НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ШАРТТАРЫ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.................................................................................................................2
І . Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні, құрылымы және дамуы.............................................................6
ІІ ҚР – да нарықтық экономиканың
2.1. Нарықтың түрлері мен қызметтері.....................................................................14
2.2. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қызмет істеу
механизімі................................................................................................21
ІІІ ҚР – ның еңбек
3.1. Еңбек ресурстары
3.2. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы
Қорытынды........................................................................................................33 Қолданылған әдебиеттер тізімі....................................................................35
КІРІСПЕ
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін экономикалық
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның категорияларын
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыз
Қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы қызмет пен еңбек өнімдерінің
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық субъектілерімен
Алғашқыда нарық деп адамдар тауар мен қызметтерді айырбастайтын
Тауар өндірісінің дамуы мен қатар нарық та дамиды
Нарық көпжақты, оны әр түрлі жағынан зерттеуге болады.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс
ды.
Экономиканы ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономика- ның іс-әрекет
Нарықтық қатысушы тұлғалар позициясы бойынша нарықты шаруашы- лық
Нарық жағдайында тиісті алғышарттар бірден жүйеге келтіріліп, аз
Ағылшын А.Смит экономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен,
А.Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге экономистердің теріс
Экономика ғылым ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің
А.Смиттің нарық туралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель сыйлығы-
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі және
Капиталистік қоғамның даму диалектикасының өз нарықтық экономика- ны
І. Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні , құрылымы және
Нарық – экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теория классикалық мек-тебі өкілдерінің
А.Смит либерализм мектебінің айтулы идеологы болды (liberalis-еркін деген
Карл Маркс экономикалық теорияда нарық тепе-теңдігі мәселесін үш
Мысалы, Карл Маркс «Капиталдың» екінші томында нарықтық тепе-тең
Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңдары айқындалады және
луы әртүрлі өндіріс аясының өзара байланысының бұзылуына әкеліп,
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәсәлесін ғылыми зерттеудің
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
«Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен
«Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып
«Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы
Осы көзқарастың әрқайсысында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестік-
Мемлекеттік-әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орта -лықтан жоспарлы
«Нарық – өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі,
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады:
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: «нарық» ұғымын тар
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан
Кесте №1.
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
1 Территориялық Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке, ай- мақтық
2 Бәсекелестік сипат пен
деңгейі тұрғысынан
Монополиялық, олигополиялық, моно- полиялық бәсеке, еркін, реттеуші.
3 Пропорционалдық
деңгейі тұрғысынан Баланстанған, баланстанбаған.
4 Салалық сипаты
тұрғысынан Сала аралық, салалық, ішкі
салалық.
5 Тауарды бағыттау
тұрғысынан Азық-түлік, азық-түліктік емес,
тағамдық немесе тағамдық емес.
6 Заңдылыққа сай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми
(көлеңкелі).
7 Жетілу деңгейі
тұрғысынан Дамыған нарық,
қалыптасушы нарық.
8 Нарық субъектісі
тұрғысынан Сатушы нарығы,
тұтынушы нарығы.
Нарық – күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен
Қазіргі ішкі нарық – түгел алып қарағандағы елдің
Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыс -тырылып,
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз:
а) мемлекеттік нарық – бір субъектінің бағаны
ә) олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың
б) монополиялық бәсеке нарығы – еркін нарық (бәсекелестер
«Сатушы нарығы» және «сатып-алушы нарығы» болып та жіктеледі.
Атқарылып жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен нарықты былай жіктей-міз:
Нарықты ірі тауар топтарына қарай – азық-түлік және
Нарықтың құрылымы.
Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес, қаржылық,
Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу
а) нарық элементтерінің пайда болуы;
ә) натуралдық айырбас кезеңі нарығы;
б) тауар баламасы кезеңінің нарығы;
в) тауар емес кезеңнің балама нарығы;
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы: Т1 – тауар
Адамның қоғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыру -ды былай
Нені өндіру? Тұтынушы кезкелген тауарды таңдау арқылы өз
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның арақатынасымен
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарады? Экономиканы тұтынушы
«Таң ғажайып» неміс экономикасының авторы, профессор Людвиг Эрхард
ІІ. ҚР – да Нарықтық экономиканың
2.1. Нарықтың түрлері мен қызметтері
Нарық мынадай қызметтерді атқарады:
ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамасыз ететін реттеуші;
ұсынымның көлемі мен құры-лымының жедел өзгеруі және оның
– бәсеке арқылы тиімсіз
– экономикалық оқшауланған
тауар өндіруші мен тұтынушы-
лар арасын байланыстыратын
құрылымдық тұтыну, тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне қарай)
– экономиканың жағдайы
өндірістік шығындарды
– тауар мен еңбектің қоғамдық
– тауар өндірушіні жоғары
Нарықтың ролі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі арқылы
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
Нарықтың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен
Нарықтық механизм «сауықтыру» (санациялық) қызметті де атқарады.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70%
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін қызметтеріне
Нарықтық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес,
Нарықтың қалыптасуының негізгі компонентері.
