Қазақ тілінің грамматикасы

ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. МӘУЛЕН БАЛАҚАЕВ - ҒЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ 3
2. ҚАЗАҚ ТIЛIНIҢ БIЛIМПАЗЫ 5
3. М.БАЛАҚАЕВТЫҢ СӨЗ ТІРКЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ 10
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 28
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тiл бiлiмiнiң өмiрге келуi мен оның
М. Балақаев - қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаушы ғалымдардың
«Қазақ тiл бiлiмi» пәнiнiң негiзi қаланып, даму жолына түсуi
Бiр ерекшелiгi - ғалымның жасаған теориялық тұжырымдары терең де
Зерттеу нысаны. М. Балақаевтың қазіргі қазақ тілі синтаксисіне қосқан
Зерттеудің мақсаты. Тілші, зерттеуші М.Балақаевтың синтаксис саласына арналған еңбектерінің,
Зерттеудің міндеттері.
М.Балақаевтың өмірлік жолына шолу жасау;
Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелу даму тарихына Т.Сайрамбаевтың қосқан үлесіне
Тілшінің ғылыми-зерттеу еңбектерін саралау;
Тілшінің синтаксис саласына қосқан үлесін айқындау;
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында баяндау, салыстыру, сараптау, жүйелеу,
Зерттеудің дереккөздері. Курстық жұмысты жазуда жазуда А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Қ.Жұбанов,
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмысы кіріспе, бір тараудан,
1. МӘУЛЕН БАЛАҚАЕВ - ҒЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ
М. Балақаевтың, I. Кеңесбаевтың және Ғ. Мұсабаевтың туғандарына мерей
Ғылымды ұйымдастырушы деп кiмдi айтады - жауап берiп көрейiн.
М. Балақаев 1941 жылы Халық мұғалiмi журналының бiрiншi-екiншi сандарында
М. Балақаевтың бұл (әрiптестерi қызығарлық) ұйымдастырушылық қызметi оның шығармашылығының
Сонымен сөз тiркесi синтаксисi, тiл мәдениетi дейтiн тұтас екi
Мәулен Балақаев қазақ тiл бiлiмiнiң аясын мiне осылай кеңiттi,
2. ҚАЗАҚ ТIЛIНIҢ БIЛIМПАЗЫ
Қазақ тiл бiлiмiнiң өмiрге келуi мен оның қалыптасып, өсiп-өркендеу
М. Балақаев - қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаушы ғалымдардың
«Қазақ тiл бiлiмi» пәнiнiң негiзi қаланып, даму жолына түсуi
Бiр ерекшелiгi - ғалымның жасаған теориялық тұжырымдары терең де
Тiл - халық байлығы. Тiлдiң әдеби түрi - ғасырлар
Қай тiлдiң тарихын алсақ та, өзiнiң белгiлi бiр даму
Ойды тыңдаушыға дұрыс жеткiзе бiлу - сөйлеушiнiң де, жазушының
Тiл ғылымында зор мән берiлетiн келелi мәселелердiң бiрi -
Сөйлеу тiлiнде бардың бәрiн емес, iнжу-маржандарын әдебиетке енгiзе бiлу
М. Балақаевтың ең басты көңiл қойған мәселесi қазақ тiлiнiң
Тiл мәдениетi - баспасөз тiлiнiң мәдениетi және сөйлеу тiлiнiң
М. Балақаев республикадағы жергiлiктi ақындардың, газет тiлшiлерiнiң жазу стилiне,
Тiл мәдениетiн арттыруда көркем әдебиеттiң алатын орны ерекше. Тiлдiң
Егер жазушы қазақ сөздерi мен сөз тiзбектерiн өз шығармаларында
Тiлдiң бәрi әдеби тiл емес. Тек жазба әдебиет тiлi
Көркем әдебиет - халыққа қызмет етушi, әрi тәрбиешi. М.
