Сыналушылардың қарым - қатынас қабілеттіліктерінің корреляциялық нәтиже көрсеткіштері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.....................................................................................................................6
1.ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП-ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық сипаттары..........11
1.2 Қарым-қатынас жасөспірімдердің қабілетін дамытудың негізгі факторы ретінде.........................................................................................................................22
2. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫП–ТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ......................................................................38
2.2Тұлға қабілеттерінің дамуының экспериментке дейінгі және кейінгі нәтижелері және
ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ....................................................65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі кезге дейін жасөспірім жасындағылардың дамуы психология және педагогика
Аталған мәселелерге байланысты шетел психологтарының зерттеулеріне келсек –С. Холл,
С.Холлдың (неміс психологы) негізгі ғылыми жұмысы жасөспірім жасындағылардың дамуымен
Р.Бенедикт – осы салада бихевиористік бағдарды зерттеп нәтижесін ұсынды.
М.Мид жасөспірім психологиясын әлеуметтік тұрғыдан көп зерттеген ғалым. М.
Е.Эриксон өзінің ғылыми жұмысын 8 түрлі стратегияға бөліп қарастырған.
Арнольд Гейзель жасөспірім жасындағылардың даму жолын 1950 жылдары
Арнольд Гезель бойынша 10-16 жас аралығындағы жасөспірімдердің мінез-құлқы ерекшелігінің
10 жас-салмақты, сенгіш, ата – анасымен тең. Сырт бейнесіне
11 жас-импупильсивті, көңіл - күйі тез арада ауысады, ата
12 жас-жеңілтек мінезі көрінеді, әлемге деген қатынасы позитивті, сырт
13 жас- ата – анасына қарама-қайшы мінез – құлық
14 жас- экстроверсия, белсенді қарым -қатынасшыл, өзіне - өзі
15 жас-жеке басында өзгерістер пайда болады. өзін – тәрбиелейді,
16 жас-салмақты, қарым – қатынасшыл, өзін - өзі іштей
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстанның қазіргі даму кезеңінің талабына сай,
Қазақстан Републикасының дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылу мақсатында,
Сол себептен жасөспірімдерде психологиялық білімдерді қалыптастыру негізінде тұлғааралық қарым-қатынастарды
Осы жастағы өзгешелікті зерттеген психолог А.Г. Ковалев биологиялық әсері
В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқаша
Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 –15 жастан бастап 17–18
М.Ю. Красовицкий жасөспірім жасындағыларды – барлық қатынас жағынан ересек
Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектеріне сүйенсек, жасөспірім шақ -
М.И. Шардаковтың пікірі бойынша жасөспірімдік кезең адамның тұрмыстық құндылықтары
Жасөспірімдердің әлеуметтік есейуін дамыту, болашақ өмірге даярлау үшін қоғамдық
Зерттеудің мәселесі: Жасөспірімдердің психологиялық білімдерін арттырудағы қазақ әдебиеттерінің аз
Зерттеудің мақсаты: Психологиялық білімдердің жасөспірімдердің қарым-қатынасына ықпалын теориялық тұрғыда
Зерттеудің нысаны: Жасөспірімдердің қарым-қатынасына психология–лық білімдердің әсері.
Зерттеу пәні: Психологиялық білімдері қалыптасқан жасөспірімдердің қарым-қатынастағы әлеуметтік орындары.
Зерттеудің болжамы: Психологиялық білімдерді игерген жасөспірім–дердің қоршаған ортадағы адамдармен
Зерттеудің міндеттері:
1. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша әдебиеттерге, ғылыми әдістемелік материалдарға
2. Жасөспірімдердің қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасында психологиялық ұғымдардың ықпалын
3. Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін өңдеп қорытындылау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: Зерттеуге теориялық тұрғыдан ықпал берген келесі
Зерттеудің әдістері: Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық әдістемесі,
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы таңдалып, оны теориялық тұрғыда саналы
Екінші кезеңінде зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүзеге асырылды;
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтежелеріне талдау жүргізілді, зерттеу
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы қаласы, Құлагер ықшам ауданы, №148
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғашқы рет психологиялық білімдер мен ұғымдарды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысынан алынған нәтижелерін мекемелердегі практик-психологтар,
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі: Дипломдық жұмысы кіріспеден, негізгі
1. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Білімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық сипаттары
Білім беру жүйесінде оқушыларды психологиялық дамыту, педагогтардың психологиялық білімін
- толық он бір жылдық білімді енгізу және он
- жаңа оқу дисциплиналарын (пәндерінің) пайда болуы;
- мемлекеттік және жеке меншік мектептердің құрылуы т.б.
Өкінішке орай, барлық жаңа ашылымдар жеткілікті түрде ойластырылып, негізделмеген.
Психологиялық кәсіптілік – бұл психологиялық мәселелерді шеше алу және
Л.С. Выготский педагогикалық және әдістемелік айырмашылықтарды көріп, оны психологиялық
Ресейлік психологияда нені қалай оқыту керек туралы сұрақтарды Л.С.
