Бесшатыр қорымындағы археологиялық зерттеулер
Кіріспе..........................................................................................................................
Негізгі бөлімі..............................................................................................................
І.тарау Ғалымның өмірбаянына шолу............................................... ...............
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен қызметі....................................
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман археологы.......................................................
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек ету.................................................................
ІІІ. тарау Ғылыми зерттеулері мен шығармалары..........................................
Бесшатыр қорымындағы археологиялық зерттеулер...................................
Есік обасындағы «Алтын адамның» табылуы мен зерттелуі ....................
Қорытынды................................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................................
Кіріспе.
Тарихты жазу үшін міндетті түрде біз деректерге сүйенеміз. Ал
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ғалымның өмірі мен шығармашылығына, қазба
К. Ақышевтың қазақ археологиясындағы орны мен қызметін ашып көрсету.
Археология ғылымына жарты ғасыр бойы қызмет етуіне шолу жасау.
Ғылыми еңбектері мен шығармаларын талдау.
Бесшатыр және Есік обасындағы жүргізілген археологиялық зерттеулердің мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі. Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі
Мұндай Қазақстанның оңтүстік аймағында ғана (әсіресе Жетісуда) осыншама қорғандардың
70-жылдары К. А. Ақышев көшпенділік тематикасының әртүрлі аспектісінде жұмыс
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Бұл жұмыстың зерттелу дәрежесіне тоқталсақ, Қазақтың
Кемел Ақышевтің археология саласындағы ерен еңбек етуіне байланысты бұл
Ғылыми жұмыстардың алғашқы жемісі-Кемел Ақышев басқарған бір топ авторлардың
Д. Талеевтің айтуы бойынша: «К. А. Ақышев өмірде өте
Сондай-ақ Кемел Ақышевтің еңбектері қазақ-орыс тілдерінде ғана емес, өзге
50-жылдардың аяғы К. А. Ақышев өмірбаянында атақты Бесшатыр обасын
Алынған материалды жан жақты анализдеу К.А. Ақышевке 1963 жылыдың
Жұмыстың құрылымы: 3 тараудан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
І.тарау Ғалымның өмірбаянына шолу
Ғалымның өмір жолына келер болсақ, Кемал Ақышев 1924
Ұжымдастыру жылдары,қазақтар аштыққа ұшырап,өзінің жанұясынан айырылған болатын.Алдымен ата-аналары Қарағандыға
Кемал Ақышев анасының кіші інісі Қ.И.Сатбаевтың арқасында тірі қалады.
Қаныш Имантайұлы өзінің жиендерін іздестіріп,жетім қалған балалар мен бірге
Сол жылдары Қазақстандағы ең көрнекті мамандық геолог болды. Кемалдың
1941 жылы Қ.И.Сатбаев жаңа қызметке ие болып, жанұясымен
Қаныштың Имантайұлы Сатбаевтің қызы Мейіз Сәтбаева «Басқаша айта алмайсың,
Біз Қаныш Ишантайұлымен шын достасуымыз үйге кір қожалақ аш
1941 жылы 22 маусымда Жезқазғандық геологтардың коллектіві Сатбаевтің Басқарауымен
Енді мамандық таңдауда ол тарих факультетіне түсті. Геологиядан құлшыныс
Студенттік шақтарында Кемал Ақишев Бегазы ескерткішін ашуда үлес қосады.
1949 ж. Ғылым академиясы жариялаған хабарламада Оңтүстік Қазақстандағы археологияның
Экспедицияда А.Н.Бернштамның ғылыми – қызметкерлері С.И. Агеева, Г.Е. Пацевич,
Кемал Ақишевтің мақтанышымен еске алатыны ал кандидаттық диссертация тақырыбын
1951 -1952 ж.ж. аралығында Кемаль отряд басшысы ретінде, Орталық
1950 жылы Қаз ГУ К. Ақишев бітіргеннен соң
Кемаль Ақышев М.П. Грязновтың ең бірінші
1953 жылы Кемаль Ақышев Қаз.ССР ғылыми Академияның археология және
ІІ.тарау Қазақ археологиясындағы орны мен қызметі
2.1. Қазақ халқының тұңғыш маман археологы
Археология Қазақстан тарихының кейін дамыған тарауларының бірі. Оның басталуы
Тек XIX ғ. 60-жылдарында Ресей империясы Қазақстанда түгелімен отарластырылып,
Бірақ осы кезде Қазақстандағы археологиялық және сәулеттік ескерткіштерді зерттеген
Тарих ғылымының алтын қоры болған көптеген ескерткіштердің табылған құнды
Солай бола тұрсада, кеңес үкіметі кезінде басқа жақтан келіп,
Қазақстан археология ғылымының ен жайған кезі Ұлы Отан соғысынан
Осындай Ұлттық Академияның ашылуы, барлық ғыым салаларының дамуына өзінің
Бұл жағдайлары әсіресе гуманитарлық ғылымның салаларында қызмет жасайтын мамандар
А.Х. Марғұланның архиалогиядан алғашқы даиындаған шакірттерінің бірі тарих
1969-1971жылдары ұлы бабамыз. Әл-Фарабидің кіндік қаны тамған Отырар қаласын
Қазақстан Риспубликасын егеғменді ел болып оның екінші орталығы
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ұлы Отан соғысының ардагері К.А.