Әдеби тiлде бiрiздiлiк болмаса, мысалы жазуда, терминдердi, басқа да
М. Балақаев балалар әдебиетi тiлiне қойылар талапқа да ерекше
Академик Қажым Жұмалиев айтқандай, тiлiмiзде жаман сөз жоқ, кiнә
Тiлдiк норма қай уақытта таңдамалы әрi орнықты болады? Олар
Түсiнiктiрек болу үшiн халық тiлiнiң қандай ерекшелiктерi әдеби тiл
Мiне, осы мәселелерге арналған ғалымның айтулы еңбегi - «Қазақ
Ғалымның туғанына биыл 100 жыл толып отыр. Осы орайда
Биобиблиографиялық көрсеткiште М. Балақаевтың өмiрi мен қызметiнiң негiзгi белестерi
Кiтапта ғалымның өмiрi, шығармашылық, ғылыми-педагогтiк және қоғамдық қызметiнiң қысқаша
Мәулен Балақаев 1907 жылы 7 қарашада Шымкент облысы Түркiстан
Сондай-ақ очеркте оның ғалым болып қалыптасқан кезеңi, тiл бiлiмi
Ғалымның ғылыми-педагогикалық қызметi мектеппен тығыз байланыста болды. М. Балақаев
М. Б. Балақаев 1954 жылы шыққан қазақ тiлiнiң алғашқы
Тiл мамандарын даярлауда қыруар еңбек жасады. Оның жетек¬шiлiгiмен 11
Кiтапшада оның жазған еңбектерi хронология бойынша әлiпби ретiмен берiлген.
М. Балақаевтың жазған оқу құралдары мектеп пен жоғары оқу
Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесi, филология ғылымдарының докторы,
2004 жылы Қазақстан жоғары оқу орындары қауымдастығы Мәулен Балақаевты
Ол Қазақстанның әлеуметтiк жағдайында қазақ тiлi зор мәнге ие
Республика Президентi Н. Назарбаевтың «Болашақта барлық қатынас қағаздары мемлекеттiк
М. Балақаев тiлдiк тәрбие берушi шебер ұстаз, тiл мәдениетiнiң
Қазақ халқы «өнер алды - қызыл тiл» дейдi. Сондықтан
3. М.БАЛАҚАЕВТЫҢ СӨЗ ТІРКЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ
Сөз тіркесіне енген сөздерді байланыстыру үшін тілде мынандай тәсілдер
1. Жалғаулар (септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулар). 2. Шылаулар
Осы амалдарды біз былай топтап атаймыз: қосымшалар синтетикалық тәсілдер
ЗАТ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Зат есімді тіркестер негізінен үш
ҚАБЬІСА БАЙЛАНЫСҚАН ЗАТ ЕСіМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
«Зат есім — зат есім» типті сөз тіркестері
Қабыса байланысқан зат есімді тіркестердің ішінде өнімді жұмсалатындарының бірі
Анықтауыштық деп грамматикалық қатынасты жалпы белгісіне (қандай? деген сұраққа
Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың мате-
риалын атап анықтайды: ағаш қасық, тас жол, темір жол,
түлкі тымақ.
Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді неге арналғанын
атап анықтайды: қой ферма, мойын ағаш, көлік күш.
Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді мекенін атап, орын
жайын атап анықтайды: көл бақа, ауыз үй, тау ешкі,
төс қалта.
Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді кәсіп, жыныс, жас
мөлшерін атап анықтайды: сушы жігіт, ұл бала, әйел
кісі.
Басыңқы сөз жалпы атау болып, бағыныңқы сөз
оның түрлік тобын атап анықтайды: тоты құс,
ағаш, қанар қап.
Бұл тіркестердің қызметі — түр атауын жалпы атауға теліп,
6. Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді ұқсастық белгісіне
қарай анықтайды: теке сақал, қой көз, пісте мұрын.
Бұл қатынастағы тіркестер көркем сөзде, поэтикалық туындыларда кеп ұшырайды:
Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ,
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
(Абай).
7. Бағыныңқы сөз басыңқы сөзді өлшем, көлем жа-
ғынан анықтайды: қора қой, топ адам.
