Шаңғы туризмі
Мазмұны
Кіріспе......................3
1. Шаңғы туризмі.......................4
1.1 Тау шаңғысы туризмінің ерекшеліктері........................4
1.2 Тау шаңғысы жарыстарының түрлері......6
1.3 Қазақстандығы тау түрлеріне жасалған мүмкіндіктер...................12
1.4 Шаңғы туризмінің техникасы мен тактикасы.......................14
1.5 Қазақстандағы шаңғы жарысы..................20
1.6 Шаңғы туризмінің мәні және қауіпсіздік ережелері....21
2. Шаңғылар..............................43
2.1 Шаңғыларға жалпы сипаттама................45
2.2 Шаңғылардың жіктелуі............................47
2.3 Шаңғымен спорттық бағдарлау...............51
Қорытынды............53
Еңбекті қорғау...........................56
Экономикалық бөлім.................61
Қолданылған әдебиеттер...........77
Кіріспе
Қазіргі таңда шаңғы турлері өзінің танымдылығы және жалпы көпшілікке
Еліміздегі шаңғы түрлерінің дамуына соның ішінде қысқы демалысты ұйымдастыруда
Ертеректе елімізде шаңғы тебу дәл қазіргідей көпшілікті қызықтырмайтын, себебі
Тау шаңғысымен сырғанаушылар үлкенді-кішілі тау шаңғысы орталықтарына асығуда. Арнайы
Альпенистер көптеген жағдайда өздерімен бірге шаңғыларын ала жүреді. Себебі,
1. Шаңғы туризмі
1.1 Тау шаңғысы туризмі ерекшеліктері
Тау шаңғысы туризмі- туризмнің арнайы түріне жатады және келесі
Туристік өнімді жасау бойынша тау шаңғысы туризмі капиталы ауқымды
Тау шаңғысы түрлері үшін медициналық сақтандыру үлкен маңызға ие.
Белсенді демалыс түрлерінің арасында тау шаңғысымен сырғанау табигат жағдайларына
Тау шаңғысы туризмі туризмінің айтарлықтай қымбат түрінің болуына қарамастан,
1.2. Тау шаңғысы жарыстарының түрлері.
Азия ойындарының жалпы жарыстары Астана мен Алматы қалалары бойынша
Тау шаңғысы – арнайы трассалар арқылы таудан түсу. Бұл
Ал қысқы олимпиялық ойындар бағдарламасына тау шаңғысы 1936 жылы
VII Қысқы Азия ойындары өтетін нысананың бірі – Алматы
Мұнда экстремалды сноуборд пен фристайл спортынан жарыстар өткізіледі. «Табаған»
Егер жарыс кезінде табиғи қардың тапшылығы сезілсе, замануи құрылғылар
«Талғар» шаңғы – биатлон стадионы.
Азиада ойындарының ең басты әрі аса қызықты түрі –
Биатлон – бірнеше қашықтықтар бойынша шаңғымен жүгіру, мылтық ату
Жарыс жолындағы әрбір спортшының жалпы нәтижесі нысанаға оғын дөп
Сонымен қоса, шаңғы түрінен сайыстар осы стадионда өткізіледі деп
Халықаралық шаңғымен тұғырдан секіру кешені бірнеше тексеруден өтіп, сыналды.
Жүлденің көбі шаңғышылар мен конькишілер жарысында анықталады. Конькиден ерлер
Шорт-тректе 8 медальдар топтамасы сарапқа түседі. Жарыс жобасында 500
Биатлоншылар 7 медальдар жиынтығын сарапқа салады. Ізге түсу (ерлер
Тау шаңғысы мен фристайлдан 6 жүлдеден тартылады.
Шаңғымен тұғырдан секірудің К-125 (жеке) және К-125 (командалық) түрлері
Шайбалы хоккейден ерлер мен әйелдер шеберлік байқаса, допты хоккейден
Шаңғы жарыстары
Шаңғы жарыстары – белгілі ара-қашықтықта арнайы әзірленген жоларнада белгілі
Алғашында шаңғымен жүгіру жарыстары 1767 жылы Норвегияда өткізілді. Содан
Негізгі шаңғымен жылжу стильдері – «классикалық стиль» және «ерікті
Ойындардың өтетін орны – Шаңғы-биатлон кешені
Кешен биатлон, шаңғы жарысы және шаңғыда спорттық бағдарлау бойынша
Кешеннің бірегейлігі - жылдың кез келген мезгілінде жұмыс жасайды,
Биатлон
Биатлон – шаңғы жарысы мен винтовкадан ату өнерін үйлестірген
Биатлонның түпкі атасы әскери патрульдердің жарыстары болып саналады –
Тау шаңғылы спорты
Тау шаңғысы спорты – арнайы шаңғыда таудан түсуді қамтитын
Тәртіп: таудан шапшаң түсу Даунхилл, супер-гигант, ірі гигант слалом,
Ойындардың өтетін орны – «Шымбұлақ» тау шаңғы базасы
«Шымбұлақ» биік таулық база – тау шаңғы спорты мен
Қазіргі таңда «Шымбұлақ» тау шаңғысы кешенінің кешенді дамуы жолында
Жол бойының жалпы ұзындығы, орта есеппен, екі еселенді. Тау
Бұл Медеуден Шымбұлаққа дейінгі ұзын жол, әрі Шымбұлақтың өзіндегі
Шаңғымен трамплиннен секіру