Шаруашылық
субъектілердің
дербестігі
мен тәуелсіздігі
қатынастарының
алуан түрлі
формалары Өндіріс қуатының
белгілі бір резерві
мен бос
жұмыскерлердің
болуы
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ШАРТТАРЫ
Тауар
өндірушілердің
және сауда
делдалдарының
бәсекесі
өздерінің
өнімдеріне
баға белгілеу
құқы
нарық
жасау
шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің
нарық инфрақұрылымын жасау;
тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы;
контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Енді осы шартарға толығырақ тоқталайық.
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі,олардың келісім-шартқа отыруға
Екіншеден, меншіктік қатынастардың алуын түрлі нысандарының болуы (нарық
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт –
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтың тиімді жұмыс
Төртіншіден, нарық механизімінің үзіліссіз қызмет жасауы үшін оның
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым-несие жүйесінсіз жұмыс
Бесіншіден, нарық механизмінде мемлекеттік қаржы жүйесінің, оның негізін
Алтыншыдан, өндірушілердің өнім өндірудегі және оны сатудағы монополиясына
Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы нақтылы мәліметі (маркетинг
Нарықтық инфрақұрылым.
Аукциондар Консультациялық-делдалдық фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру және аудиторлвқ компаниялар
Коммерциялық орталықтар және компаниялар Жарнамалық-ақпараттық қызметтер
Мемлекеттік резервтік және сақтандыру қорлары Складтық, элеваторлық,
шаруашылық
Баға мен стандартты бақылаушы мемлекттік инспекция Сауда үйлері
Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу
орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау инспекциясы Көтерме сауда орталықтары
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау
орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өндірушілердің әртүрлі
ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам Және басқалары
Нарықтық экономианың қажетті эленттерінің бірі болып инфрақұрылым жатады.
Инфрақұрылым – бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер)
жиынтығынан тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен
Нарқтың инфрақұрылымының элементіне – тауарылқ, қор биржасы, еңбек
Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерінің
топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну затарын сату үшін коммерциялық
акционерлі кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар, элеватор,
коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол
коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер. Нарық
жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
сервистік, ремонттық, косультациялық, банктік және құқықтық қыз-меттер (жүйесі)
Сонымен нарықтың инфрақұрылымына қысқаша анықтама жазатын болсақ ол
Нарық конъюнктурасы
Нарық инфрақұрылымының тиімділігі көбінесе экономикалық конъюнкту-раға байланысты, яғни
өндіріс пен құрылыс динамикасы, тауар запастарының мөлшері, баға,
пайда, еңбек ақы және өндіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас.
Экономикалық конъюнктураға «циклдық», «циклдық емес», «кездейсоқ» факторлар әсері
а) циклдық факторлар әдетте негізгі капиталдың (өндірістік құрал-жаб-дықтың)
ә) циклдық емес факторлар экономикаға тұрақты түрде әсер
б) кездейсоқ (уақытша, тез өтетін) құрғақшылық, аурулар, мода.
Экономикалық конъюнктураны жақсартудың әдістері:
а) инвестициялық ахуалды қалыптастру;
ә) фирмаларға мемлекеттік тапсырыстардың берілуі мен көлемінің
өзгеруі;
б) салық және пайыз ставкаларының дәрежесін қайта қарау;
в) халықтың ақшалай жинақтарының дәрежесі реттеу.
Қазір барша кәспорындар немесе жекелеген нарықтар конъюнктураның өзгеруін
Рынок конъюнктурасын болжау маркетингтің де міндеті.
2.2. ҚР-сындағы нарықтың қызмет істеу механизмі
Өтпелі кезеңде қандай негізгі мәселелер шешілуі керек? Бұл
Елімізде нарықты дамытуға байланысты мақсат-мүдделеріміз қандай?