Айта кететін бір жай—бұл тіркестерде анықтауыш-тық компонент ретінде мөлшер
«Зат есім — зат есім» түрінде келген сөз тіркестері
Көп қыз-келіншек нөкерімен... Қарагөз келе жатыр (М. Ә.) Тау
Аталған сөйлемдердегі қыз-келіншек нөкерімен, тау жақ жолмен деген тіркестер
Екі зат есімнің қабысуы арқылы құралған сөз тіркестері —
Кейбір еңбектерде атрибутивтік тіркестерге анықтауыш сөз ретінде зат есім
Ал түркі тілдеріндегі атрибутивтіктің базасының кең болуы — зат
«Зат есім — зат есім» тіпті тіркестер қазақ тілінде
Осыған орай газет тілінде жиі ұшырап жүрген мынадай жайды
Бірақ ертеректе, ауызекі сөйлеу формасы басым кезде бұл тәрізді
Бұл тіркестер бір түбір тұлғалы лексема ретінде түрленуге оңай
Атау тұлғалы зат есімдердің қабысуы арқылы кұрылған сөз тіркестері
«СЫН ЕСІМ — ЗАТ ЕСІМ» ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
«Сын есім — зат есім» типті сөз тіркестерінің құрамындағы
Осымен бірге сын есім мен зат есім мағына жағынан
Осы сияқты жай зеңгір (зеңгір аспан, зеңгір тау), шалқар
Жеке сөйлеушіге тән ілгерідей сөз тіркестері көркемдік үшін, құбылысты
Сері көлдің құс базары тарқады
Жастық шақтың тарқар тойы арқалы
Самайлардың қуан тартып әр талы
Қорқыт кеуде, Асан қайғы жүрекпен
Барып, барып үзіледі қарт әні,
(А. Әлімов).Мысалдардағы сері көл, Қорқыт кеуде, Асан қайғы жүрек
«САН ЕСІМ —ЗАТ ЕСІМ» ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Сан есім сөз бен зат есім қабысу амалы арқылы
Көп жағдайда сан есім сөздер килограмм, метр, тонна, жасар,
Сан есім сөздер мен зат есім сөздердің тіркесуі олардың
«ЕСІМДІК — ЗАТ ЕСІМ» ТИПТІ СӨЗ ТГРКЕСТЕРІ
«Есімдік — зат есім» типті қабыса байланыскан сөз тіркестеріне
Жіктік есімдіктерден бұл тіркеске ол есімдігі қатысады: ол қырда.
Есімдіктердің қатарында экспрессивті сөздер жоқтың қасы (күллі), Сондықтан есімдіктер
«ЕСІМШЕ — ЗАТ ЕСІМ» ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Зат есімді сөз тіркесіне бағыныңқы компонент ретінде есімшелердің -ар,
Қабысу амалы арқылы зат есімді тіркеске енген есімше сөздер
Айтар сөзіңді айт, айтатын сөзіңді айт.
Есімшенің -ар, -ер формасының тұжырымдылығы, экспрессивтігі мына өлеңге қатыстырылуынан
Айналайын Ақ Жайық,
Ат салмай етер күн қайда
Еңсесі биік боз орда,
Еңкеймей кірер күн қайда.
«ҮСТЕУ — ЗАТ ЕСІМ» ТИПТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Үстеудің бағыныңқы компонент ретінде зат есімді тіркестерге қатысуы
МАТАСУ АМАЛЫ АРҚЫЛЫ ҚҰРЬІЛҒАН ЗАТ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Матасу
Сөз тіркесіндегі екі сөздің формасы біріне-бірі ылғи қатысты. Тәуелдік
Судың түбі, үкінің қанаты, құстың қауырсыны, желдің лебі (екпіні).
Матасып байланысқан сөз тіркестеріндегі бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған
Матасып байланысқан сөз тіркестерінің бастапқы және негізгі мағынасы меншіктілік
Меншіктілік қатынас: інімнің кітабы, фермердің
үйі.
Бүтін зат пен оның бөлшектерінің қатынасы: көл-
дің ортасы, пышақтың жүзі, етіктің қонышы.
Зат пен заттың арасындағы (релятивтік) қатыстық
байланыс: желдің лебі, қылыштың жарасы т. т.