Шаңғымен трамплиннен секіру – арнайы жабдықталған трамплиннен шаңғымен секіруді
Норвегияда пайда болып, биіктіктен сырғанау өнерінен жарыс өткізу ұлттық
Ойындардың өтетін орны – Халықаралық шаңғы трамплин кешені
Ішінде 5 500 көрермен орындарына арналған трибуинасы бар, сонымен
1.3 Қазақстандағы шаңғы туризмі үшін жасалған жағдайлар
Жоңғар Алатауы Қазақстанның Шығыс бөлігінде орналасқан, Іле өзені және
Тау шатқалдарының төменгі бөліктері шөлді және жазықтық
80-жылдардың соңы 90-жылдың басында Жоңғар Алатауымен бірнеше қызықтық шаңғы
Қазіргі уақытта Жоңғария күрделі жорықтар жасау үшін жеткілікті дамығанаумақ
Солтүстік Тянь-Шаньға Іле және Күлгей Алатауының тау жоталары кіреді.Бұл
Орман алқабында көптеген қылқан жапырақты шырша қарағайы өседі. Олар
Орталық Тянь-Шаньга көптеген тау жоталары кіреді. Атап айтқанда; Теріскей,Күйлі,Ақширақ
Шаңғы жорықтары бұл жерлерде 70-жылдары да жүргізілмегенде сол кезде
Админисстративтік орналасуына екі республикада Солтүстік Қазақстан ( Алматы
Ауданға кірудің бірнеше тәсілі бар. Альпенистер арасында ең
Орталық Тянь-Шаньға саяхат жасауға ең қолайлы уақыт-қыстық, орта шекі
1.4 Шаңғы туризмнің техникасы мен тактикасы
Соңғы жылдары жас шаңғышыларды оқыту мен жаттықтыру саласында үлкен
Шаңғы жорығының ерекшеліктері:
-Шаңғы жорығы үшін жеке және топтық түрлі бекітулер,құралдар қажет.
-Шаңғышының туристік киімі және аяқ киімі қажет.
-Шаңғымен кедергілерден өту және жол демалысын ұйымдастыру.
-Қардағы алау және ошақ жағу.
-Жол демалысын ұйымдастыру.
-Үсікке,салқын тиюден т.б ауруларға қарсы шаралар ұйымдастыру.
Тәжірибелік жұмыстарға мыналар жатады: шаңғыны әзірлеу және қолдану, тегіс
Тау шаңғысы туризмі - тау туризмінің бір түрі. Таудан
Тау шаңғысы туристіне қажетті жарақтар: тау шаңғысы автоматты түрде
Шаңғы жорығының техникасы мен тактикасын үйренген кезде күн режимі
Шаңғы жорықтарының өзіндік ерекшеліктері бар. Олар:
1. Төменгі температурада ұзақ уақыт болу.
2. Кездесетін қиындықтар, қатты аязға байланысты қатты желдер. Сондықтан
3.Шаңғы жорығында төменгі температурада, қатты аяздарда шығуға болмайды.
4. Қону орны. Маршрутқа шығар алдында қайда, қандай жылы
5. Қозғалыс режимін құру: моральді және физикалық дайындығы. Қардың
Шаңғы жорығында түскі асты таңертең немесе кеште дайындаған тиімді.
Шаңғы туризміндегі топтың жабдықталуы. Инструкторға қойылатын басты талаптар.
Шаңғымен сапқа тұру жаттығулары:
Шаңғы базасынан шаңғыны алып шыққанда ұш жағын жоғары көтеріп,
Тыныс алу дегеніміз- мүшелер қызметінің тіршілігін реттейтін ағзаның негізгі
Қыста қатты аязды күндері беттерін үсіріп алмас үшін үнемі
Қысқы жорықта қиындықтар көп кездеседі. Топ жетекшілері Ю.А. Штюрмердің
Шаңғы спорты – дене тәрбиесіндегі ең басты спорт түрлерінің
Шаңғы спортын – шаңғымен жүгіру, трамплиннен секіру, тау шаңғысы,
Шаңғымен жүгіру екі топқа бөлінеді: классикалық(дәстүрлі) және конькилік (еркін
Ең бірінші, шаңғы жорығы Норвегияда 1767 жылы өткізілген. ХІХ
Шаңғымен жүгіру, жарысу әр түрлі қашықтықта жылдам қозғалуға арналған.
1.5 Қазақстандағы шаңғы жарысы
Орта ғасырдан бергі археологиялық қазбалар ертедегі адамдардың шаңғымен
1.6 Шаңғы туризмінің мәні және қауіпсіздік ережелері
Елміздің кейбір аймақтарында қыс мезгілі төрт, алты айға созылады.
Жорық кезіндегі қозғалыс жылдамдығы сағатына 5 шақырымнан аспағаны жөн.
1. Қозғалыс кестесін жасау.
2. Уақытты тиімді пайдалану.
3. Әр түрлі жолдарды кедергісіз жүріп өтуге дағдылану.
Жорықта күн тәртібі,жорық кезінде жүру,қозғалыс,тынығумен алмасып отырады. Ересектерге тоқтаусыз
Шаңғы мақсатына қарай: пластикалық, ағаштан жасалған болып бөлінеді. Сонымен
Ағаш шаңғылар арзан, аязды күні жақсы жылжиды. Оларға кез-келген
Ағаш шаңғылары оп-оңай байпаққа немесе кез – келген аяқ
Пластикалық шаңғылар –жеңіл, төзімді болады. Пластикалық шаңғылар су тартпайды,
Шаңғы құрал- жабдықтарына: шаңғы, шаңғы таяғы, шаңғы ботинкасы, шаңғы
Шаңғыны қалай сақтау керек?
