Оңтүстік обылысының климаты
Жоспар.
Кіріспе.........................................................................................................................3
I. Климат туралы негізгі түсініктер.
І.І.Климатологиялықтүсніктемелер...................................................................4
1.2.Климаттық негізгі көсеткіштер.....................................................................6
П.Қазақстан Республикасының климаты.
2.1.Климат қалыптастырушы факторлар......................................................8
2.2.Қазақстан жері ылғал және жылу қорына қарай агроклиматтық
Аудандастыру.............................................................................................................22
Ш.Оңтүстік Қазақстан климатының ерекшеліктері.
З.І.Оңтүстік Қазақстан обылысының климатын қалыптастыру негізгі факторлар......................................................................................................................24
3.2.Оңтүстік обылысының климаты....................................................................30
3.3. Агроклиматтық аймақтары........................................................................38
Қорытынды.............................................................................................................40
Әдебиеттер........................................................................................................42
Қазақстанның климаты өте континентті. Солтүстігінде Коңыржай суық, қиыр
Қазақстан климаты күн радиациясы, атмосфера циркуляциясы және жер
Күн радиациясы. Күн радиациясының түсу мелшері жердің географиялық
Республика территориясына негізінен ауа массасының үш типі әсерін
I. Климат туралы негізгі түсініктер.
1.1.Клилиматологиялық түсініктемелер.
В.Кеппен климаттарды температуралық режим мен ылғалдану дәрежесі бойынша
Б.П.Алисов климатты аймақтар мен облыстарға атмосфераның жалпы айналымы
Климатологиялық материалдар. Ауарайы мен климат туралы алғашқы мәліметтер
қатар метеорологиялық құбылыстар
Метеорологиялық мәліметтерді үнемі кажет ететін тұтынушыларға ұсынылатын негізгі
Жеке жылдық климатгық анықтамаларда метеорологиялық элементернің жеке жыддардың
Орташа көпжылдық анықгамаларда мегеостапиияларда бақыланған метеорологиялық элементтер мен
Климаттық анықтамалар негізінде, маңызды метеорологиялық көрсеткіштер бойынша климатгық
Сонымен қатар арнайы басылымдар да бар: агрометеорологиялық аны0тамалар;
1.2. Климаттық негізгі көрсеткіштер.
Климатты сипаттау үшін ең алдымен метеорологиялық элементтердің (температура,
Элементтердің орташа мәндерінің климатологиялық маңыздылығы,
оның абсолюттік дәлдігінде емес, үлкен территория немесе планета
масштабында
Температура. жауын мөлшері және т.б. орташа мәндерін, берілген
Көпжылдық орташа мәндер, жеке метеорологиялық элементтердің
тәуліктік және жылдық
Элементтердің жылдық жүру жолы қисықтарын салыстыру, берілген территория
І.Ауа температурасының (і) және жауын- - шашынның (К)
Жауын-шашынның жылдық жиынтығы 114 мм құрайды және оның
Айлық орташа максимальды және
II. Қазақстан Республикасының климты. 2.1. Климат қалыптастырушы фактолар.
Жерінің аумағынның ерекшеліктеріне байланысты Қазақстанның климаттық жағдайы өте
Климат қалыптастырушы факторлар, кез келген өңірдің климаты көптеген
кемиді, бұл деңгейден жоғары қарай кұрт артады. Қазақстанның
Шашыранды радиацияның жылдық және айлық мөлшері Жергілікті жер
Күн радиациясы энергиясының жер бетіне келіп жететін бөлігі
дейін) Қазақстанның қиыр солтүстігінде байқалады, ал қиыр оңтүстікте
Атмосферадағы термиялық процестердің сипаты мен қарқындылығы және
жағдайда радиациялық
территориясының көпшілік белігінде радиациялық баланстың жылдық
таралуы зоналық сипаттан ауытқиды. Қыс айларында Қазақстан территориясындағы
Республиканың климат жағдайына циркуляциялық фактордардың тигізетін әсері күшті.
