ұшырау；
百战百升bai zhan bai sheng – Тікелей аудармасы: «жүз
Мағынасы: жеңілмейтін, жеңімпаз, жойылмайтын；
百一百顺 bai yi bai shun – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: тілалғыш мінез – құлық, мойынсұнғыш；
百无一失bai wu yi shi – Тікелей аудармасы: «жүз
Мағынасы: мүлтіксіз, қатесіз；
千奇百怪 qian qi bai guai – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: оғаш, әпенді;
百步穿饧 bai bu chuan yang - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: құралайды көзге атқан (мерген);
百孔千疮 bai kong qian chuang - Тікелей
Мағынасы: сау тамтығы жоқ, шұрықтесік;
百里不同风bai li bu tong feng - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа;
百忍为高 bai ren wei gao - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: сабыр түбі сары алтын;
百思不解 bai si bu jie - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: байыбына жете алмау, шешімін таба алмау;
百闻不如一见 bai wen bu ru yi jian -
Мағынасы: жүз рет естіген бір көргенге жетпейді;
百足之虫 bai zu zhi chong - Тікелей аудармасы:
Мағынасы: жыланды үш кессе де кесірткедей әлі бар;
千万 qian wan – Тікелей аудармасы: «мың
Мағынасы: не болмаса да；
千山万水qian shan wan shui – Тікелей аудармасы: «мың
Мағынасы: алыс және азапты жол；
千便万话qian bian wan hua – Тікелей аудармасы: «мың
Мағынасы: абсолютті шындық；
千方百计 qian fang bai ji – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: бүкіл амал тәсілді қолдану；
千秋万代 qian qiu wan dai – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: ұрпақтан ұрпаққа；
千刀万刮 qian dao wan gua – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: түгін қалдырмау；
千差万别qian cha wan bie – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: алуан түрлі, әр қилы, түрлі – түрлі
千回百折 qian hui bai zhe – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: тоқталмайтың қиындықтар；
千军万马 qian jun wan ma – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: мыңдаған іскер；
万众一心wan zhong yi xin – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: бір ауыздан；
万紫千红 wan zi qian hong – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: ала – құлалық, көп түсі；
板板六十四ban ban liu shi si – Тікелей аудармасы:
Мағынасы: педанттық, тақуа；
Қытай тіліндегі нумерологиялық формаларының мысалдары:
三宝 san bao – Тікелей аудармасы: «Үш
( будда, оның ілімі және оның шәкіртері)
三餐 san can – Тікелей аудармасы: «Үш тағам»
( таңғы ас, түскі ас, кешкі ас )
三反 san fan – Тікелей аудармасы: «Үш жамандыққа
( коррупция, ысырапқорлық, төрешілдік )
三废 san fei - Тікелей аудармасы: «Үш
( зиянды газ, канализациялық сулар, қатты қалдықтар)
三光政策 san guang zheng ce - Тікелей аудармасы:
( Барлығын түгелдей жағып жіберу, барлығын түгелдей өлтіру,
三秋 san qiu - Тікелей аудармасы: «Күзгі
(Күзгі жиын, жер жырту, егін салу)
三教九流 san jiao jiu liu - Тікелей аудармасы:
( Діндер мен ілімдер түрлері: конфуцишілдік, даосизм
五行 wu hang - Тікелей аудармасы: «Бес элемент»
(Көне қытай ілімі бойынша табиғаттың бес ең
五反 wu fan - Тікелей аудармасы: «Бес жамандыққа
( бес жамандықтың түрлері: пара алу, налог төлеуден
五味 wu wei - Тікелей аудармасы: «Бес дәм»
( бес дім түрлері: тәтті, қышқыл, ащы,тұзды және
Мағынасы: әр – түрлі талғам, әр – түрлі
五保护 wu bao hu - Тікелей аудармасы:
( тағаммен қамтамас ету, киіммен қамтамас ету, жанармаймен
五福 wu fu - Тікелей аудармасы: «Бес бақыт
( ұзақ өмір, байлық, бүкіл әлем, мейірімділік, мәртебе)
五德 wu de - Тікелей аудармасы: «Бес мейірімділік»
( шыншылдық, жақсы мінез, білім,сенім)
五神wu shen - Тікелей аудармасы: «Бес құрбан шалатын
( қасқыр, қой, ит, құс,шошқа)
五音 wu yin – Тікелей аудармасы: «Бес нота»
(ежелгі қытай дәуірінде тек қана төртінші мен жетінші
五方 wu fang - Тікелей аудармасы: «Дүниенің бес
(оңтүстік, батыс, солтүстік, шығыс және орталық дүние жүзі
五经 wu jing - Тікелей аудармасы: «Бес кітап»
( конфуцишілдік канонның классикалық еңбектері: “өзгеріс”, “аңыз
五将wu jiang - Тікелей аудармасы: «Бес ішкі
( бауыр, жүрек, көк бауыр, өкпе, бүйрек)
五官 wu guan - Тікелей аудармасы: «Бес сезім
(көз, тіл, ауыз, мұрын,құлақ)
五欲 wu yu - Тікелей аудармасы: «Бес сезім»
(ашулану, қуану, ойлану, қайғыру, қорқу)
五谷 wu gu - Тікелей аудармасы: «Бес дән
( күріш, тары, арпа, бидай және соя атбас
六次 liu ci - Тікелей аудармасы: «Алты табиғат
(жел, ыстық, суық, дымқыл, от) немесе мына түрлері
六畜 liu chu - Тікелей аудармасы: «Алты үй
( ат, сиыр, қой, тауық, ит және шошқа)
六书 liu shu - Тікелей аудармасы: «Иероглифтердің алты
( пиктограмма, белгі, фонограмма, идеограмма,нұсқалар, шетен алып пайдаланатындар)
八字 ba zi - Тікелей аудармасы: «Сегіз иероглифтері»
(адамның туған жылы, айы, күні мен уақыты ондық
三从四德 san cong si de - Тікелей аудармасы:
(әйел адамның мейірбан болуы мына ережелермен байланысты: әйел
三好 san hao - Тікелей аудармасы: «Үш жақсы
(денсаулықты жақсы нығайту, сабақты жақсы оқу, жұмысты жақсы
三大纪律 san da ji lu - Тікелей аудармасы:
(үш маңызды дисциплина ережесі: барлық қозғалыста басқарушыға бағыну,
三刚五常 san guang wu chang - Тікелей аудармасы:
(үш бастау принципі: азамат қожайынға, әйел күйеуіне, бала
五伦 wu lun - Тікелей аудармасы: «Бес
(феодализм кезіндегі адамдардың өзара қатынастары: қожайын мен адамның
Қорытынды
Кез келген халық жүйесін тауып сөйлеуді мақұл көреді.