Ағаштан жасалған шаңғыны үйде жарға тікесінен тұрғызып қойған дұрыс.
Пластик шаңғыны көп майлауға болмайды.
Қандай да болмасын жорық кезінде ең бірінші сақтық ережелерін
Үсіктен сақтану үшін сақталатын қауіпсіздік ережелері: шаңғы туризмінде кездесетін
Шаңғы туризмінде із сала жүру техникасын меңгеру. Шаңғышылардың ара
Жаяу және тау жорықтарына дайындық кезінде жүріс техникасына (аяқты
Шаңғышыларды дайындау кезінде мынандай жаттығулар түрлерін көрсету керек:
1. Шаңғы техникасының жүрісін жолдарба және жолдорбасыз меңгеру (бір
2. Шаңғымен кедергілермен жүру (арық, сай, бөрене, төмпе).
3. Шаңғымен жоғары көтерілу, төмен түсу, бұрылу және тежеу
4. Қолда бар құралдардан жарақаттанған адамды тасымалдау құралдарын жасауға
5. Шаңғысыз шаңғы таяғымен жеке сақтануы арқылы шөпті, құмды
6. Су кедергілерінен (өткел, өзен) сақтандыру арқылы өту техникасын
Шаңғы жорығында жолдорба арқылы қозғалысы.
Шаңғышылар белгіленген ауданда жолдорба арқылы негізгі қозғалысы- жылжымалы жүріс.
Шаңғы жолын таңдау
Айналада көрінетін қашықтықта жорыққа шығуда кесілген ағаш, өзен арналарымен
Айналада көру уақыты аз болса (боранда, орманда, қараңғыда) компаспен
Таптауға 3 адам қатысады, өзара ауысып, топ басшысы алдына
Тау бөктерінен өту
Тау бөктерінің қалың қарлы әрі қиын бөліктерінен өту топ
Сабақта шәкірттерге таудан төмен құлдырау кезінде рюкзак әсіресе (стенковый)
Көтерілулер
Биіктеу жерлерде шаңғымен көтерілу барысында аз уақыт жұмсап күшін
Адымдап жүру әдісі тегіс жерлі жармен көтерілу барысында қолданылады.
Ал, қатты тау бөктерінде “жарты шырша” әдісімен тау бөктеріне
“Шырша” әдісімен орта деңгейдегі “жарты шырша” әдісімен көтерілу
Қатты, әрі өте биік, қиғаш тау бөктеріне “баспалдақ” әдісімен
“Зигзаг” әдісімен көтерілу техникасы көбіне тау көшкіні қаупі жоқ
Шаңғымен төмен түсу
Шаңғымен төмен түсу – шаңғы техникасында ең негізгі элемент.
Тау бөктерімен жоғары, орта, төмен бағанамен түсуге болады. Орташа
Өте қиғаш тау бөктерінде ең төменгі бағана қолданылады. Бұл
Түсу жолдарының қиындығына қарай жолмен «зигзаг», «баспа» әдістерімен түседі.
Түзу әдісімен түсу – тегіс, қысқа, орта, қиялау, жақсы
Қысқа әрі қиялы тау бөктерінен түсерде жанымен сырғанау әдісі
«Баспалдақ» әдісімен түсу қиын қиялау тау бөктерінде «зигзаг» сырғанау
Шаңғымен бағдарлау арқылы жүру барысында ағысы жылдам өзендерден өту
Шаңғышылардың ара қашықтығы
Топ мүшелері бір боймен, бір адамнан қозғалуы шарт. Алда
Шаңғышылардың аттап өту, сайдан өту, бөренеден өту, бұрылу және
Аттап өту.
Қысқа каналдардан, төбешіктерден, шұңқырлардан аттап өтуге болады. Арқада жүк
Сайдан өтудің әдіс – тәсілдері:
Шаңғы жорығы кезінде шаңғышының алдынан бірнеше кедергілер кездеседі. Сондықтан
Бөренеден өтудің әдіс – тәсілдері:
Шаңғышылар жолда кездесетін бөренеден өту үшін ең алдымен бөрененің
Тоқтату
Шаңғымен сырғанауда тоқтатудың барлық әдістерін білу сырғанау бағыты жылдамдығын
Шаңғы туризміндегі тежеудің әдіс – тәсілдері:
Жорық барысында жыра сайлардан қауіпсіз өту үшін топ қатысушылары
Тоқтау әдісін үйренбес бұрын әдейі құлау арқылы тоқтауды меңгеру
1. Плуг.
2. Жартылай плуг.
3. Шаңғы таяғы арқылы.