етеді. Қыста цйркуляцияның циклон ерекшеліктерінің күшеюіәнен, яғни ат-
Қазақстанның таулы рельефі жағдайында ауа райының қалыптасу процесіне
Климаттың жеке элементтерініқ ірежимі Жел. Бүның режимі
таралатын ауа ағыстары Азия антициклонына және оның батыс
Ауа температурасы. Қазақстанда ауаның январьдағы орташа температурасы қиыр
қазан шұңқырларда —54°С-қа дейін төмендейді. Апрельде республиканың жазық
Бұлттылық. Республика территориясыида бұлтсыз ашық күн саны (шарбы
Атмосфералық жауын-шашын. Қазақстан жері (биік таулы аудандарды ескермегенде)
Қазақстанның көшпілік бөлігіне орташа жылдық жауын-шашын мөлш. 125—
Жоңғар Алатауының ық жақ беткейлеріне де жауын-шашын аз
Республиканың солтүстік жартысынан.көпшілік бөлігіне түсетін жылдық жауын шашын
Метеорологиялық құбылыстар. Найзағай. Республика бойынша найза-ғай құбылысының таралуы
ның географиялық таралуымен тығыз байланысты. Найзағай байқалатын күндердің
Бұршақ. Қазақстан жағдайында бұршақ жыл бойына орташа есеппеп
Шаңды дауыл. Шаңды дауыл құбылысы желдің жылдамдығына және
15
көп болатын жері — Үлкен Борсық қүмына таяу
Республика халық шаруашылығына көп зиян тигізуші метеоролгиялық қүбылыстард
Т ұ м а н. Қазақстан территориясында тұман
ЖЫЛДЫҚ ЖАУЫН-ШАШЫН МОЛІІІЕРІ
ірі өнеркәсіп орталықтарына (Алматы —56, Өскемен—51, Қарағанды—37, Ащысай
Республика экономикасына, әсіресе мал шаруашылығына қолайсыз әсер етуші
17
ғары жоталары беткейлерінде көк мүз өте жиі қалыптасады
Қазақстан климатының өте айқын байқалатын ерекшеліктерінің бірі —
Жыл мезгілдері. Қ ы с. Қазақстанның далалық зонасында
соғады. Ауа темпрасының 0°С шамасы шөл зонасының солтүстік
Көктем, жазғытүрым. Қазақстанда алдымен оңтүстік облыстар же-ріне (февраль.
Ауа температурасының тәуліктік ауытқуы 16—18°С-қа жетеді. Түнгі үсіктің
Қазақстан жазы 5 айға (май — сент.) созылады,
Шөл зонасында май айының өзінде жазғы ауа райы
Қызылқұмда. Шөлдік ауа райының жаз айларында сәл жұмсаруы
Каспий теңізі жагалауында байқалады. Мұнда ашық күнді қоңыржай
ылғалды ауа райы жиірек болады. Қазақстанның таулы өңірлерінде
келуі биіктікке байланысты. Биіктік артқан сайын жаз мезгілі
Мұнда жаз қоңыржай жылы, жаңбырлы, жергілікті аңғарлық салқын
басым келеді, күн күркіреуі өте жиі байқалады. Әсіресе
белдеулерде бүлтты ауа райының агроклиматтық аудандастырылуын
үсынып отырмыз. *
2.2.Қазақстан жерін ылғал және жылу қорына қарай
1. Сәл ылғалды қоңыржай жылы агроклиматтық облыс Қазақстанның
қиыр солтүстігін қамтиды. Бұл — республиканың жазық бөлігіндегі
салқын және ылғалды өңір. Гидротермиялық коэффициенті 1,0—1,1-ге
тең, 10°С-тан жоғары
Вегетациялық маусым 130—135
жағдайы ерте себілетін дәнді дақылдар, картоп, майлы зығыр,
өңірлерінің біріне айналып отыр.
2. Қуаң қоңыржай жылы
Қазақстанның көпшілік жерін қамтиды. Гидротермиялық коэффициенті
0,7—1,0 аралығында ауытқып отырады. 10°С-тая жоғарғы температура
жиынтығы 2000— 2200°С-қа тең. Вегетациялық маусымның үзақтығы
130—140 күндей. Жаздық бидай, тары, дәнді бүріііақ, қарақүмың,
капуста, қияр т. б. даңылдарды егуге қолайлы келеді.
3. Қуаң жылы облыс Қостанай, Целиноград, Павлодар облыстары
жерінеп өтеді. Жылу қоры мол, мөлш. 2200—2400°С.
10°С-тан жоғары маусымның үзақтығы 135—145 күндёй. Жаздық бидай,
жүгері егу қолайлы.