1) Оқытудың негізін базалық білім құрауы қажет;
2) Оқытудың мазмұнына базалық біліммен жұмыс істеу тәсілі жатуы
3) Білімді меңгеру, оқыту тапсыр-маларын шешу формасында орындалып, бұл
Н.Р. Талызинаның оқытуында ұстанған психологиялық мазмұны үшінші типті оқуға
Білім беру жүйесінің мәселесінің мазмұны баланың танымдық ерекшеліктері мен
Мектепке қатысты идеалды нұсқа болып әр бір баланың психологиялық
А.А. Реан психологиялық және педагогикалық күштердің интеграциясы туралы айта
Психолог жұмысы білім беру жүйесінің түрлеріне (шығармашылық және математикалық
Психолог өз жұмысын жүргізу үшін ыңғайлы орын қажет. Кабинет
Баланың дамуындағы шарттарды талқылау барысында Л.С. Выготскийдің «дамудың жақын
Педагогикалық ұйымда, сол сияқты жанұяда үнемі әр түрлі қақтығыстар
Психологиялық ағарту – бұл үлкендердің және балалардың психоло-гиялық біліммен
1) Баланың психикалық дамуының сәтті шарттарымен мұғалімдерді, тәрбиеш-ілерді, ата-аналарды
2) Жаңа психологиялық зерттеулерді талқылап көпшілікке таныту;
3) Психологиялық білімдер қажеттілігін құрып, оны жұмыс кезінде баланың
4) Оқушыларды өзіндік таным және өзіндік тәрбие туралы түсініктердің
5) Практик психологтың сол мекемеде керек екендігін түсінуге қол
Психологиялық ағарту әр түрлі формада болуы мүмкін: дәріс, практикалық
Жасөспірім жасындағыларды тиісті әдебиеттерде «Қиын», «өзгерілу», «ауысу жастары» деп
Жасөспірім осы сияқты қасиеті қазірде және өткен дәуірлердің жасөспірімдерінде
Біз ілгеріде өткен дәуірлерде бала кіші жасынан материалдық игіліктерді
Сабақтан тыс мезгілде жасөспірім радиотехника электротехникамен танысып едәуір білім
Әдетте жасөспірімдерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Солай
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жасөспірімдердің тәрбиеге көнгісі келмеуі
Жаратылыстан жүрек жылуымен мейірім шуағы мол халықтың бірі -қазақ.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фараби: «Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздің болашақтарыңызды
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тәнболатын дағдарыстардың себептері туралы
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті –
Жасөспірімдерді өзін-өзі тану пәні арқылы жасөспірімдік кезеңдегі кедергілерден өту
Баланың өзін-өзі тану дұрыс қарым-қатынасын дамыту, баланың өзіндік «менің»
1.Интерактивтік әдіс
2.Топтық жұмыс
3.Ой – қозғау әдісі
4.Жобалау әдісі
5.Рөлдік ойындар
6.Шешім қабылдау әдісі
7.Қосымша жұмысты орындау
Осы әдістерді пайдалана отырып, оқушы өз пікірін айта алатындай,
Жасөспірімдер іс-әрекеттері мен оқиғаларға, жағдаяттарға кейіпкерлердің мінез-құлқымен қарым-қатынастарына баға
Жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда олардың жеке басын қалыптастыруда оқытушының
Ең алдымен, оқытушы жасөспірімнің мінезіне, оның жүріс-тұрысына назар аударып,
Оқытушы мен оқушының қарым-қатынастық іс-әрекеті оқытушының ұйымдастыра білуіне байланысты.
Оқу дегеніміз-еңбек әрекеттерін орындауға қажетті білімді, дағдыны және білгірлікті
Оқытушының басты міндеті-әр оқушы қабілетін ашуға жағдай жасап жеке
Ол үшін әрбір жасөспірім төмендегідей психикалық талаптарға ұмтылуы керек:
1. «Мен не істеймін?» деу арқылы өзінің көңіліндегі адамдарға
2. «Мен үшін керек» -деп іс-әрекетін бағалай білу, ізденсе,
3. «Мен істей аламын» деу арқылы іс-әрекетіне сенімділікпен қарау,
Біз жасөспірімнің «мен» деген қасиетін жете түсінуі үшін оның
«Дағдарыс» сөзінің мағынасы- қиын жағдайға тап болған кезде одан
Жасөспірім жасындағылар үлкендердің өзінің есейгенімен өз беттілігі мен санасуын
Осыған әуел кезде туған-туысқандар қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын
Осындай екі арадағы түсінбеушілікті неміс психологы К. Левин «ойлық,
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
Қазақстан Республикасының Конститутциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
«Қазақстан-2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде
Жасөспірім шақта ересек жастағы сияқты адам өзінің ішкі әлемін
Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері “Конституционная психология” Э. Кречмер әртүрлі
Көп жағдайларда «өтпелі кезеңдегі» жасөспірімді ата-ана әдеттегіден қаталдау ұстағысы
Жоғарыда айтылғандай, жасөспірімдік дағдарыс әр балада әр уақытта басталады.
Қарым-қатынас – жасөспірімдердің қабілетін дамытудың негізгі факторы ретінде
Қарым-қатынаста тұлғаның жеке психологиялық ерекшеліктері мен моральдық қасиеттерін ескерген,
Қазіргі заман – іскер адамдар заманы. Іскерлік қарым-қатынас дегеніміз
Кеңес психологиясында, ең алдымен, С.Л. Рубинштейн мен Б.М. Тепловтың
Адамның өмір сүруінің жалғыз тәсілі осы өзгелермен байланыста, қарым-қатынаста
Қабілет пен дарын ұғымдарының анықтамасындағы біршама қиыншылықтар бұл терминдердің
«Талант» ұғымына анықтама беруде оның туа біткен сипаты ескеріледі.
Шетелдік сөздіктерде «талант» (talanton) туа біткен қасиетті көрсететін, ерекше
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С. Выготский, С.Л. Рубнштейн, А.Г.
Қарым-қатынас теориясын зерттеудің қазіргі жағдайы көпшілігі маңызды сипатқа ие
Бірде-бір адам, ол қаншалықты нышанды болғанымен, егер ол математика,
Нышандар өздігінен дами береді, жаңа сапалар меңгереді. Сондықтан адам
Ешқандай да жеке қабілет іс-әрекетті нәтижелі орындау үшін жеткілікті
Қандай да бір іс-әрекетті нәтижелі орындауға міндетті түрде қажетті
Бұқаралық коммуникация деп біз адамдардың бұқаралық қарым-қатынасының алуан түрлілігін,
Қабілеттер сапасы, көлемі бойынша, олардың үйлесімділігінің өзіндік ерекшелігі, даму
«Қабілет» деген сөз психологияда күнделікті өмірге қарағанда біршама тар
Қарым-қатынас – бұл адамдардың іс-әрекет процесіндегі өзара әрекет формаларының
Қабілет мәселесіне терең талдау жасаған - Б.М. Теплов. Оның
Қабілеттің сапасы іс-әрекет пен оның нәтижелі орындалу жағдайымен анықталады.
Көптеген зерттеулерде арнайы қабілет, кәсіби іс-әрекет саласында тәжірибе
Анализдік-синтездік қабілеттің көмегімен адам заттар мен құбылыстардың күрделі кешенінде
реподуктивті қабілеттер – білімді меңгеру және іс-әрекетке икемділікті жоғары
творчестволық қабілет – айрықша және нәрсені құруды қамтамасыз етеді.