Тежеу әдісінің кез – келген түрін еркін меңгеру шаңғышы
Тежеу кезінде көбіне плуг әдісі қолданылады. Плуг әдісін қолдану
Аласа баурайлардан шаңғымен түсерде негізінен жартылай плуг әдісі немесе
Шаңғы таяғы арқылы тежеу әдісі негізінен жайылма баурайлардан кей
Бұрылыстар
Бұрылыстарды меңгеруді тоқтауды үйретіп алған соң кіріскен жөн. Себебі:
Қайшы келген бұрылыстардан өткенде екі шаңғының басын қосып, таяқты
Шаңғы туризміндегі бұрылудың әдіс – тәсілдері:
Бұрылу әдістерін негізінен тежеу әдістерін, соның ішінде плуг және
«Плуг» әдісімен бұрылу әдетте орташа жардан түсу барысында жылдамдық
«Жартылай плуг» әдісімен бұрылу қатты жылдамдық кезінде қозғалыстың бағытын
Шаңғы жүрістері – бұл шаңғымен жүру, қозғалу әдістері. Шаңғы
Конькише жүріс – шаңғымен сырғанау барысында итеріліп, тоқталмай алға
Конькише жүрістер:
- алма-кезек екі адымдап конькише жүру;
- бір мезгілде бір адымдап конькише жүру;
- бір мезгілде екі адымдап конькише жүру;
- жартылай конькише жүру;
- таяқсыз конькише жүру.
Классикалық жүріс:
- екі адымды алмастырып жүру;
- бір мезгілде бір адымды жүріс;
- ауыспалы бір адымды жүріс;
- бір мезгілде адымсыз жүру;
- бір мезгілде екі адымдап жүру.
Бір қадамдық шаңғы жүрісінде бір мезгілде екі таяқпен итеріліп,
Екі қадамдық шаңғы жүрісінде екі аяқпен кезектестіре итеріп, таяқпен
Ауыспалы шаңғы жүрісі тік көтерілетін жерде қолданылады. Шаңғышы оң
Бір уақыттағы шаңғы жүрісі – бір мезгілде қатты екі
Қадамсыз шаңғы жүрісінде шаңғышы үнемі таяқпен итеріліп жүгіреді. Денесін
Қазіргі мезгілде әлемдегі шаңғы спортының дамуына немқұрайлы қарамауымыз керек.
Ендеше Ресейдің атақты маманы И.Бутиннің конькише жүрістерді топтастыруына сүйеніп,
Сондықтан дәрігерлер мен спорт мамандары бірауыздан конькише жүрісті тек
Мәселен, бастауыш сынып оқушылары әуелі конькише жүрісті үйренуден бастайды.
В.Капланский пікірінше, конькише тебу техникасын игеру оқушылармен тез қабылданады.
Бірінші кезең (1 – 6 сыныптар – классикалық жүрістерге
Екінші кезең (7 – 11 сыныптар) – конькише жүрістерге
Қорыта келгенде. мектеп бағдарламасын (шаңғы дайындығы бөлімін) түбегейлі өзгерту
- әлемдегі шаңғы спортындағы сапалы өзгерістердің болуы;
- конькише жүрістерге оқыту мен жаттығулар кезінде оқушылардың жас
I. Шаңғымен жүріп үйрену.
Бастауыш сынып оқушыларын шаңғы тебуге үйрету үшін, соның ішінде
1.Шаңғысыз мұз үстінде аяқ көтермей кезек-кезек адымдап жүргізу.
2.Қар үстімен шаңғысыз, бірақ шаңғы таяғын пайдаланып кезек-кезек
3.Кейін таяқсыз шаңғыға тұрғызып шаңғыны жерден көтермей жүргізу.
4. Шаңғы таяғын пайдаланып, шаңғыны жерден көтермей кезек-кезек адыммен
5.Екі аяқты бір қатарға қойып тізені сәл бүгіп, екі
Әр шаңғы дайындығы кезінде ескерілетін жағдай, бұл шаңғы бірлігі
II. Шаңғы жүрісінің жылдамдығын арттыру. (1 сурет).
1.Шаңғы жылдамдығын арттыру, жекелей және топтық түрде жүргізіледі. Ең
2.Содан соң арақашықтықты қысқарта түсу қажет.
3.Арақашықтық орта шамасына жетті деген кезде, бірте-бірте тап сол
4.Ақыр соңы бастапқы арақашықтыққа жеткен кезде, алғашқы күннің жылдамдығы
5.Қашықтық азайған сайын жылдамдық бірте-бірте байқалмай өсе түседі.
Осыдан кейін әр оқушы шаңғы теуіп үйренді делік, ендігі
III .Шатыр құру және оны жинау. (2-сурет)
Қыс кезінде шатыр құру, әрине, қар қалыңғығына байланысты. Ең
IV.Шаңғы соқпағы.
Шаңғы соқпағы топтық түрде орындалатын қиынды.
Бұл нүктеге келген кезде топ бірінің артына бірі қатармен
V.Жапа шеккенді іздестіру.(6-сурет)
Жапа шеккенді топтық түрде іздестіреді. Бұл нүктеге келген кезде
VI.Жыра – сайдан өту. (3 сурет).
Бір бағытта түсіп шығу қажет. Түсіп шығу баспа әдісімен
Ескерту!
1.Қиындыдан міндетті түрде бір-бірімен өту.
2.Шектен асып кетпеу және қиынды кезінде құламау.
VII.Төбеден сырғанап түсу. (4 сурет).
Төбеден сырғанау түрлі тәсілмен, негізінен жекелей түрде жүргізіледі. Себебі
Сондықтан да үйреніп жүрген оқушыны төбеден сырғанауды жеңіл түрінен
Бұл қалай жүргізіледі екен? Ең алдымен баланы кішкене биіктен
Енді жорық немесе жарыс кезінде төбеден сырғанау қиындысына келейік.
Ең бастысы төбеден сырғанауды сапалы түрде өтіп шыққан жөн.
Бұл әдістің пайдалылығы біріншіден, сырғанау кезінде жылдамдық аз болып,
VIII .Биікке шығу. (5 сурет).