Диплом жұмысының алғашқы тарауында сан есім және сандардың
Сан есімдер - сандық ұғымды білдіретін, есімдер тобына
Қытай және қазақ тілдері туыс емес тілдер қатарына
Адамзат даналығының ойлап тапқан жаңалығы ол - жазу.
Үш санының қасиетіне, киелілігіне, танымдық сипатына байланысты қытай
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Сәмитұлы.Ж. Аударма теориясы және
2. Мәсімхан Д.,Әбиденқызы А. Қытай филологиясына кіріспе: оқу
3.Нурсаидов М. Қытай тіліндегі есім сөздер: оқу құралы.-Алматы:
4.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы:-оқулық.-Алматы,2007. 390бет.
5. Аханов Қ. «Тіл білімінің негіздері» ІІІ басылым,
6.Даулетова Ф.Н. Лингвомәдениеттану: қытай және қазақ тілдерінің салғастырмалы
7.Кеңесбаев С.К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-Алматы: Ғылым,1977-711 бет.~
8.Ғабитханұлы Қ. Наным-сенімдерге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер.
9.Ақбердиева Б.Қ. Лексика- фразеологиялық жүйедегі мифтік- танымдық құрлымдар.
10.Сәтенова С. К. Жалпы және салғастырмалы фразеологизмдарының өзекті
11.Фан Шяу. Қытай тілінің сөз тіркесі. –Пекин, Шаньу-иыньшугуань,
12.Лий Янхуй, Лу Биңфу. Сандық сөз тіркесі //
13.Абдурақын Н. Қазіргі қытай тілінің грамматикасы: оқу құралы.
14.Қалибекұлы Т. Қазіргі қытай тілінің грамматикасы (Синтаксис). –Алматы,
15.Копыленко М.,Попова З.Д. Очерки общей фразеологий.-Москва.
16.Китайско- русский словарь.- 北京出版社, 2006
17.Орысша-қазақша фразеологиялық сөздік.- Алматы
18.Русско-казахский фразеологический словарь.- Алматы
19.使用汉语语法教程 乌鲁木齐，1998年
20.汉 一哈 成 语 词
21.现 代 汉 字 教 程 Бейжің. 1992
22.实 用 汉 语 教 程. Бейжің
23.Абдурақын Н. Қазіргі заман қытай тілінің грамматикасы және
24.Абдурақын Н. Қазіргі қытай тіліндегі сан есім. Журнал
25.Досымбекова Р.Ө. Қытай-қазақ тілдеріндегі үш санының этимологиясы. Журнал
сандар қытайшасы Pin yin Қосымша түсінік
1 一 yī
2 二 иr
3 三 sān
4 四 sм
5 五 wǔ
6 六 liщ
7 七 qī
8 八 bā
9 九 jiǔ
10 十 shí
0 零，〇 ling
11 十一 shí yī 10 + 1
12 十二 Shн иr 10 + 2
13 十三 Shн sān 10 + 3
19 十九 shí jiǔ 10 + 9
20 二十 Иr shн 2 * 10
21 二十一 Иr shн yī 2 * 10
22 二十二 Иr shн иr 2* 10 +
30 三十 Sān shн 3 *10
40 四十 Sм shн 4 * 10
90 九十 jiǔ shí 9 * 10
99 九十九 jiǔ shíjiǔ 9 * 10 +
100 一百 yī bǎi
101 一百零一 yī bǎi ling yī
110 一百一（十） Yībǎi yīshí
111 一百一十一 Yībǎi yīshíyī
120 一百二十 Yībǎi èr shí
200 二百 Иr bǎi
999 九百九十九 jiǔ bǎi jiǔ shíjiǔ
1000 一千 Yī qiān
1001 一千零一 Yī qiān ling yī
1010 一千零一十 Yī qiān ling yī shн
1100 一千一百 Yīqiān yībǎi
9999 九千九百九十九 jiǔ qiān jiǔ bǎi jiǔ shíjiǔ
10 000 一万 Yī wаn
1 000 000 一百万 Yī bǎi wàn
100 000 000 一亿 Yī yм
Ұлттық фразеологиялық қор
Еуропоцентристік фонетика зияны
Тіл білімі және оның зерттеу нысаны
Қытай тілі грамматикасындағы (介词) сөз алды қосымшаларының ерекшелігі
Қытай қазақтары тілдік ерекшеліктері
Сан есімді тіркестер
Тіл білімі саласының басқа ғылымдармен байланысын меңгерту
12 жылдық білім беру бағдарламасы
Қытай қазақтары тілдік ерекшеліктерінің зерттелу жайы
Тілдерді зерттеудің салыстырмалы-тарихи методы