Творчестволық қабілет – бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
Қазақстандық аса көрнекті профессор С.М. Жақыпов субъект-объект қатынасында қабілеттің
Нышандар – организмнің тума анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі. Оған ең алдымен,
Нышандар қабілеттің қалыптасуының әр түрлі жолдары мен дамудың жылдамдығына,
Қоғамдық өңделген операцияларға сәйкес жүйені өзіне органикалық тұрғыда таңдамайынша,
XX ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің қалыптасуына
Б.М. Теплов қабілеттіліктердің үш міндетті белгісін қосуға ерекше назар
Көрнекті психолог В.Н. Дружинин атап айтқандай, жалпы қабілеттіліктер туралы
Қабілеттіліктер туралы түсініктерді тікелей және дәнекерлік сараптамалық бағалау көмегімен
Тікелей бағалау барысында сарапшы жұптық салыстыру немесе шкалалық қатысты
Дәнекерлік бағалау барысында сарапшы жекелеген адамдардың бойындағы қандай да
Қандай да болмасын бір немесе бірнеше қызметтің үздік орындалуының
В.Э. Чудновский өзінің еңбегінде: «Б.М. Теплов қабілетке, тұлғалық бағытына
Тұлғаның кәсіби бағыты адамның кәсіби іс-әрекетіндегі мағыналық-құндылық қатынас ретінде
Қабілеттіліктер мен талаптылыққа А.А. Голубева және оның зертхана қызметкерлері
Осы айтылғандарға орай біз қабілеттіліктерді тұлғаның іс-әрекет нысанына, құралдарына,
Қабілеттіліктерді зерттеудегі тұлғалық бағыт «тұлға және қабілеттіліктер» мәселесін шешудің
«... қабілеттіліктерді формальды-функционалды жақсыз түсіну адамның функционалды сипаттамасын ғана
Отандық психолог Н.Қ. Тоқсанбаева адамның бүкіл өмірі басқа адамдармен
Қабілеттілік пен бағыттылықты тұлғаның белгілі бір деңгейдегі теңгерілген сипаттамалары
Бұл ереженің әрі қарай өрбуі мен нақтылануын біз көптеген
Осылайша, Э.А. Голубеваның пікірінше, (1986) «тұлғаның ең басты және
Қарым-қатынастың спецификасы - оның өзге адамға қашан да субъект,
Кейде қабілетті «табиғаттан берілген» тума қасиет деп есептейді. Дегенмен,
В.В. Клименконың пікірінше адам нышандарының потенциалдарын адам мен қоршаған
Қабілеттіліктерді Б.М. Теплов жеке тұлғалық психологиялық айырмашылықтар тұрғысынан қарастырған.
Қазақстандық белгілі профессор С.Қ. Бердібаева диалог – қарым-қатынастың
В. Пекелистің ойынша қабілеттілік – жинақталған бірнеше істі меңгеру
Қабілеттілігінің артуына қарай тұлға дарындылығы мен данышпандығы айқындалады. Қазірше
Осыған орай, дарын дегеніміз - өзіндік және бұрын болмаған,
Қарым-қатынасқа түскенде адамдар жағдайларға байланысты рөлдерге өз әдеттерінен тыс
Қазақтың белгілі ғалым Ж. Аймауытов адамдағы қабілеттің әрбір, не
Көптеген зерттеушілер қабілеттің дарындылық (балалық кезде ерекше байқалатын, туыстан
«Қабілеттіліктер – бұл тұтастай тұлғаның белгілі бір іс-әрекетке сәйкес
Қабілеттіліктер – тұлғаның біршама іс-әрекеттер жиынтығын игеру мөлшерін білдіретін
Тұлға қабілеттіліктерінің даму деңгейі мен дәрежесі дарын және кемеңгерлік
Осыған орай дарын деп өзгешелігімен және жаңашылдығымен, жоғары деңгейде
Кемеңгерлік – дарынның дамуындағы шығармашылықтың белгілі бір саласындағы арнайы
Кейде қабілетті «табиғаттан берілген» тума қасиет деп есептейді. Дегенмен,
Көрнекті психолог Қ.Б. Жарықбаев қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін адамда
Көрнекті ғалым Б.Ф. Ломовтың пайымдауынша, психологияны, ең алдымен адамдар
Қабілеттіліктер психологиясы – қазіргі психологиядағы өзекті тақырыптардың бірі, мұнда
В.Н. Дружинин қалыптастырған үш маңызды жаңа идея: когнитивті
С.Л. Рубинштейннің ойынша адам мен оның қабілеттіліктерінің дамуы, сөзсіз,
Қабілет мәселесінің дамуына елеулі үлес қосқан белгілі ғалым
Біріншіден, қабілетпен бір адамның келесісінен өзгешеленетін дербес психологиялық ерекшеліктер
Екіншіден, қабілет деп қандай да бір немесе көптеген әрекеттердің
Үшіншіден, «қабілет» түсінігі аталмыш адамда қалыптастырылған дағдылармен немесе іскерлікпен,
Жалпы, адамның болашағы - оның қабілетінің негізі, қабілет
Жалпы қабілеттіліктер өсіп келе жатқан адам мүмкіндіктерінің кеңдігінен, алуантүрлілігінен
Тұлға – қоғамдық тіршілік иесі ретіндегі адам, әлемді тану
Ұжымдық қабілеттіліктер белгілі бір ұжымға тән және сәйкесінше
Ұжым қабілеттіліктері – бұл оның жалпы мақсаттарға бірлескен іс-әрекет
Қабілеттіліктер өз бетінше адамның шығармашылық әлеуетіне тең емес. Бұл
Қарым-қатынасқа деген қажеттілік айналадағы адамдардың өзарақатынас процесінде қалыптасады. Ерте
Қарым-қатынас қажеттіліктері мәселесі, көбінесе ашық болып отыр, өйткені осы
Сонымен, талантты адам дегеніміз – жоғары білікті шығармашылықпен жұмыс
Қабілетті анықтаудың біршама сенімді, дұрыс жолы – іс-әрекет барысындағы
Адам қабілеттіліктері мәселесі, олардың табиғаты және даму жағдайлары мәселелері
М. Мұқанов адамның іске қабілеттілігі тек мүмкіншілік дегенде, мұнықалай
Ал В.В. Бурлаков коммуникативтік қабілеттер құрылымының барлық құрамдас бөліктері
Бір адамның бойында бірнеше әр түрлі қабілет болуы мүмкін,
Қабілеттіліктерді дамытудың тұжырымдамалық сұлбасын профессор С.М. Жақыпов былайша
Қарым-қатынас іс-әрекеттің барлық құрылымдық белгілерін қамтитындықтан да іс-әрекет болып
Отанымыздың белгілі психологы С.Қ. Бердібаева қабілеттер жайлы субъективті түсініктердің
Қабілеттер адамның маңызды құндылығы болып табылады және оның түсініктер
Б.М. Тепловтың ғылыми творчествосын қарастырған В.Д. Небылицын қабілеттерде және
Әлеуметтік ортада тіршілік етуші азамат өзінің кім екенін былайғы
Егер қабілетті жеке адамның және индивидтің құрылымдарының бірі ретінде
Қарым-қатынас принципін бақылау әдісі арқылы әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарды зерттеу –
В. Вундт жекелеген адамдар іс-әрекеттерінің нәтижесі қашан да саналы
Егер адамдар өзара сөйлесіп, қарым-қатынас жасамаса, онда оның өмір
Психолог Н.Қ. Тоқсанбаева қазіргі психологияда «манипуляция» ұғымы психотерапевтік практика
Трансляция (жеткізу) принципіне құрылған білім беру технологиялары тұлғаның репродуктивті
Қарым-қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын информация беруге, қарым-қатынас
Ануфриевтің пікірі бойынша, тұлғаның жан-жақты дамуы – бұл, ең
Әлеуметті қабілеттіктер – индивидтің дамуындағы оның алдында шешім қабылдауды
Профессор С.Қ. Бердібаева қабілет құрылымындағы интеллект мәселесін түсінуде, біріншіден,
Қабілеттілік – адамның белгілі бір істі орындай алу мүмкіндігін
Осылайша, қалыптасқан интерпретациялық жүйелерді, вербалды емес мінез-құлықты баламалы түсінуге
Қабілет адамның іс-әрекеттің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне
Коммуникативті қабілеттер – тұлғаның қарым-қатынас барысында байқалатын индивидуалды -
Ал тактикалық қабілеттер тұлғаның коммуникацияға қатысуын қамтамасыз етеді. Оларды
Бірінші топқа тұлғаның қарым-қатынаста коммуникативтік қабілеттерін қолдану дағдылары енеді.