Бұл қатынастар тіркеске енетін сөздердің лексикалық мағыналарының ыңғайына қарай
Матаса байланысу амалы екі түрде көрінеді: толық құрамда, толық
Матасудың толымсыз түрі толық түрінің негізінде қалыптасады,
Матаса байланысқан сөз тіркесінде грамматикалық амалдар толымсыз құрамда жұмсалғанда,
Қалың қарағай жел лебімен сыбдыр-сыбдыр қағып, теңселіп, ырғалып кояды
Ал толық формалы матасу арқылы тіркескен сөздердің арасына басқа
Матаса байланысқан сөз тіркестеріндегі бағыныңқы сөздің ілік жалғауынын түсуін
Осы релятивтік байланысқа түскен сөздер ғана матасудың толымсыз, толымды
Матасудың толымды, толымсыз түрінің талғануы тек сөз тіркесінің екі
Матаса байланысқан сөздердің көптік формасы негізінен өз лексикалық-грамматикалық мағынасына
Матаса байланысқан зат есімді сөз тіркестеріне бағыныңқы компонент ретінде
Матасу формасының тілімізде бұдан бөлек те бір қатар жұмсалатын
Бұл жолға аттың аты ғана жарайды. Бақтығүл түптің түбінде
Сын есім сөздер де субстантивтеліп барып, тіркестің осы амалы
Матаса байланысқан тіркестер тек меншіктілікті білдіріп қоймайды. Түрлі релятивтік
Ақ боз ат, көк боз аттардың көрінуіне әлі алты
Предикативтік байланысты матасу амалы атаулы сөйлем құрамында да өз
Тау биік — Таудың биігі-ай!
Мен қорықтым — Менің қорыққаным-ай!
Бастауыш, баяндауышы бар екі мүшелі сөйлем атаулыға айналғанда, ол
МЕҢГЕРІЛЕ БАЙЛАНЫСҚАН ЗАТ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Меңгеру амалы арқылы құрылатын зат есімді сөз тіркестері өлшеулі
Асқарға інімін, үйірмеге мүше, звеноға бастық, балтаға сап, арбаға
Бағыныңқы компонент болып субстантивтенген есімше жұмсалғанда да осы қатынас
Беретін мағынасы жалпы қатыстық болғандықтан меңгеру амалы арқылы құрылған
МЕҢГЕРУ АМАЛЫМЕН ҚҰРЫЛҒАН СЫН ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып сөз тіркесін кұрағанда,
а) Бағыныңқы компонент зат есім барыс септік тұлғада тіркескенде,
Бұл шөп қуаңшылық пен суыққа өте төзімді, ыстыққа төзімсіз.
Бұл тіркестердің ішінде жеке сөзге, басқа күрделі құрамдағы сөз
Ажарға тәуір — ажарлы, сұлу. Киім тігуге ұста —
Киім тігуге ұста — киімге ұста деген екі вариантты
Ажарға тәуір ажарлы, сұлу дегендерден алшақ стильдік өң тудыру
ә) Бағыныңқы компонент шығыс септік тұлғада меңгеріліп тіркескенде сын
б) Бағыныңқы компонент көмектес септік тұлғадағы зат есім, басыңқы
Бұл қатынас тек сын есімді тіркесте емес, көмектес септіктің
МАТАСУ АМАЛЫМЕН ҚҰРЫЛҒАН СЫН ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Сын есімдер
Аналитикалық морфологиялык, форма мен синтаксистік форманың (сөз тіркесінің) функция
САН ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Сан есімдер басыңқы компонент болып
Сан есімді тіркестер бағыныңқы компонент ретінде бөлшекке түсетін заттарды
Матасып байланысып сан есім — сан есім құрамында кұралған
Күрделі сан есімдердін компоненттерін даралап қатыстырудың басқа да түрлері
ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Етістік сөздер сөйлемнің құрамын, кұрылысын белгілеуде
Етістік сөздер басым компонент ретінде сөз тіркесін кабысу, матасу,
Бірақ меңгеру амалы түр жағынан да, жиілік жағынан да
Бірақ етістік сөздердің өзі іштей тіркестік қабілеті— тіркесу амалдарының
Етістіктерді тіркесу кабілеті жағынан өзара ажырататын, бөлетін тағы бір
Етістік сөздердің әрқайсысы өз мағынасына сай тіркес құрау қабілетіне
ҚАБЫСА БАЙЛАНЫСҚАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Етістікті сөз тіркестеріне қабысу амалы арқылы бағыныңқы компонент ретінде
Етістікті сөз тіркесіне бағыныңкы болып сын есімдер жаппай еркін
Сапалык сын есім сөздердін. бағыныңқы болып етістікті сөз тіркеске
Сан есімдер етістікті сөз тіркесіне негізінен дүркіндік, көлемдік мағыналы
ЗАТ ЕСІМДІ ҚАБЫСТЫРЫП ҚАТЫСТЫРҒАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ.