4. Тым қуаң жылы
Жезқазған және Семей облыстары жерінде белдеу жасап, ендік
созыла орналасқан. Гидротермиялық коэффициенті
0,7-ден 0,5-ке дейін
жиынтық мөлшері 2200—2800° С. Ылғалы тапшы. Астық дақылдарын,
жүгері, күнбағыс, қарақүмық, картоп т.б. дақылдарды егуге қолайлы.
5. Ауасы қүргақ жылы облыс төртінші облыстың оңтүстігін
қалыптасқан. Ендік бағытта
шекараларына дейін
қуаңшылық қарқыны артады. Гидротермиялық коэффициент 0,5—0,3 аралығында ауытқиды.
6. Ауасы қүрғақ, қоңыржай ыстық облыс Орал, Ақтөбе
14. Іле Алатауының тау алды агроклиматтық облысы —
15. Іле аңғары — Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі ең
Ш.Оңтүстік Қазақстан климатының ерекшеліктері. З.І.Оңтүстік Қазақстан обылысының климатын
қалыптастырушы негізгі факторлары. Ч
Орталық Қазақстанның үстінде. Мұнда оның шығыс жақ шетімен
солтүстіктен жэне солтүстік-шығыстан полярлық немесе арктикалық ауа,
ал батыс шетімен оңтүстіктің жылы тропиктік және полярлық
массалары келіп жатады.
Оңтүстік Қазақстанның жазықтық бөлігінің үстінде. Бұл жерде оның
пайда болуы антициклонның солтүстік
байланысты. Антициклонның нашарлауына
ауысып келген циклондар
Қазақстаннан біраз солтүстікке таман орналасатын кездері болады, бұл
жағдайда оның оңтүстік шеті Қазақстанның бүкіл территориясын қамтиды.
Циклондар мен антициклондардың үздіксіз алмасып отыруы климаттың динамикалық
Қазақстан климатының динамикалық жағдайларының маусымдық режимі басқа барлық
Оңтүстік Қазақстанда фронттық процестерден тұран полярлық ауаң
Оңтүстік Қазақстанда жазда болатын континенттік тропиктік ауа осында
көтерілетін күшті ауя ағынының пайда болуына негізгі себеп
Сөйтіп, Қазақстанның оңтүстік аудандарында жаз да тропиктік ауаның,
Жазда биік таулы аймақтарда ауа ағынының процестері жазыққа
Күзде ауа ағындарының процестері көктемдегі сияқты өтпелі Бұл
Қ ы с т а осы жоғары қысымды
қарағанда айңың байқалуымен байланысты. Жоғары қысымды осьтең алыстаған
Көктемде және к ү з д е ауа
Қазақстанның оңтүстік аудандарына қыс кезінде жауын-шашын әжептеуір мол
Қазақстанда жауын-шашынның түрлері және оның жыл маусымдары бойынша
Жауын-шашынның көпшілігі жаңбыр түрінде жауады. Биік таулы аудандарда
Қар жамылғысы. Қазаңстанның түрлі аудандарында ңар жамылғысының қалыңдығы
едәуір кеш кетеді жөне тұрақты сипатта болады. Қар
Осындай мезгіл-мезгіл еріп отыратындықтан оңтүстікте қар жамылғысы
солтүстікке қарағанда жұқа
қалыңдығы 10— 20 см-дей.
Биік таулы аймақтарда қар жамылғысының құрала бастауы мен
Биік таулы зоналарда тұрақты қар жамылғысы күздің бас
Қазақстанның әр аймаңтарында жыл маусымдары белгілі бір ауа
Қыс солтүстікте ноябрьден мартқа дейін созылады. Ол тұрақты,
Атмосфералық жауын-шашын аз түседі, сондыңтан қар жамылғысы қардың
Оңтүстіке қарай жүрген сайын қыс мезгілі біртін-деп қысқара
Ең оңтүстікте қыс екі айға (январь — февраль)
жылы және аязды күндер жылымың күндермен жиі ауысып
кей жылдары ғана аяз — 20—30°-қа дейін жетеді.
Қазақстанда көктем қысқа және негізінен апрельге тура келеді.
Қазақстанда жалпы алғанда ж а з бес айға
Бұл облыс оңтүстік жартысын 48° с. е.