Екінші топқа контакт және қарым-қатынас техникаларын игеру енеді. Бұл
- қарым-қатынаста өзінің мінез-құлықтарын басқару қабілеттері;
- басқа адамның тұлғалық ерекшеліктерін түсінуге байланысты, перцептивті қабілеттер
- контакт құру және қолдау, оның тереңдігін өзгерту, қарым-қатынасқа
- психологиялық қатынаста өзінің ойын оңтайлы құру қабілеттері. Осындай
Тұлғалы мағыналық қарым-қатынас – бұл тұлғаның негізгі инстанцияларын, оның
Г.М. Андрееваның еңбектерінде «қарым-қатынас» ұғымы біріккен іс-әрекет және еңбек
а) жеке адамдар арасындағы қатынас және оның әлеуметтік бағыт-бағдары;
ә) оның психологиялық дамуы мен негізгі тірегі;
б) қарым-қатынас жасауының белгі таңбалары және оның қимыл қозғалысы,
в) әлеуметтік өміріндегі тіршілік бейнесінен көрінетіндігі.
Сонымен қорыта келгенде, қарым-қатынас процесінде өз эмоцияларын жеткізе білу
Ойлар мен сезімдерді жеткізетін ым біздің қарапайым сөйлеу тілімізді
Адамның эмоционалдық күйін түсіну қабілеттілігі мен өз эмоцияларын барлық
2. ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Тұлға қабілеттерін дамытудағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері
Тәжірибелік жұмыстарға жалпы саны 40 сыналушы қатыстырылды. Соның ішінде
Осы заманғы психологиялық зерттеулер - әлеуметтік өмірдің әр түрлі
Алғашқы әдістеме бойынша жекелеген талдау жұмыстарын жүргізу барысында төмен,
Кесте 1
Сыналушылардың коммуникативтілік және ұйымдастырушылық
қабілеттіліктерінің пайыздық көрсеткіштері
Деңгейлер Коммуникативтілік Ұйымдастырушылық
Төмен 37 % 43 %
Ортадан төмен 31 % 25 %
Орта 20 % 20 %
Жоғары 12 % 12 %
Өте жоғары 0 % 0 %
Сынаққа қатысқан 20 жасөспірімнің коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілеттіліктері
Коммуникативтілік мінез сипаты ретінде мінез-құлықта бекитін, сол арқылы тұлғаның
Қазіргі уақытта коммуникативті қабілеттер, жекелеп алғанда өзге адамды түсіну
- «Коммуникативті дарындылық» дәрежесі түрлі факторлардың бүтіндей қатарына: жоғарғы
- Өзін-өзі және өзге адамдарды түсінуді әлеуметтік-психологиялық тренинг көмегімен
1 – сурет. Сыналушылардың коммуникативтілік және ұйымдастырушылық қабілеттіліктері көрсеткіштерінің
Яғни, тест нәтижесі көрсеткендей сынаққа қатысқан жасөспірімдердің коммуникативтік қабілеттеріне
Яғни, жасөспірімдерде коммуникативтік қабілеттері 43 %-ды көрсетсе, ұйымдастырушылық қабілеттері
Алайда жасөспірімдердің басым көпшілігі жоғары білікті психологтар болғанымен, әлі
Кәсіби ортаның микроклимат, шу, еңбек пен жұмыс орнын ұйымдастыру
Осы тұста сыналушылар туралы алынған алғашқы нәтижелерді толықтыру үшін
Кесте 2
Өзіңіздің коммуникабелділік деңгейіңізді тексеріп көріңіз» тестінің тәжірибелік және бақылау
№ Ұпай саны Деңгейі Тәжірибелік топ сыналушылары Бақылау тобының
1 125-150 Жоғары 5 % 11 %
2 70-100 Орта 46 % 61 %
3 44-60 Төмен 49 % 28 %
Тест нәтижесі бойынша сыналушылардың жауаптары жоғары, орта және төмен
Кестеде және суретте анықталғандай, тәжірибелік топ сыналушыларының экстраверттік коммуникабелділік
Қабілеттіліктермен шұғылданатын психолог сырттай тірекке ие: психологиялық тестілеу мәліметтері
Алынған нәтижелерді салыстырмалы түрде төмендегі суреттен көруге болады:
2 – сурет. Тест нәтижесі бойынша тәжірибелік және бақылау
Модель факторлары кейінірек түсіндіру барысында сөздермен белгіленсе де эмпирикалық
Қабілеттіліктердің бағасы мен өзіндік бағаның баламалылығы немесе баламасыздығы мәселесін
атрибуцияны зерттеу – қабілеттілікті немесе қабілетсіздікті өзіне телу;
метаатрибуцияны зерттеу – қабілеттілікті түсіну жеке дарындылықтар туралы ұғымды
басқа адамдардың жалпы қабілеттіліктерін бағасын зерттеу;
сараптама және сауал қою әдісімен интеллект тұжырымдамасы туралы топтық
қабілеттіліктердің имплицитті теорияларын психосемантикалық зерттеу [42].