Іс-әрекет пен объектінің арасындағы қатынас «табыс септіктегі зат есім—етістік
Бұл екі тең тіркес функция жағынан біріне-бірі байланысты болғанмен
«Атау тұлғалы зат есім — етістік» типті тіркестер компоненттерінің
Бірақ қабыса байланысқан бұл тіркестердін бағыныңқысы әр уақыт табыс
Күрделі атау ретінде құралған «зат есім-етістік» кұрамдағы тіркестің компоненттері
Қабысу арқылы кұрылған «зат есім-етістік» тіркестерінің компоненттері арасына сөз
ҮСТЕУ СӨЗДІ ҚАБЫСТЫРА ҚАТЫСТЫРҒАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Үстеулер қимылға
1. Мезгілдік — жаңа қарады, ерте бітті, биыл көшті.
ЕЛІКТЕУШІ СӨЗДІҢ ҚАБЫСУЫ АРҚЫЛЫ ҚҰРЫЛҒАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Еліктеуіштер
Сөздердің еліктеуіштік мағынасы оларды белгілі етістіктермен ғана тіркесуге мәжбүр
КӨСЕМШЕНІҢ ҚАБЫСУЫ АРҚЫЛЫ ҚҰРЫЛҒАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Көсемше өзгермейтін
Қарындаш жерге түсіп, домалап кетті. Перде жиырылып түсті.
Сонымен, көсемше өз алдына дербес жұмсала алмайтын, сөйлемде тек
Етістікті тіркеске көсемшенің үш түрі де (-ып, -іп, -п,
1. Көсемше сөз бен етістік сөздің мағыналық үйлесімі: Шошып
2. КөсемшенІң грамматикалық түрлеріне тән мағына да олардың тіркесу
Қызмет, мағына жағынан біріне-бірі -ып, -іп, -п формасы мен
Осы мысалдар, болымды-болымсыздық форма жасауда, іс-әрекеттің сынын білдіруде көсемшелік
Қазақ тілінің жүйесінде көсемшенің аталған формаларының анық дараланып жұмсалатын
Іс-әрекеттердің іле қатар болғанын білдіретін етіс-
тікті тіркесте -а, -е тұлғалы көсемше бағыныңқы компо-
нент болып жұмсалады: келе (іске) кірісті, бара сөйледі.
-а, -е тұлғалы көсемшелердің санаулы түрі дәстүр
бойынша қалыптасып тіркесетіндері де бар: сөйлей-сөй-
лей шешен боларсың, жүре-жүре (тауға) жеттік.
Осы сияқты көсемшелердің дәстүрмен қалыптасқан тіркесте тұрақтағандары бар: жүре
...Қайрат та қисық сапты бишігін шошаңдатып қойды. Онан соң
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі формалары. Бұлар өз дара мағынасына
Сонымен «көсемше — етістік» болып құралған сөз тіркестері пысықтауыштық
МЕҢГЕРУ АЛМАЛЫ АРҚЫЛЫ ҚҰРЫЛҒАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Етістік сөз
ТАБЫС СЕПТІК ТҰЛҒАЛЫ СӨЗДІ МЕҢГЕРГЕН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Табыс
«Табыс септіктегі зат есім — етістік» болып құралған сөз
Объектілік қатынасты білдіруге зат есім сөздің табыс септік формасы
Айтжанды ұрысты — Айтжанға ұрысты. Не айтуды білмеді —
Қолын ұстады — қолынан ұстады; етегін басты — етегінен
Тура объектілік қатынасқа түсетін сөздің табыс, шығыс септік формаларында
Ұрысты сөзі тура объектіні табыс, барыс септікте бірдей меңгереді.