Бірінші мақсат – тауарлар мен қызмет көрсету нарығын
Екінші мақсат – финанс-қаржы нарығын қалыптастыру. Әңгіме, бұрын
Қазақстанда көп салалы экономика, оны нарық жолына салуға
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да
Орталықтан басқару қатаң жүргізіліп тұрғанда Қазақстанның эконо-микасы
Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.
Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып, ал мұнда
Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу, экономиканың монополиялығы,
Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделілігі де, ұзаққа созылатындығы
1990 жылдың желтоқсан айының аяғында «Қазақ КСР-ның экконо-микасын
«Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете жүргізудің
мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу;
тұтыну нарығын тауарлармен қанықтыру;
республиканың әлем шаруашылығына енуі.
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген
1996-2005 жж. Барысындағы екінші кезеңде көзделген міндеттер:
- республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып,
- эканомиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атау-лыны кеңінен
- жаңа технологияны игеріп «Экология» жайында жан-жақты
- отандық және халықаралық бизнес саласын
5-7 жылға арналған үшінші кезеңде ашық экономиканы дамыту
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуі экономикалық және әлеу-меттік салаларда
Біріншіден, Қазақстанда бұрынғы КСРО-ға кірген республикалармен және оның
Қазақстан Республикасында 1993 жылы 1992 жылмен салыстыр-ғанда өндірілген
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлекетте де, мекемелерде
Үшіншіден, ескермеген шығындар туды – рлар әскери-өндіріс кешенінің,
Төртіншіден, зкономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарығындағы
1994 жылдың маусымында ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев Қазақстан Республикасының
Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыт-тарының
Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге
Меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекеттік мүлік, инвестиция
Банк жүйесін қайта құру Республикада «Банк және Банк
Қаржы және ақша-несие жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын
Алғашында бюждет тапшылығын жою үшін салық базасын
2- сурет. Қазақстан экономикасының циклдік дамуының кезеңдері
1989
1985
1976
1970
1995 1998 2000 2005 2100
Жалпы алғанда, 1989-1998 жж. аралығын көптеген қазақстандық зерттеушілер
Жоғарыдағы сурет пен болжауды Қазақстанның Даму Институты Адами
Экономиканы тұрақтандыру кезеңінің мәнін түсіндіруде қазақстандық беделді ғалымдардың
ІІІ. ҚР – ның еңбек нарығы
3.1. Еңбек ресурстары және нарық
Еңбек ресурстарының саны республика экономикасында пайдаланылуы мүмкін жанды
Адамды қоғамның еңбек ресурсы қатарына жатқызудың басты
Еңбек ресурстарын белсенді және белсенді емес бөліктерге бөлу
Еңбек ресурстарының балансы- еңбек ресурстарының болуы мен олардың
Еңбек ресурстарының балансы олардың бүкіл республика бойынша да
Тұрғындардың жұмысбастылығы- бұл еңбекке қабілетті тұрғындардың қоғамдық өндіріске,
Жұмыссыздық- бұл еңбек етуді қалайтын еңбекке қабілетті тұрғындардың
Жұмыссыздықтың бірнеше түрлері бар. Соның ішіндегі ең негізгілері:
Циклдық жұмыссыздық негізгі өндірістік қорларды жаңарту сипатына байланысты.
Қорларды жаңарту, жаңа аса жетілдірілген құралдарды енгізу кезеңі
Фрикциондық жұмыссыздық- жұмысшының квалификациясы мен орындалатын жұмыс деңгейінің
Жұмыс күші- адамның еңбекке қабілеттілігі. Ол физикалық, саналы
Бұл заттар жұмыс берушінің жұмыс күшін пайдаланғаны үшін
Қандайда болмасын тауар сияқты жұмыс күшінің құны және
Жұмыс күшінің құны жұмысшыға өзінің өмірі мен өзінің
Жұмыс күші құнының жоғарғы шегі белгіленбеуі тиіс. Ол
Жұмыс күші нарығы- жұмыс күші сатылатын және сатып
Жұмыс күші нарығында сату -сатып алу процесінде көрсетілген
3.2. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы және оның
Жұмыс күші тарихта феодалдық құрылыстың ыдырау кезеңінде, капиталистік
Еңбек биржасы- жұмыс күшін жалдау барысында делдалдықпен айналысатын
Жұмыс берушілер еңбек биржасынан бос жұмыс күші жөнінде,
Еңбек биржасының мақсаты жұмыс күшіне сұранысты оның ұсынысы
Кеңестік биліктің алғашқы жылдарында еңбек биржаларын басқаруға кәсіподақтар
Елде еңбек биржаларын құруда жаңа кезең 90 жылдардың
жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты болжайды, талдайды және
бос жұмыс орындарының және жұмыспен қамту мәселесі бойынша
азаматтар мен жұмыс берушілерді сәйкесінше жұмыс алу мүмкіндігі
адамдарға сәйкес жұмыс таңдап алуға көмек көрсетеді;
кәсіби үгіт –насихат қызметтерін ұсынады, арнайы оқу орталықтарында
жұмыссыздардың тіркелуін қамтамасыз етеді;
еңбекпен қамту бағдарламаларын жасайды;
жұмыспен қамту қорын иеленеді.