Қарым-қатынас адамдар арасында байланыстарды жасаудағы және дамытудағы өзара іс-әрекет
) екі әдістеме бойынша тәжірибелік топтардың өзара айырмашылықтарын анықтау
) екі әдістеме бойынша бақылау топтарының өзара айырмашылықтарын анықтау
) тәжірибелік және бақылау топтарының өзара айырмашылықтарын салыстыру (n
Әдістемелер бойынша алынған нәтижелердің n 1 және n 2
Әдістеме нәтижелерге қарай төмендегідей формада жинақталынды:
Кесте 3
Екі әдістеме бойынша n 1 және n 2 топтарының
Ұпай Деңгейі Интерпретациясы Ряховский тесті бойынша Снайдер тесті бойынша
n 1 n 2 n 1 n 2
0 – 3 төмен Мінез-құлқы бірқалыпты және жағдайға
37 %
39 %
29 %
24 %
4 – 6 орташа Шынайы болуға тырысқанмен, эмоциясын
45 %
41 %
52 %
55 %
7– 10 жоғары Кез-келген ролге оңай кіріп, жағдайдың өзгеруіне
18 %
20 %
19 %
21 %
Кез келген ортада өзін жақсы сезінеді және ортаның өзі
Демек, жоғарыда жүргізілген әдістемелердің нәтижесі көрсеткендей, экспериментке қатысушылардың
3 – сурет. n 1 және n 2
Қабілеттілік тек даму арқылы өмір сүретіндігін қабылдай отырып, дамудың
Адам өз ерекшеліктеріне сәйкес келетін мамандықты таңдап қана қоймайды,
Бағыттылық ең тұрақты тұлғаның өзіне қажетті идеалдар мен өз
Кестедегі мәліметтерге қарай отырып, тәжірибеге қатысушы мамандардың n 1
Кесте 4
Тәжірибелік және бақылау топтарының тест шкалалары бойынша пайыздық көрсеткіштері
Тест шкалалары
«Мен»
«Қарым-қатынас» «Іскерлік»
n 1 32 % 18 % 50
n 2 29 % 19 % 52 %
Олай болса, бұл топқа енетін адамдар жұмыс орнында істі
4 – сурет. Тәжірибелік және бақылау топтарының тест шкалалары
Басқа адамдардың таным-білікке деген қажеттілігін қанағаттандыра және олармен өзара
Сондықтан қарым-қатынас аумағында қандай да кедергілер мен қиыншылықтардың туындау
- топтың бір мүшесінің сол топтың мүшесін қабылдауы;
- адамның өз тобын қабылдауы;
- бір топ мүшесінің басқа топты қабылдауы;
- топтың өзінің бір мүшесін қабылдауы;
- топтың басқа топтың бір мүшесін қабылдауы;
- бір топтың екінші топты қабылдауы.
Бұл талдау тек субъектілерді олардың даралығымен бірге қабылдауға ғана
Кесте 5
Қарым-қатынасқа қажеттіліктерін анықтау тестінің пайыздық нәтиже көрсеткіштері:
Жауаптары n 1 n 2
«Иә» 1, 2, 7, 8, 11, 12, 13, 14,
«Жоқ» 3, 4, 5, 6, 9, 10, 15, 16,
44 % 40 %
Кестеде көрсетілгендей, қарым-қатынасқа қажеттілік деңгейлері жоғары көрсеткіштерді анықтаған жоқ.
Қарым-қатынастың коммуникативті қыры белсенді субъектілер ретіндегі адамдар арасындағы ақпараттық
Коммуникативтік процестің маңызды сипаттамасы оған қатысушылардың бір-біріне ықпал етуге,
Сонымен, адам қарым-қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге асырады және
Зерттеу барысында жоғарыда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері бойынша зерттеу жұмысымыздың
2.2 Тұлға қабілеттерінің дамуының экспериментке дейінгі және
Ғылыми техникалық прогрестің дамуы басқа ғылым салалары секілді психология
Математикалық және статистикалық әдіс психологиялық құбылыстар мен олардың сапалық
Зерттеу жұмысымыздың нәтижелерін статистикалық өңдеу үшін Фишердің х
1
z 2 = ----- 1 n ( 1+х
2
Зерттеу жұмысымыздың нәтиже көрсеткіштерінің корреляциялық коэффициенттерін Фишер формуласы арқылы
Кесте 6
Тәжірибелік және бақылау топтарының төменгі нәтиже көрсеткіштерінің жинағы
№
Әдістемелер
1 2 3 4 5 6
n 1 49 65 49 38 42 42
n 2 57 37 52 32 38 41
Осы кестеде жинақталған нәтиже көрсеткіштерін қайта жасау процесінде төмендегі
бірінші әдістеме бойынша: n 1 тобында – z 2=5,3;
екінші әдістеме бойынша: n 1 тобында – z 2=
үшінші әдістеме бойынша: n 1 тобында – z 2=
төртінші әдістеме бойынша: n 1 тобында – z 2=4,1;
Қол жеткізген нәтиже көрсеткіштері Фишердің критерийінің критикалық мәндер кестесі
Алынған мәнділіктерді салыстыру барысында сыналушылардың қарым-қатынас қабілеттіліктерінің корреляциялық көрсеткіштері
Қарым-қатынас – адамның психикалық дамуының, әлеуметтенуі мен тұлғалануының, жеке
Алынған нәтиже көрсеткіштері бойынша төменде беріліп отырған сызбадан көруге
– сурет.Сыналушылардың қарым-қатынас қабілеттіліктерінің корреляциялық нәтиже көрсеткіштері
Жалпы, жасөспірімдердің «коммуникативтік кәсіп» иесі болып табылады. Коммуникативтік кәсіп
Дамытушы эксперименттен кейінгі нәтиже көрсеткіштерін корреляциялық талдау үшін Спирменнің
Сондықтан зерттеу жұмысымызда Спирменнің корреляция коэффициентін рангілеудің төменде
6 * ∑ (d²)
Rs ( 1 - ――――――― .
N – (N² - 1)
Мұнда: Rs – Спирмен бойынша коэффициенттік рангілеу формуласы;
d² - әр зерттелушінің өзгермелі екі рангі арасындағы айырмашылығы;
n - зерттелушілердің жалпы саны.
Корреляциялық талдау бір мезгілде көрсеткіштің бірнеше мәнін анықтауға мүмкіндік
біріншіден, оның әмбебаптылығына;
екіншіден, қарапайым өңделетіндігіне;
үшіншіден, жеке не топтық көрсеткіштер иерархиясын салыстыру
міндеттерін шешуде мүмкіндігінің басымдылығына басты назар аудардық.
Жалпы ғылымда тұлғаның коммуникативтік қабілеттіліктерін зерттеудің үш түрлі бағытын
аналитикалық;
поликомпоненттік;
жүйелік.