Осы сияқты мін, ас сөздері де объект ретіндегі компонентті
Мінді сөзі көпшілік объект ретіңдегі сөзді тек барыс септік
Осы сияқты таудан асты, тауды асты деген варианттардың негізгісі
«Барыс септіктегі сөз — етістік» болып кұралған сөз тіркестерінің
Іс-қимылдын, бағытын білдіреді: суға сүңгіді, ішке
кірді, қапқа салды, дәрігерге көрінді.
Қимылдың, істің объектісін білдіреді: асытққа тол-
ды, шайға қанды, хабарға қанықты.
Айналуы, жұмсалу объектісін білдіреді — (шытты) көйлекке алды, отынға
Айналдырсан, уақытты ащы терге,
Айналмақ тер уақыттай мәңгілікке.
(Қ. Мыр. «Уақыт пернесі»).
Меңгерілген зат есім мен етістіктің арасындағы бұл қатынас тура
Осы мағына кеңейтіліп, барыс септіктегі есім (тұйық рай етістік)
3. Меңгерілетін сөз есімше немесе тұйық рай сөз бол-
ғанда етістікті тіркес мақсат, себептік қатынасты білді-
реді, яғни бағыныңқы сөз етістік атаған қимылдың, істің
себебін, мақсатын білдіреді: айтуға келді, күлгенге рен-
жіді. Бұл қатынаста келген «барыс септікті—есімше (тұйық етістік) —
Мақсаттық, себептік қатынас білдіруде бұл үш түрлі (үшін, -дықтан,
-у үшін, -ғандықтан тек себептік қатынасты білдіру үшін ыңғайланған
Барыс септіктегі есімше — болымсыз етістік болып құралған тіркесте
4. Өзгелік етіс тұлғалы етістікке барыс септіктегі сөз
тіркесіп іс-қимылдың субъектісін толықтауыш ретінде
қатыстырады: араға талатты, итке қаптырды, Әй, бай-
ай, сенің байлығыңды балықшыларға талатқалы отыр
дейсің бе (Ә. Н.).
Бұл тіркестер талға байлады тәрізді синтаксистік-семантикалық байланысқа ұқсас болғанымен,
5. Бірқатар етістіктер зат есімді барыс септікте де,
шығыс немесе көмектес септікте де бірдей меңгеріп, бір-
ақ мағыналық қатынасты білдіреді: Жүмысқа кешікті -
жұмыстан кешікті. Кешікті меңгерген сөздің екі тұлғада
келуі (жұмысқа, жұмыстан) ситуациялас жағдайда жұм-
салатын тіркестердің ықпалынан болуға тиіс. Ол тір-
кестер мыналар: жұмысқа үлгерді, жұмыстан қалды.
Жолықты, байланысты, кездесті етістіктері өзінің семантикасына лайық іске қатысушы
Объектілік қатынасты білдіруде бұл екі амалдың арасында айтарлықтай еркшелік
Объектілік қатынастың екі тұлға арқылы көрінуі тіркестегі тірек компонент
Бірқатар етістіктерге өздерінің мағынасына орай мекенді білдіретін сөз тек
Екі септік жалғаудың қатар жұмсалуы ертеден бар: иырайа оғузығ
ЖАТЫС СЕПТІКТЕГІ СӨЗДІ МЕҢГЕРГЕН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ. Жатыс септік
Жатыс септіктегі сөз жеке етістікке қатыспай, субъект — етістік-баяндауыш
келетіні бар және мұндай байланысқа түскен есім сөз-
дер генетивтік қатынаста тұрады: жатыс септіктегі жал-
пы мағыналы сөз бен оған байланысты басыңқы сөз
екеуі жалпы мен жалқы заттардың генетивтік қатына-
сын білдіреді: екі аяқтыда бажа тату, төрт аяқтыда бо-
та тату.