Биіктікке шығу дайындық немесе үйрену кезінде топтық немесе жекелей
Негізінен биіктікке шығу екі тәсілмен жүргізіледі. Оның бірі шырша
IХ. Жапа шеккенді тасымалдау. (6 сурет).
Біреудің немесе бірнешеуінің жапа шеккенін тасымалдау түрлі әдіспен жасалынады.
Жорық кезінде ауыр әрі көлемді шананы сүйреп немесе көтеру
Шаңғы жорығының ерекшеліктері шаңғышыларды таңдау.
Шаңғы жорығы үшін жеке және топтық түрлі бекітулер, құралдар.
Тәжірибелік жұмыстар.
Шаңғыны әзірлеу және қолдану. Тегіс жерде шаңғымен жүру, биіктікке
2. Шаңғылар
Норвегияда археологтар 2 мың жыл болған шаңғы тапқан. Ал,
1930 жылға дейін жай ағаш шаңғылар болды. Одан кейін
Шаңғы бекітпелері 1870 жылы қазіргіге ұқсас пайда болды. Ал,
Шаңғының екі түрі – басып жүретін, сырғанайтын. Сырғанайтын шаңғы
Шаңғыны ұзақ уақыт қолдану барысында көптеген түрлері пайда болады.
Шаңғылар: спорттық, слаломдық секіретін, туристік, аңшылық (ормандық), балаларға арналған,
Жүгіруге, жарысуға арналған шаңғылар - тегіс және қиылысқан жер
Слаломдық шаңғылар - таудан бұрылып төмен түсуге арналған. Шаңғының
Секіруге арналған шаңғылар – салмағы 5-8 кг., қалыңдығы -3
Туристік шаңғылар – ауыр жүкпен, қалың қармен таулы жерде
Аңшылық шаңғылар – көбіне қолдан жасалған, жалпақ оймалы, алдыңғы
2.1. Шаңғыларға жалпы сипаттама.
Тарихта шаңғылар негізінен терең қармен жүру құралы ретінде пайда
Ағаш па әлде пластикпе? Қазіргі таңда шаңғынын көбі пластикадан
Шаңғы таңдауда ең басты назар аударатын нәрсе олардың
егер шаңғышымен рюкзактағы жүк салмағын қосқанда 80кг дейін болса
егер салмақ 100 кг дейін болса,180 см
салмақ 120 кг жоғары болса, 200 см немесе одан
Мыс: егер шаңғышы киімімен 80 кг болса және 30
2.2. Шаңғылардың жіктелуі:
Бұл шығармада айтылатын шаңғыларды 3 топқа бөлуге болады. Жүгіруге,
Қымбат, жүгіруге арналған шаңғы мен жай қарапайым серуенге арналған
Келесі қадам – мейлінше жалпақ шаңғышылар «backcounty» немесе «туршы»
Тау туризміне арналған шаңғыға СКИ- ТУР шаңғы да жатады.
Ски- турдан басқа тағы бір шаңғы бар, ол телемарка
Шаңғылардың типтік жіктелуі.
● Жүгіруге арналған спорттық деңгейдегі шаңғылар.
Бұл шаңғыларға дайын шаңғы жолы керек.Әр түрлі
бағыттағы: туристік марафон т.б. Қолданады
Жақсы жағы: жеңіл, мықты,жоғары жылдамдық
Жаман жағы; бағасы жоғары арнайы аяқ киім керек,
қолдану аясы аз.
● Серуендеу деңгейіндегі шаңғылар қолдану аясы:
дайын шаңғы жолы (ізі),жеңіл,тегіс.
Жақсы жағы: арзан,бағасы арзан.
Жаман жағы: төзілсіз,сапасыз,арнайы аяқ киім керектігі, көп таралған
шаңғылар.
● Жүгіруге арналған класс «backcautry» шаңғылары
Қолдану аясы: тундра ауданы,жеңіл целина
Жақсы жағы: қолдану аясы кең, салмағы жеңіл,кейбір модельдерінде темір
конт бар.
Жаман жағы: саудада аз кездеседі,шаңғы жолымен
шамалы жүреді,қиын рельфте қиын жүреді.
● Аңшылыққа арналған шаңғылар:
Қолдану аясы: орман ауданында жеңіл шаңғы жорығы.
Жақсы жағы: қиын рельефте камус арқылы жүруге ауыр заттарды
жүруге болады.
Жаман жағы: өте жалпақ,қантсыз,ауыр.
● Кәдімгі тау шаңғысы: кез-келген жорықта қолданылады,
арнайы бекітпелерсіз.
Қолдану аясы: әр түрлі деңгейдегі жорықтар.
Жақсы жағы: жоғары сапалы шаңғы.
Жаман жағы: салмағы ауыр, үнемі камус қолдану керек
немесе ұстағыш маза қолдану керек.
● Ски-тур, арнайы ұстатқыш бекітпе құралдарымен
Қолданылуы: таулы аймақтарда түрлі күрделі
жорықтарда.
Жақсы жағы: бұл шаңғылар арнайы тауда жүруге
арналған, сапасы өте жоғары.
Жаман жағы: бағасы өте жоғары,тегіс жерге қолданылуы
қиын әрі жоғары,төмен түсерде камус қолдану
керек болады
● Телемарк арнайы ұстатқыш бекітпе құралдарымен
Қолданылуы: таулы аймақта,түрлі курделі жорықтарда
Жақсы жағы: жоғары сенімділік,әдемі таудағы
серуенге арналған.