Зерттеудің алғашқы әдістемесі, яғни «Коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетін анықтау
Кесте 7
Коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетін анықтау әдістемесі» тестінің дамыту экспериментіне
таңдаулар Зерттеуге қатысқандар саны Дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық көрсеткіш
Rs
n 1
70 0,19 0,23-0,36
n 2
70 0,22 0,23-0,36
Кестеде көрсетілген нәтижелер сыналушылардың коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілеттеріне дамытушы
Сәйкесінше, дамытушы эксперименттен кейінгі нәтиже көрсеткіштері төмендегі кестеде беріліп
Кесте 8
«Коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетін анықтау әдістемесі» тестінің дамытушы эксперименттен
таңдаулар
Зерттеуге қатысқандар саны
Дамытушы эксперименттен кейінгі корреляциялық көрсеткіш бірлігі Теориялық көрсеткіш
Rs
n 1
70 0,72 0,23-0,36
n 2
70 0,68 0,23-0,36
Жоғарыда көрсетілген кестелерден сыналушы практик-психологтардың қарым-қатынас процесіндегі коммуникативтік және
6 – сурет. Коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетін анықтау әдістемесі»
Демек, жүргізілген дамытушы шаралардың тиімділігі өте жоғары деңгейде әсер
Күнделікті тұрмыс дәйектері адамдардың өзара қарым-қатынасы көптеген жағдайларда әрекеттесу
Осыған байланысты зерттеу жұмысымыздың келесі кезеңінде Спирменнің корреляциялық коэффициенттін
Н0: сыналушылардың кәсіби біліктіліктері бойынша таңдаулардағы айырмашылықтары нөлге тең.
Н1: сыналушылардың кәсіби біліктіліктері бойынша таңдаулардағы айырмашылықтары нөлден едәуір
Нәтиже көрсеткіштеріне математикалық талдау жасалып, статистикалық Н 1 болжам
практик-психологтардың жоғары кәсіби білікті мамандар болғанымен, олардың қарым-қатынасқа түсу
Кесте 9
Өз коммуникабелділік деңгейіңізді тексеріп көріңіз» тестінің дамыту экспериментіне дейінгі
Таңдаулар
Зерттеуге қатысқандар саны
Дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық көрсеткіш бірлігі Дамытушы экспериментке
Rs
n 1
20 0,21
0,78 0,23-0,36
n 2
20 0,23
0,64 0,23-0,36
Жасөспірімдердің қарым-қатынасқа түсу барысындағы коммуникабелділік деңгейлерін анықтауда дамытушы
7 – сурет. Өз коммуникабелділік деңгейіңізді тексеріп көріңіз» тестінің
Келесі зерттеу әдістемесі, яғни «Тіл табысқыштық деңгейін бағалау» тестін
Н 0: жасөспірімдердің тіл табысқыштық деңгейлері бойынша таңдауларда
Н 1: жасөспірімдердің тіл табысқыштық деңгейлерінде нөлден едәуір
Статистикалық болжамдарды дәлелдеу мақсатында жасөспірімдердің тіл табысқыштық деңгейіндегі
Кесте 10
Тіл табысқыштық деңгейіндегі айырмашылықтарды рангілеу.
тест критерийлері Тәжірибе тобы Бақылау тобы Ранг
-
Ранг -Б d²
n 1 ранг n 2 ранг
1 30-31 ұпай 8 1,5 10 4 2,5 6,25
2 25-29 ұпай 9 3,5 11 5 2 4
3 19-24 ұпай 12 6 13 7 1 1
4 14-18 ұпай 8 1,5 9 3 1,5 2,25
5 9-13 ұпай 11 5 8 2 3 9
6 4-8 ұпай 13 7 12 6 1 1
7 0-3 ұпай 9 3,5 7 1 2,5 6,25
70 28 70 28 29,75
Алынған көрсеткіштерді Спирменнің формуласы бойынша есептегенде төмендегі нәтижені
Rs ( 1 - ((6 * 29,75)
Статистикалық талдау барысында қол жеткізген нәтиже рангілеу корреляциясының таңдамалы
Аталмыш әдістеменің статистикалық талдауын қорыта келе, психолог мамандардың
Келесі кезеңде алғашқы әдістемені талдау құрылымы бойынша «Қарым-қатынаста өзін-өзі
Н 0: қарым-қатынаста жасөспірімдердің кәсіби ерекшеліктеріне байланысты өзін-өзі
Н жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынаста өзін-өзі
Болжамдарды дәлелдеу барысында дамытушы экспериментке дейін n1 тобында 0,18;
Яғни, төменде берілген статистикалық болжам бойынша алынған нәтижелерге мынадай
- біріншіден, олардың нәтиже көрсеткіштерінде нөлден едәуір жоғары
айырмашылықтар анықталды. Демек, кей жағдайларда қарым-қатынас барысында шынайы болуға
- екіншіден, алынған статистикалық мәліметтер дамытушы эксперимент
Кесте 11
«Қарым-қатынаста өзін-өзі бақылауын анықтау» тестінің дамыту экспериментіне дейінгі және
Таңдаулар
Зерттеуге қатысқандар саны
Дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық көрс. бірлігі Дамытушы экспериментке кейінгі
Rs
n 1
70 0,18
0,58 0,23-0,36
n 2
70 0,20
0,62 0,23-0,36
Ал нәтиже көрсеткіштерінің графикасы төменде беріліп отыр:
8– сурет. «Қарым-қатынаста өзін-өзі бақылауын анықтау» тестінің дамыту экспериментіне
Тұлға қоршаған ортамен, қоғамдық және адами қарым-қатынастар жүйесімен, мәдениетпен
Зерттеу жұмысымыздың келесі жеке болжамына сәйкес төмендегі статистикалық талдау
Н0: қарым-қатынастағы тұлғаның бағыттылық деңгейлері бойынша таңдаудағы айырмашылықтары
Н1: қарым-қатынастағы тұлғаның бағыттылық деңгейлері бойынша таңдауда едәуір
Талдау жүргізу барысында тәжірибелік және бақылау топтарда салыстырмалы талдау
Нәтиже төмендегі кестеде ұсынылып отыр (16 - кесте):
Кесте 12
Б. Бассаның «Тұлғаның бағыттылығын анықтау» әдістемесінің І тапсырмасы бойынша
Таңдаулар
Зерттеуге қатысқандар саны
Дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық көрсеткіш бірлігі Дамытушы эксперименттен кейінгі
бірлігі Теориялық көрсеткіш бірлігі
Rs
n 1
70 0,21
0,68 0,23-0,36
n 2
70 0,23
0,74 0,23-0,36
Кестеде көрсетілгендей, яғни екі топта да тұлғаның қарым-қатынасқа бағыттылығының
9 – сурет. Тұлғаның бағыттылығын анықтау» әдістемесінің І
Жоғарыда анықталған тұжырымдарды негізге ала отырып, статистикалық талдаудың келесі
Н0: қарым-қатынасқа қажеттілік көрсеткіштері практик-психолог мамандарында нөлдік мәнге