28
Оның климатына қыста континенттік полярлық тұран ауасы, жазда
Биік таулы аймақтың климаты жазықтық аймақтың климатынан гөрі
Биік таулы аймақтарда жергілікті муссон типіндегі ауа массалары
Таулы облыстардың климатына тау муссонынан басқа әр түрлі
Термиялың режим таулы аймаңтарда жер бетінің биіктігіне қарай
3.2. Оңтүстік Қазақстан обылысының климаты
Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі
Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19 —
Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын мөлшері 100 — 170
Облыс аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым.
Облыстың қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы
(62 — 67%) наурыз айында түседі, жыл бойына
Жыл маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы қысқа —
Су қорлары. Облыстың су қорларын ірілі-үсақты 127 өзен
Облыстағы ең ірі және ұзын өзен — Сырдария
Облыстағы ең үлкен суқойма — Шардара бөгені 1965
Облыстағы 500 мың гектардан астам суармалы жерлерді игеру
Облыс аумағындағы көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да
мақсаттарға пайдаланылады. Шошқакөлде (көлемі 8,6 млн. м3) аң
Облыстағы жерасты суларының қоры ретінде Бадам-Сайрам, Мырғалымсай, Талас-Ақсу,
Өзендері. Облыс аумағындағы гидрографиялық желінің жиілігі біркелкі емес.
Сырдария өзені республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан
Бұдан басқа Бөген, Келес, Бадам, Боралдай, Ақсу өзендері
Облыстың қиыр солтүстігі Бетпақдаланың батысында Шу және Сарысу
Негізінен Сырдария, Шу өзендеріыің сағаларында орналасқан. Олар та-сыған
Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау алатын Байылдыр, Хантағы,
көлдерше құяды.
Сырдария өзенінің аңғарында Тұздық, Сарыкөл, Балтакөл, Көккөл, т.б.
Облыстағы су желісінің бір ерекшелігі: тақырларда жауын-шашын суларынан
Сонымен қатар облыстағы 22 жасанды су қоймаларының жалпы
Жер асты сулары. Облыста шамамен тәуліктік ресурсы 3000
Облыста Арал, Сырдария және Ташкент (солтүстік жақ бөлігі)
Сырдария және Келес ойысы аумақтарының палеоген жер қыртыстарында,
Түркістан ауданында (Түркістан минералды сулары) және "Манкент" шипа-жайында
Сырдария және Келес ойысы аумақтарындағы жер қыртысында 400
500-ден 2000 м терендікте жататын және температурасы 20
Келес ойысының ортаңғы *бөлігінде содалық сулар көп кездеседі.
Байырқұм — Арыс ойысы аумағында кремыий минералды су
ашылған. Төменгі бор дәуірі қүмдарында судың минералдылығы 1,7
Шымкент қаласы Бадам — Сайрам және Тассай —
Бөгендері мен тоғандары. Облыста 27 бөген мен тоған
Көлемі және халық шаруашылыгындағы маңызы жағынан екінші орында
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық заңына сәйкес таралатындықтан
бөктерлеріндегі әртүрлі қоңыр және сүр топырақтарға жалғасып, терістік
1. Тау топырақтары. Таулы аймақғар облыстың біраз жерін
350 м) таудың биік 3500 - 4000 м
далалық альпілік, таулы альпілік, таулы шалғынды гидроморфты субальпілік
2. Тау аралығындағы аңғарлардың, тағы басқа биік және
гектар-дай — 1,2 пайыз. Ал бұл топырақтар орналасу
аумақтардың етектеріндегі ылғал жеткілікті болғандықган бүл белдеулер тәлімі
а) егістерге
жазықтарда ылғал жеткіліксіз, енегізінен суармалы егістіктер үшін ыңғайлы.
3.3. Агроклиматтық аймақтары.
Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынадай аймақтарға бөлінеді.
1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп
2.Өте құрғақ, ыстықтау аймағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек,
3. Таулы аймақтар Тянь-Шань тауының батыс бөлігі мен
Облыс табиғи-шаруашылық жағдайына қарай мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:
1)Шөлдің мал шаруашылық аймағы — қаракөл қойларын өсірумен
2) Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтаарал —
3)Таулы — далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа
4) Ашық далалы аймақ — Шардара су қоймасы.
1) Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі
Бүл аймаққа Созақ, Отырар жэне Шардара аудандары кіреді.
Аймақ Қаратау маңы және Қызылқүм болып екіге бөлінеді.
Қызылқүм аймағы — құмды шөл, облысқа оның батыс
2) Суармалы жер жэне мақталы алқап облыстың көп
Сарыағаш, Мақтаарал, Ордабасы, Түркістан қалалық әкімдігіне қарасты
аумақ кіреді.
Судың мол қоры және ауа райының жылы болуы
Тау қыраттарында тауаралық аңғарлар мен қазаншүңқырлар кездеседі. Жер
4) Ашық дала аймағына Мақтарал, Шардара аудандары кіреді.
Қорытынды.
Қазақстан территориясында ауа температурасының таралуы. Қазақстан территориясыньщ солтүстіктен
Ауаның орташа жылдық температурасы республиканың жазық және аласа
Қазақстанда ең суық ай — қаңтар (қаңтар айының
Қыста оқтын-оқтын оңтүстіктен жылы ауа массасынын келуімен байланысты
Биік тау аймақтарда қаңтар айының орташа температурасының таралуы,-
Таулы аймақтарда қаңтардың орташа температурасы-алғашқыда биіктеген сайын жоғарылайды
Жазда орташа айлық температураның тауларда жылы болатындығына қарамастан,
Қазақстанның жылы маусымдағы температуралық режимі оның мезгіл-мезгіл ауытқып
Қазақстанда жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 130 мм-ден 1600
Қазақстанның территориясында атмосфералық жауын-шашынның жылдық бөлінуі әркелкі. Республиканың
Қазақстанның территориясында атмосфералық жауын-шашынның жылдық бөлінуі әркелкі. Республиканың
Әдебиеттер
Атлас облаков / Под ред. А.Х.Хргиана, Н.И.Новожилова. —
Гидрометеоиздат, 1978.
Воробьев В.И. Синоптическая метеорология. — Л.:Гидрометеоиздат,1991.
3. Волошина А.П., Евневич
лабораторным занятиям по метеорологии и
Московского Университета, 1975.
Городецкий О.А., Гуральник И.И., Ларин В.В. Метеорология,
технические средства наблюдений. —Л.: Гидрометеоиздат, 1991.
Құрманов Қ. Физикалық, география терминдері мен ұғымдарының орысша-қазақша
Матвеев Л.Т. Курс общей
Гидрометеоиздат, 1984.
Метеорология /И.И.Гуральник, Г.П.Дубиыский, В.В.Ларин, С.В.Мамиконова.
— Л.: Гидрометеоиздат, 1982.
Наставление гидрометеорологическим станциям и
Гидрометеоиздат, 1987.
Наставление гидрометеорологріческим станциям и постам. Вып.З, ч.і. -Л.:
Гидрометеоиздат, 1987.
Научно-прикладной справочник но юіимату СССР. Сер.З: Многолетние
данные; Сер.4: Климатические ресурсы. - Л.: Гидрометеоиздат, 1987...
1991.
Русско-казахский словарь гидрометеорологических терминов. Алматы:
Цех полиграфии Казгидромета, 1996.
Руководство поверке
И.А.Покровской -Л.: Гидрометеоиздат, 1967.
ІЗ.Сборник задач и упражнений
1983.
14. Сергалиев М.
1993.
15. Стернзат М.С. Метеорологические приборы и измерения. -
Гидрометеоиздат, 1981.
Турулина Г.К., Кожахметова Р.К. Практикум
климатологи и. Алматы: Казак университет!, 1998.
Хромов СП., Петросянц М.А.Метеорология
Гидрометеоиздат, 1993.
18.Хромов СП., Мамонтова Л.И.Метеорологический
43
Қазақстан Республикасының климаты
Беларуссия Республикасының геосаяси жағдайы. ТМД саяси картасындағы орны мен маңызы
Жеміс-жидек шаруашылығы
Қызылорда облысы туралы
Ғалымның көлі деп отырғаны қазіргі Арал теңізі
Беларусияның географиялық орналасуына табиғи ресурсы, халқына сипаттама
Шығыс Қазақстанның туристтік мүмкіншілігі
Жануарлар дүниесі
Алакөл көлінің экологиялық жағдайы
Астана қаласының сипаттамасы