Жаман жағы: камус немесе арнайы жағатын мазь
қолдану керек.
2.3 Шаңғымен спорттық бағдарлау
Бағдарлаудың ерекше түрі – спорттық бағдарлау. Ол өзінің тұрған
Қазақстанда тез дамыған спорт түрлерінің бірі – спорттық бағдарлау.
Спорттық бағдарлау бойынша жарыс ұйымдастыру.
Жарыс өткізілетін ауданды таңдау үшін қалалық саябақ немесе демалыс
қалаға шығатын маршруттың болу
ауданы 2 км.ден аз болмауы керек
жақсы бағдарланған болуы керек
қауіпті жердің болмауы
тоғайда жолдың болу
ауа райының тұрақсыз жағдайында баратын орынның болуы
көпшілік шараларды ұйымдастырудың негізгі мақсаты – спорттық карталардың тиражын
Қорытынды
Қазіргі таңда елімізде шаңғы туризмінің дамуына кедергі келтіретін көптеген
Екінші деңгейдегі қажеттіліктер: тау шаңғысымен айналысу теориясын оқыту әрі
Көптеген кедергілерге қарамастан шаңғы туризмі адам ағзасына ең
Алдағы уақытқа көп нәрсе жоспарлануда келешекте тау шаңғысы туризм
Туризм – бұл серуен, жол жүру, бос уақыт кезінде
Туризм – бұл жеке және ұжымдық түрде жоспарланып және
Қазіргі мезгілде әлемдегі шаңғы спортының дамуына неқұрайлы қарамауымыз керек.
В.Капланский пікірінше, конькише тебу техникасын игеру оқушылармен тез қабылданады.
Тау шаңғысы – арнайы трассалар арқылы таудан түсу. Бұл
Ал қысқы олимпиялық ойындар бағдарламасына тау шаңғысы 1936 жылы
Сонымен қоса, шаңғы түрінен сайыстар осы стадионда өткізіледі деп
Халықаралық шаңғымен тұғырдан секіру кешені бірнеше тексеруден өтіп, сыналды.
Соның ішінде қысқы шаңғы туризмі терең түрде қолданылуда. Әр
Еңбекті қорғау
Ұжымдық шарт және ұжымдық келісімдер
Ұжымдық шарттың ұғымы, мағынасы мен маңызы
Еңбек кодексі бойынша ұжымдық шарт – бұл ұйымдағы әлеуметтік
Ұжымдық шарттардың әзірленуі, бекітілуі және орындалуының жалпы құқықтық және
Ұшымдық шарт – кәсіпорын меншігінің ( жұмыс берушінің, кәсіпкер)
Ұжымдық шарт - әлеуметтік еңбек қатынастарын реттейтін, жергілікті нормативті
Ұжымдық шарттың ерекшеліктері – талаптардың барлық өкілдері қатысатын ұжымдық
Ұжымдық келісу процесінде қызметкерлер мен жұмыс берушілер өздерінің ұжымдық
Заңнамаға сәйкес жасалған ұжымдық шарттар мен келісімдердің ережелері, олардың
Ұжымдық шарттың талаптары мен мазмұны
Қызметкерлер атынан келіссөздер жүргізу құқығы кәсіптік одақтар органына, басқа
Келіссөздер жүргізу үшін екі жақтың өкілдерінің тең снынан тұратын,
Ұжымдық шарттың мазмұнын келіссөздер жөніндегі екі жақты комиссияда шарттың
еңбекақы төлеуді нормалау, оның нысандары, жүйелері , қызметкерлерге, оның
еңбекақы төлеуді индекстеу туралы, жәрдемақылар мен өтемақы төлемдерін төлеу
тиісті мамандықтың, ұйымдағы лауазымның ең жоғары және ең төменгі
разрядаралық коэффициенттерді белгілеу туралы;
жұмыс уақыты мен тынығу уақытының ұзақтығы, еңбек демалыстары туралы;
салауатты және қауіпсіз еңбек пен тұрмыс жағдайларын жасау туралы,
тиісті саланың разрядаралық коэффициенттерін белгілеу туралы ережелер енгізілуге тиіс.
Ұжымдық шарттың қолданылу мерзімі және ұжымдық шарттың тоқтауы
Шарт күшінің мерзімін тараптар анықтайды.
Ұжымдық шарт оған қол қойылған кезден бастап не онда
Кәсіпорын қайта ұйымдастырылған уақыттың ұжымдық шарт бүкіл кезеңіне әрекетін
Ұйымның меншік иесі ауысқан кезде ұжымдық шарт әрекеті 3
Егер тараптардың ешқайсысы келіссөздерді қайта бастауға ниет білдірмесе, ұжымдық
Кәсіпорын таратылған кезде немесе оны банкрот деп жариялағанда ұжымдық
Ұжымдық шартқа оның әрекеті мезгілінде өзгертулер және толықтырулар тек
Тараптардың өкілдері ұжымдық шартпен қызметкерлерді таныстыруға және орындалу туралы
Келісімдер қол қоюдан кейін немесе келісімдерде көрсетілген күннен бастап
Келісімдерге барлық қосымшалар ажырамас бөлігі болып табылады жәнеолармен бірдей
Келісімнің қолданылу мерзімі тараптардың келісуімен орнатылады немесе жаңа келісім
Экономика бөлімі
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ, ОНЫҢ ТИПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ.