Н1: қарым-қатынасқа қажеттілігінің көрсеткіштері практик-психолог мамандарында айырмашылығы
Талдау барысында анықталғандай, дамытушы экспериментке дейін тәжірибелік және бақылау
Нәтижелер Спирмен корреляциялық коэффициентті рангілеу формуласымен есептеліп, келесі кестеге
Кесте 12
«Қарым-қатынас қажеттілігін анықтау» әдістемесінің дамыту экспериментіне дейінгі және кейінгі
Таңдаулар Зерттеуге қатысқандар саны
Дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық көрсеткіш бірлігі Дамытушы эксперименттен
Rs
n 1 70 0,18 0,78 0,23-0,36
n 2 70 0,21 0,64 0,23-0,36
Басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу барысында адам мәдениетті, тәжірибені, еңбек
10 – сурет. Әдістеме бойынша дамыту экспериментіне дейінгі және
Осы тұста Н0 болжамы қабылданады, ал Н1 болжамы теріске
біріншіден, тәжірибеге қатысушы мамандардың басым көпшілігінде қарым-қатынасқа аса қажеттілік
екіншіден, анықтау барысында алынған нәтиже көрсеткіштері бойынша
сыналушыларға қарым-қатынас іскерліктерін, қызығушылықтарын дамыту мақсатында тәжірибелік шаралар жүзеге
Зерттеу бағдарламамызға сәйкес тәжірибелік және бақылау топтарының дамытушы экспериментке
Кесте 13
Тәжірибелік және бақылау топтарының дамытушы экспериментке дейінгі нәтиже көрсеткіштері
Әдістемелер Дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық нәтиже көрсеткіштері Дамытушы эксперименттен
Rs
n 1 n 2 n 1
№ 1 0,19 0,22 0,72 0,23-0,36
№ 2 0,21 0,23 0,78 0,23-0,36
№ 3 0,18 0,20 0,58 0,23-0,36
№ 4 0,20 0,18 0,64 0,23-0,36
№ 5 0,21 0,23 0,68 0,23-0,36
№ 6 0,18 0,21 0,78 0,23-0,36
Кестеде берілгендей, дамытушы экспериментке дейінгі корреляциялық көрсеткіштер мен дамытушы
Жүргізілген эксперименттің қорытындысы бойынша мынадай тұжырымдар жасауға болады:
адамның қарым-қатынас қабілеттілігі тікелей оның таңдаған
мамандығына байланысты емес, ол адамның дара ерекшеліктеріне байланысты;
қарым-қатынас субъектілері арасындағы өзара немқұрайдылық,
тікмінезділік, қарым-қатынастағы суықтық өзге субъектілердің өзін-өзі бағалау деңгейінің
қарым-қатынасқа тұлғаның бағыттылығы тікелей субъектілердің
қажеттіліктерінің ерекшеліктеріне байланысты болады. Сондай-ақ, қарым-қатынас қажеттілігі материалдық жағдайларды
Дегенмен, субъекті өзінен басқа да адамдармен бірлеспей (түйіспей) қарым-қатынас
11 – сурет Тәжірибелік топтардың дамытушы экспериментке дейінгі нәтиже
Сонымен, дамыту экспериментіне дейінгі жүргізілген анықтау жұмыстарының нәтиже көрсеткіштерінің
Зерттеу жұмысымыздың статистикалық талдау бөлімін қорыта отырып, төмендегі тұжырымдарға
- біріншіден, түрлі практик-психологтардың қарым-қатынастағы
коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілеттерін дамытуда, дамыту жұмыстары үйлесімде және
екіншіден, сыналушылардың коммуникабелділік қабілеттерінің
нәтижелерінің корреляциялық көрсеткіштерін көтеру үшін олардың тұлғалық бағдарына әсер
- үшіншіден, психолог мамандарының қарым-қатынасқа түсу барысындағы тіл табысқыштық,
Қарым-қатынаста адамдардың еңбек іс-әрекеті, қоршаған әлемді және өзінің жеке
Қарым-қатынас адам өмірінің рухани және материалдық формаларының сан алуандылығын
ҚОРЫТЫНДЫ
Әлеуметтік орта және ішкі топтардағы тұлғааралық қатынастар мен ішкі
қатынастар жүйесіндегі адамдардың бірлескен өмірлік әрекеттері қарым-қатынас процесін туындатады.
Демек, қатынастың қай түрі болмасын, әр уақытта қарым-қатынас процесінсіз
Сонымен, зерттеу жұмысымызда жүргізілген эксперименттік талдау нәтижелерінің негізінде келесі
- біріншіден, анықталған төмен нәтиже көрсеткіштерінің негізінде тәжірибеге қатысқан
- екіншіден, қарым-қатынас қабілеттіліктерін, соның ішінде: тіл табысқыштық, түсініспеншілікпен
- үшіншіден, тәжірибелік эксперимент жағдайында анықталған нәтиже көрсеткіштерінің өсу
Сонымен қорыта келгенде, қарым-қатынас жасаудың өзіндік жүйесі мен мән
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.-96-97c
Райс Ф. Психология подросткового и юнешеского возраста. - СПб.,
М.В.Розин Психология и культурное развитие человека, Москва 1994 72с
Тажмаганбетов Б.М., Жукенова Г.Б «Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету» //
Г.К.Нығметжнова «Психологиялық білім беру және ағарту жұмыстары» //журнал Вестник
Зимняя И.А. Педагогическая психология / И.А. Зимняя. – М.:
Ғ.Сұлтанова «Орта мектептерде психология пәнін оқытудың кейбір мәселелері» //журнал
Я.Л. Клолминский, Т.И.Краснова «Какая психология нужна в школе?»//журнал Психология
К.Кәлекова «Оқушы психологиясын қалыптастыру»//журнал Қазақстан мектебі №11, 2009. -59-60б
Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского.
Кулагина И.Ю. Возрастная психология. М., 1999.-44-47c
Жарықбаев Қ.Б. «Жантану оқулығы», Алматы, «Дарын»-2008. 77-81бб
Дубровина И.В. Школьная психологическая служба, вопросы теории и практики
Хрестоматия по возрастной психологии / Под. ред. Д.И. Фельдштейна.
Скотт Миллер Психология развития. - СПб., 2002.-22-26б
Жарықбаев Қ.Б. Жантануға кіріспе. Хрестоматия. Жалпы білім беретін орта
Уилям Крэйн. Теории развития. - СПб., 2002. -45-47бб
Қ.Б.Жарықбаев Этика и психология, Алматы 1997 -66-70бб
Межличностное восприятие в группе / Под ред. Г.М. Андреевой
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.: Изд-во
Жақыпов С.М., Есенбаева Э.Ө. Қарым-қатынастағы өзара түсінісу механизмдерінің әлеуметтік-психологиялық
Бердібаева С.Қ. Қабілет құрылымындағы интеллект мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы.
Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубьектных отношений. – М.:
Байжұманова Б.Ш., Нишанбаева Г.С. «Қабілет» ұғымы хақында // Этнопсихология
Тоқсанбаева Н.Қ., Манасбаева А.И. Іс-әрекеттегі қарым-қатынасты теориялық талдау ерекшеліктері
Бердібаева С.Қ. Диалогтық парадигма халық творчествосын зерттеу. Казахстанская цивилизация:
Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология. – Алматы: «Рауан», 1995. - 312
Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология оқулығы жоғары және арнаулы орта
Психология. Учебник. / Под редакцией А.А. Крылова. – М.,
Кузнецова Е.В. Развитие межличностных невербальных коммуникаций средствами социально- психологического
Якубова З.Ю. Соотношение направленности личности и специальных способностей у
Кузьмина Н.В. Способности, одаренность, талант учителя. – Ленинград: Изд-во
Тоқсанбаева Н.Қ., Салимбаева Н.Н. Қарым-қатынастағы макиавеллизм, манипуляция, мінез-құлық және
Панов В.И., Джакупов С.М. Проблемы психологического проектирования развивающей образовательной
Артемьева Т.И. Методологический аспект проблемы способнестей. – М.:
Щадриков В.Д. Диагностика способностей и личностных черт учащихся в
Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубьектных отношений. – М.:
Злобина Е.Г. Общение как фактор развития личности. – Киев:
Курпатов А.В., Алехин А.Н. Развитие личности. Психология и психотерапия.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.: Изд-во
Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. СПб: Издательство «Питер»,2000. - 320
Артемьева Т.И. Проблемы способностей: личностный аспект // Психологический журнал.
Научная конференция «Психология способностей: Современные состояние и перспективы исследований»
Бурлаков В.В. Формирование и развитие коммуникативных способностей учителя иностранного
Васильева И.И. Коммуникативные свойства высказываний в диалоге // Психологический
Василевская Е.В. Психологические особенности делового общения учащихся в процессе
Методы исследования мышления и общения в производственной деятельности: Сб.
Методы научной психологии в решении задач производства / А.П.
Дружинин В.Н. Психология общих способностей – СПб.: Издательство «Питер»,
Теплов Б.М. Орта мектепке арналған оқулық. – Алматы: Қазақтың
ҚОСЫМША А
КОММУНИКАТИВТІ ӨРІС
Мақсаты: Қарым-қатынас өрісін дамыту, коммуникативтік машықты
қалыптастыру.
Құрал-жабдық: қойылым үшін шағын сценарийлер дайындау, қалам мен
қағаз, бір шоқ гүл.
Тренингке қатысушыларға тақырып хабарланады. Кіріспе әңгіме.
Қарым-қатынас әуелде таныстықтан басталады. Әйткенмен, өзіңе ұнаған адаммен танысуға
Фасилитатор қатысушыларды сол кітаптан біраз үзінділермен таныстырады.
«Сабырлы да, еш қиындықсыз, балаларға тән жеңілдікпен танысу керек.
ҚОСЫМША Ә
ЫМ-ИШАРА ЖӘНЕ ВЕРБАЛСЫЗ СӨЙЛЕУ ЭТИКЕТІ
Мақсаты: Қарым-қатынастың сөйлеуден тыс құбылыста жүретін вербалсыз қатынас әдебіне
Барысы: әдептілік ережесімен таныстыру; қарым-қатынас әдебінде сөйлеумен (вербалды) қатар
Өз әңгімелесушіңізге жаңаша қарап көруге тырысыңыз. Оның сезімдері мен
Ым, ишаралар, пантомимика біздің қарым-қатынас жасау барысындағы алғашқы көмекшіміз
Конгруэнттік – сөздің, интонацияның, ым-ишараның бір-біріне келісуі.
Жағдаят құрастыру; жүргізуші НЛБ техникаларынан
қатысушыларға 2 мысал келтіріп, әрі қарай «кәсіби қарым-қатынастағы ым-ишара,
Сценарийлік ойнау.
Талдау.
Рефлексия.
ҚОСЫМША Б
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ ПОЗИЦИЯЛАР
Мақсаты: Қатысушыларға қарым-қатынастағы позицияларды меңгерту, позицияларды өзгерту арқылы мәселелі
Барысы:
материалмен таныстыру; Э. Берн, трансакция, трансактілі анализ
мәселесіне теориялық түсінік беру. Қарым-қатынастағы тұлғаның 3 позициясы: ата-ана,
Жағдаят құрастыру; вариативтік жағдаят: Кино жобалаушы компанияға, киноны сатып
сценарийлік ойнау; трансакция. Әр топ президенттің орнына шығып
сөз сөйлейді, әр топтың өздеріне белгілі позициясы бар, сол
кері байланыс; трансактлі анализ жасау. Алғашқы және соңғы
позицияларда не байқалды? Жалпы рөлдік қойылымдар, позициялық түсініктер бізге
Күнделікті өміріміздегі қарым-қатынаста кездесетін шиеленісті,
ұнамсыз, мәселелік жағдаяттарда трансактілі анализді қолдану; қарым-қатынастағы мәселелерді позициямызды
ҚОСЫМША В
ТҰЛҒАНЫҢ ӨСУІ
Нұсқау: Әр жолы сіздердің таңдауларыңызға екі құндылық немесе екі
Ауызша автопортрет:
- Сіздің үш жақсы қасиетіңіз.
- Сәтсіздіктерге ұрындыратын үш қасиетіңіз.
- Мақсатқа жетуге көмектесетін үш қасиетіңіз.
- Жаныңызды ауыртатын, жетекке көндіретін үш осал жеріңіз.
- Үш үмітіңіз не үш қуанышыңыз. Ойын ашық хат
Барлық қатысушыға «Маған сенің ұнайтының ...» деп басталатын сөйлем
Жаттығулар толық аяқталған соң міндетті түрде рефлексия жүргізіледі.
«Менің жан-жақты ерекшеліктерім».
Мақсаты: Қатысушыларды өзіндік талдауға үйрету. Сөйлеуге, өзі туралы және
Барысы: Жүргізушіге нұсқа ретінде ұсынылады.
«Таразы» әдістемесі. Қатысушылар жұмыс дәптері ортасынан екіге бөліп, бір
Жаттығу: «Менің жағымды және жағымсыз жақтарым» әдістемесі. Жоғарыдағы әдістемеге
1
Жасөспірімдерде психологиялық білімдерді қалып-тастыру мәселесі
Эмпатия деңгейін диагностикалау әдістемесі
Психологиялық стресстің формуласы
Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті қалыптастырудың теориялық негіздері
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамытуға этникалық қарым-қатынастың психологиялық әсері
Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалауды психологиялық ерекшеліктері
Нарық жағдайындағы тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін теориялық талдау, эксперименттік зерттеу
Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық әдіснамалық негіздері
Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас арқылы дамуы
Лицей оқушыларын әлеметтендірудің психологиялық мүмкіндіктері