Қазақстандық еңбек нарығы жөнінде айтатын болсақ, ең алдымен,
Тұрғындардың жұмысбайлық проблемасы осындай іс-шаралардың кешенді бағдарламасын жасау
Осы алға қойылған мақсаттарда іс жүзіне асыру үшін
Бұдан басқа, өзара байланысты міндеттердің екі блогы бар:
Беделділік деңгейі, эксперттік квалификациясы, оның жұмыс орнының техникалық
ҚОРЫТЫНДЫ
Нарық - өте күрделі, көптеген құрылымы бар ұғым.
Нарықтың мынадай жеке түрлері : өндіріс құрал-жабдықтарының нарығы,
Республикамыздың экономикалық жүйесінің нарықтық шаруашылық-қа өтуінің объективті
Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңге басқан алғашқы қадамдарының әлеуметтік
Қазақстан мемлекетінің дербес экономикалық даму кезеңін теориялық астарлау
орнығып, соның арқасында қаржы секторы өрістеді де, нәтижесінде
Инфляцияны ауыздықтау технологиясын жетік меңгергеннен кейін, әлеуметтік-экономикалық маңызы
2010-... Шынайы макроэкономикалық тұрақтандырудың жемістерінің нәтижесі ретінде экономикалық
Сонымен қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қаржылық тұрақтандырудың бекуі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Көшенова Б. «Ақша несие банк» Алматы 2000ж.
2. Сейтқасымов Ғ. «Ақша несие банк» Алматы 1999ж.
3. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»
4. Искакова З.Г. «Банк ісі» Қарағанды 2001ж
5. Лаврушина О.И «Денги кредит банк» Москва 2003г
6. Қаржы қаражат журналы № 10
7. Жукова Е.Ф. « Денги кредит банк»
8. С.Қасымов «Ақша, несие, банк» Алматы 1998ж
9. Мырзақова «Банктегі бухгалтерлік есеп»
10.С.Райымқұлұлы «Экономика теория негіздері» Шымкент 2005ж.
11.Шеденов «Экономика теория» Ақтөбе 2001ж
12.А.Ә.Әубәкіров «Экономикалық теория» оқулық Алматы 1998ж
13.Экономикалық ілімдер тарихы. Ақтөбе 2005ж
14.А.Ә.Әубәкіров «Экономика».Алматы 1995ж
15.Меденов «Экономика негіздері. Алматы 1999ж
1
Өндірістік сала
Өндірістік емес сала
Қарыз нарығы
Валюталық нарық
Капитал нарығы
Қар-жы саласы
Нарықты қалып-тастыра-тын адамзат қызметі-нің саласы
Руха-ни сала
Ақпараттық нарық
Ғылыми-техника- лық нарығы
Ғылыми техника-өнім нарығы
Рухани идея мен өнім нарығы
Өндіріс құрал-жабдығы нарығы
Тұтыну тауары мен қызмет көрсету нарығы
Еңбек нарығы
Бағалы қағаз -дар нарығы
Көлеңкелі нарық
Нарықтық экономикадығы әрекеттер мен табыстар және әлеуметтік негізгі саясат
Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету заңдылықтары
Аралас экономика, оның мәні және ерекшеліктері
Нарықты реттеудің мәні
Аралас экономика жүйесі
Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері
Нарықтық экономикадағы мемлекеттің экономикалық қызметі
Нарықтық экономика: қажеттілігі, мәні, өту жолдары
Көрінбейтін қолдын рыноктағы рөлі
Нарықтық механизм және жетілген бәсеке