Экономиканың өсуі көбінесе тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру қабілеті
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге жұмыс күшін
Практикада бұл ұлғаймалы өндірістің типтерін белгілі арақатынаста немесе бірін-бірі
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қайнар көзі қосымша құн болып табылады,
Сұранымның қалыпты жағдайындағы экономикалық өсудің экстенсивті типін алатын болсақ,
Әдетте, бұл жағдайда туындаған кедергілер шаруашылық айналымына жекелеген, қомайлы
Сұранымның өсу жағдайында табиғи ресурстар мүмкіндігі мәселесі одан әрі
-табиғат ресурстарының саны мен сапасына;
-еңбек ресурстарының саны мен сапасынан;
- капитал ресурстарына;
- қолда бар технологияға.
Бір сөзбен айтатын болсақ, экстенсивті дамудың өзіндік экономикалық шектеулері
Жекелеген уақыт мерзімінде экономикалық өсу жылдық өсу қарқынымен анықталады.(ЖҰӨ-нің
Жалпы ұлттық өнімнің біраз жылғы қарқынды өсу сипаттамасы көрсеткіштерін
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ.МУЛЬТИПЛИКАТОР ЖӘНЕ
АКСЕЛЕРАТОР ЭФФЕКТІСІ.
Өндіріс қарқынын жеделдетуге қол жеткізу үшін, Батыс елдерінің әртүрлі
Өсу формуласының негізінде Кейстің «мультипликатор» теориясы жатыр.Ол кейінірек «акселерация»
Мультипликатор-көбейткіш, ал акселератор-бұл дайын өнім сұранымының өсуіне деген интенсивті
Мультипликатор- бұл қолда бар күрделі қаржының өсуі кезіндегі ұлттық
Демек, инвестициямен тікелей байланысты 1000 жұмысшыны жалдау нәтижесінде,
Акселератордың іс-әрекеті мультипликатормен байланысты: мультипликатор инвестицияның көбеюімен ұлттық табыстың
Мультипликациондық эффекті масштабын болжау үшін Дж.Кейнс ендірген тәуелділіктің мәні
АРС= ────── немесе ───;
табыс
және «шектеулі тұтынуға бейімділік» (МРС) дегеніміз кез-келген тұтынудағы өзгерудің
тұтынудағы өзгеру
МРС= ───────────── = ─── .
табыстағы өзгеру
Бұдан басқа да Дж.Кейнс жинақтау мөлшері мен сол кездегі
деңгейі арасындағы тәуелділікті ендірді-отташа жинақтауға бейімділік. Жинақтауға бейімділікті бірден-бір
жинақтау S
АРС= ────── = ── .
табыс ү
Шектеулі жинақтауға бейімділік (МРS) жинақтаудағы кез-келген өзгерудің сондағы табыс
жинақтаудағы өзгеру
МРС = ──────────────── = ────
жинақтаудағы табыс
Осы тәуелділіктер шекті мультипликациялық эффектіні бағалауға ықпал жасады. Қазіргі
Оның формаласы мынандай:
dQ
Q= ──── x L+ ──── x K+ ──── x
dL
мұндағы :Q-өнім;
L-еңбек;
K-капитал
S-жер.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ҚАЗІРГІ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Экономикалық өсу экономиканың бір қалыпты оң қозғаласын және оның
Жаңа жағдайда өндіріс ңәтижесіне баға беру өзгереді: бірінші орынға
Қазіргі жағдайда ғылым рөлінің өзгеруімен экономикалық өсу жаңа сапалық
Экономика өсуінің қайнар көзі- экономикалық ресурстар, экономикалық мүдделер мен
МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
Экономикалық өсудің тұрақты динамикасы оның өсу қарқынының төмендеуіне байланысты
Бір жағынан- нарықтық экономиканың қалыпты қызмет жасауы экономикалық өсуді
Экономистер көптеген жылдар бойы бұрындары және қазіргі кезде де
Алайда нақты нарықтық экономика құрылымы әлдеқайда күрделі: тұтынушы саны
Бірақ нақты өмірде Жан Батист Сэй моделінде көрсетілгеніндей, «сұраным
Жинақтау тұтынушының жиынтық табысының бір бөлігі ретінде экономикалық шеңбер
Демек, жинақтау макроэкономикалық тепе-теңдікті бұзады.Экономикалық өсудің идеалды моделі мынаны
Кейнстік модель табыс қозғалысының басқаша құрылымын қарастырады: «табыстар→сұраным», бірақ
Егер табысты ақшалай түрде емес натуральды заттай түрде қарастырсақ,
Өндірістік және капиталдық тауарлардың жалпы шығарылуы нақты сұраным немесе
Инвестициялық сұраным экономикалық жүйедегі бірден-бір ең маңызды динамикалық элемент
Жиынтық сұраным - тауар мен қызмет көрсетудің әртүрлі көлемін
Жиынтық ұсыным – кез-келген баға деңгейіндегі неқты өндіріс көлемі
Баға деңгейі AD
Жиынтық ұсыным
Жиынтық сұраным
AS AD
Нақты өндіріс көлемі
Сурет 13-1.Жиынтық сұраным мен жиынтық ұсыным.