Әйелде Шолпаннан, биеде мынадан артықты әзір көргем жоқ!—деді Аман
Жалпы мағыналы сөздің жатыс септігі арқылы генетивтік қатынасқа тікелей
Жатыс септікте меңгерілетін сөз -ған, -ген тұлғалы есімше болып,
Осы мезгілдік қатынасты білдіретін тіркес қабысу арқылы де құралады.
Мезгілдік қатынасты білдіретін тіркестің (жүргенде әкелгені) атрибутивтік тіркес қалпына
Право, нормаға байланысты ұғымдарды білдіретін сөздерді (заң, тәртіп, әдет)
Айтпағаным — қазақтың ескі әдетінде некелі жары немесе басқа
Осы тіркестердің екінші функциялас сыңары бар. Ол функциялық вариант
Функциялас осы екі тіркестің көмекші есімсіз құралатын түрін ауызекі
Жас мөлшерді білдіретін сөздер жатыс септікте етістікпен тіркескенде, мезгіл
Тайында қысыр емді. Байталында құлын тастады (Ғ. Мүст.).
Жатыс септіктегі бұл сөздер статикалық үзінді мезгілді атайды. Осынысымен
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ тiл бiлiмiнiң өмiрге келуi мен оның қалыптасып, өсiп-өркендеу
М. Балақаев - қазақ тiл бiлiмiнiң негiзiн қалаушы ғалымдардың
«Қазақ тiл бiлiмi» пәнiнiң негiзi қаланып, даму жолына түсуi
Бiр ерекшелiгi - ғалымның жасаған теориялық тұжырымдары терең де
Тiл - халық байлығы. Тiлдiң әдеби түрi - ғасырлар
Академик Қажым Жұмалиев айтқандай, тiлiмiзде жаман сөз жоқ, кiнә
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А,1994
Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А, 1978
Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. А, 1983
Қазақ тілінің грамматикасы. А,1967
Қазақ грамматикасы. Астана, 2002
Балақаев М,. Сайрамбаев Т. Қазаіргі қазақ тілі. А, 1994
Сайрамбаев Т. Күрделі сөз тіркестерінің кейбір мәселелері. А, 1967
Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. А, 1982
Шаукенов Қ. Синтаксис. А, 1996
Оразбаева Ф, Сағидолда Г, Қасым Б. Қазіргі қазақ тілі.
Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А,1997 ж
Аханов К. Тіл білімінің негіздері.А,2002 ж
Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің
Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі А,1983 ж
Әбілқаев А. Қазақ тіліндегі жай сөйлем
Балақаев М .Қазіргі қазақ тілі А,1992 ж
Балақаев М., Қордабаев Т.Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис.Оқулық
Бектаева Ш. Қазақ тіліндегі тұрлаулы мүшелеодің инверциялануы.А,1968
Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. А,1995 ж
Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы. А,1982
Жиенбаев С. Қазақ тлінің грамматикасы .Синтаксис. А
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жәніндегі зерттеулер.
Күлкенова О. Қазіргі қазақ тіліндегі
Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі
Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас
Төлегенов О. Қазақ тіліндегі күрделі құрылымды
Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары
Салиева Ұ. Қазақ тілндегі құрмалас сөйлемдердің
Сайранбаев Т. Қазақ тіліндегі күрделі сөз
Серғалиев М ., Мүсірепова Ғ. Күрделі синтаксистік

Ұқсас жұмыстар

Етістіктің жақ категориясы

Қазақ тілінде грамматика ілімінің қалыптасу кезеңдері, негізгі бағыттары

Тарихи грамматика мен салыстырмалы тарихи тіл білімінің ұқсастықтары мен ерекшеліктері. Салыстырмалы тарихи тіл білімінің қалыптасу тарихы

Түркология және қазақ тіл білімі

Қазіргі қазақ тілі фонетикасы және фонема

Қазақ тіл білімінің морфология саласы

Тіл тарихын зерттеген кемел ғалым

СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ пәнінен ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ

Қытай тілі грамматикасындағы (介词) сөз алды қосымшаларының ерекшелігі