Басқаша айтар болсақ, тепе-теңдік жағдайы ресурстарды толық қолданғанды көрсетпейді.Практикада
Егер өндіріс деңгейі ресурстарды толық қолданғанда ЖҰӨ тепе-теңдігін құруға
Сөйтіп, нарықтық экономика екі оттың арасында қалады- жұмыссыздық пен
АРТЫҚ ӨНДІРУ ЖӘНЕ ЖЕТКІЛІКСІЗ ӨНДІРУ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ
Қазіргі нарықтық өндіріс бір қалыпты әрі үзіліссіз есемтігімен айқындалады.Өндірістің
Қазіргі нарықтық маркетингтік зерттеулерді фирма,корпорациялардың кеңінен қолданғанына қарамастан, олардың
Біріншіден, бұл тауар және ақша қайшылығымен байланысты екендігі белгілі.Қай
Екіншіден, бағалы қағаздардың тауар нарықтарындағы бағалардың үзіліссіз тербелуі осы
Үшіншіден- бұл капиталдың артық қорлануы.Өндірістің ұлғаюы төлем сұранымымен салыстырғанда
Экономикалық дағдарыстар динамикасы артық өндірудің 19 ғасырдағы құбылысы
Ал, 20-шы ғасырда дағдарыстар арасындағы мерзімі 8 жылдан 3-4
Әсіресе дағдарыстар арасындағы мерзім екінші дүниежүзілік соғыстан соң айқын
Экономикалық дағдарыстар аса тереңдемейтін болды, бірақ жиілеп кетті.Егер екінші
20-шы ғасырдағы АҚШ-ты өндірісіндегі дағдарыстар
Жылдар Өндірістің төмендеуі
Төмендеу тереңдігі, пайыз Төмендеу ұзақтығы,айлар
1948-1949
1953-1954
1957-1958
1960-1961
1969-1970
1973-1975
1979-1980
1981-1982 -7,9
-8,2
-12,6
-4,8
-8,0
-14,5
-8,1
-12,4 11
13
9
9
14
17
12
16
Егер екінші дүниежүзілік соғысқа дейін экономикалық дағдарыстар негізінен әдемдік
Артық өндіру экономикалық дағдарыстары екі қызметті атқарады: бұзушылық және
«Бәсекелестік күрес, әсірісе техникадағы шешуші төңкерістер кезінде, ескі еңбек
Өндірістің және оның негізгі капиталының жаңару мерзімі-бұл кезекті
ТМД елдерінде 1990-ыншы жылдары экономикалық дағдарыстың жаңа типі пайда
Мәселенің бұлай күрделенуі әскери шығындарға қаражаттың мол жұмсалуымн және
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛ.ЦИКЛДЫҢ КЕЙНСТІК, НЕОКЕЙНСТІК ЖӘНЕ МОНЕТАРЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ
Экономикалық цикл-бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның
Дағдарыс кезеңінде өндірілмеген өнім саны тез ұлғайып, жұмысшылар босатылады,
Келесі фаза-тірілу, бұған тән нәрсе өндірісті ұлғайту, демек пайда
Өрлеу өнім өндірудің қарқындылығымен сипатталады жэәне ол дағдарыс алдындағы
Экономикалық өнеркәсіп циклы.Циклдар фазасы
Өрлеу
Сурет 14-1.Дағдарыс фазалары.
Нарық жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан
Мәселен, К.Маркс артық өндірудің циклдық дағдарысының реттілікпен қайталану себептерін
Ағылшын экономисі Дж.Кейнстің ойынша, цикл фазасының алмасуы күрделі қаржы
Қазіргі Дж.Кейнстің ізбасарлары- «неокейнстіктер»- мәселен американ экономисі- Пол Самуэльсон
Американ экономисі Милтон Фридмен басқарған «монетаристік мектеп» өкілдері «неокейнстіктерден»
Нарықтық экономиканың циклдық дамуын жою жолдары немесе жұмсартуды жоғарыда
Мәселен, Ф.Энгельстің пайымдауынша, нарықтық анархияны «өндірісті қоғамдық-жоспарлы реттеу» арқылы
Категориялар мен терминдер
Артық өндірудің экономикалық дағдарысы; өндіруі жетпеген экономикалық дағдарыс; экономикалық
Қолданылған әдебиеттер:
1.Бабкин А.В «Туризмнің арнайы түрлері»-Ростов-на-Дану,2008.
2.Самайленко А.А Туризм географиясы-Ростов-на-Дану «Феникс» 2006
3.Биржаков М.Б Туризмге кіріспе – СПБ, 2001.
4.Сергеев В. Аязды кундердің пайдалы жақтары Турист 1982,№11
5.Сенин В.С Халықаралық туризм ұйымы: Оқулық.-М Қаржы және
статистика, 2003
6.Соколова М.В. Туризм тарихы –м Академия,2004 1. Бардин К.В.
7. Исатаев Т.А. Туризм арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру.
8. Төтенай Б. Дене тәрбиесі. Оқулық. – Астана.: Фолиант,
9. Ибраев Д.Р. Мектептегі қысқы шаңғы техникасы туризмін жетілдіру
10. Азиада 2011. //Турист, 2010, №21-23, 17 б.
11. Төлешова Д. Шаңғы. //Мектептегі дене шынықтыру, 2008, №4,
12. Есжанов Б. Шаңғы дайындығы білімінде. //Қазақстан мектебі,
13. Бутин И.Н. Лыжный спорт. 2-е изд. перераб., доп.
14. Жампейсов Д.
15. Шеденов Ө. Жалпы экономикалық теория.
6
Шаңғы туризмі
Тау туризмінің бағыттары
Қазақстандағы шаңғы туризмі
Туризм түрлері
ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Қр-дағы экстрималды туризмнің жағдайы
Белсенді туризм тарихы
Туризмнің белсенді түрлері
Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасы
Тау ауруы