Өздерінің көзқарастарын үлкенді-кішілі мақаларда жазып
Отаршылық жылдардың сағасын алатын археологиялық
Бұрын-соңды зерттеуін кең көлемде таба алмай келе жатқан Қазақстан
«Қырық жыл қырғын болса да ажалды
Кемал Ақішев халқымыздың тұңғыш маман археологы. Ол отан соғысынынан
Ғалым қиындықтарға қарамастан Астана аймағына археологиялық барлау жұмыстар
Археология миллиондаған ұзақ мерзімді жылдары қамтып зерттейтін
Бұл экспедицияның басты алға қойған
К.Ақышевтің басқаруымен зерттелген Бесшатыр обасының ғылыми жаңалығы
К.Ақышевтың басшылығымен Қазақстан археологиясы 1966-жылы және
2.2. Археологияға қалтқысыз еңбек ету
Ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан аса ірі
1. Түрік дәуірінің зираттарын зерттейтін бөлім, меңгерушісі-археолог Б.Нұрұханбетов.
2. Отырар аймағының суландыру жүйесін зерттеуші бөлім менгерушісі-А.В.Грошев.
3. Тас дәуірін зерттейтін бөлім, Х.Алпысбаев.
4.XV-XVIII ғғ. Қазақ халқының материялдық мәдениетін зерттейтін бөлім, меңгерушісі-аспирант
Қалада К. Ақышев тікелей өзінің қатынасуымен жиырма жылға жуық
Ғалым Отырар және оның аймағындағы атақты Түркістан, Сауран, Сығанақ,
Қ.Ақышев өзінң ғылыми жымысының барысында 200-ден астам ғылыми мақалалар
Ғалым өмірінің соңғы кезінде дейін тек ізденумен, еңбек
Ғалымның соңғы кездегі теориялық жағынан жазған ғылыми мақалалары, ол
Кемел Ақышевпен мн аспирантураға 1968 жылы түскеннен бастап танысып,
С.Жолдасов: «Кемел ағаймен 1977 жылы тамыз айында Созақ ауданының
Ойлап қарасаңыз осы тіршілік үшін күреспеген адам
Тіршілікте құрыштай бол төзімді,
Тағдырынды еш уақытта жазғырма,
Сан мәртебе алдаса да өзінді,-деп тіршіліктегі қиындықтарға қарсы күресе
Былай алып қарағанда К.Ақышев көп сөйлемейтін,сөзге сараң
Атақты Жәнібек хан өзінің уәзірлеріне дүниеде
Ай мен күннің өлгені, өңкейіп барып батқаны.
Асқар таудың өлгені, басынан бұлтың асқаны.
Қара жердің өлгені, қар астында жатқаны.
Ағын судың өлгені, мұ астында жатқаны.
деп жақсының аты өлмейді, ғұлама ғалымның
Отырар жәдігерлері небір ғұламаларды өзіне тартып қызықтырды. Олардың қатарында
Кемел Ақышевтың археологиялық зерттеулерімен Қазақстанда баспаған тауы, бармаған жері
Кемал ағамен 1996жылдың қоңыр күзіндегі Отырар төбеге бірге барғанымыз
Ал қорық-музейдің жүргізген қазбаларын көріп болған соң, Кемекең Отырарды
Өткен ғасырдың 40-шы жылдарының аяғында Сары Арқаның тумасы Кемел
Отырарға деген қызығушылық Кемал Ақышев те осы кезден
“Қазақстанның археологиялық картасы”, “Іле өзені бойындағы сақтар мен
1967 жылы Кемекең басқарған Жетісу археологиялық экспедициясы Жетісу өңірі
Кемел аға сол кездегі республика басшысы Д. Қонаевқа шығып,
Ғылыми жұмыстардың алғашқы жемісі – Кемел Ақышев басқарған бір
К.Ақышев басшылық еткен экспедиция Отырар төбеде кең көлемді аудандарды
Жалпы Кемел Ақышев басқарған экспедиция мүшелері, ағаның шәкірттері Отырар
Эрмитаждай әлемге әйгілі музейде кандидаттық диссертация қорғап, Ғылым Академиясы
Қазақы ұғымда жасы үлкен кісі жасына лайықсыз тірлік істеп,
Мен Кемекеңмен 1980-ші жылдардың басында ҚазМУ-де оқып жүрген кезімде
Мен Отырар қорық-музейіне жұмысқа ауысып, Кемекеңмен жақынырақ араласқан соң
1997 жылдың жазында Кемел аға Отырар қорық-музейі жұмысымен вице-министр
Кемел ағаны келмеске шығарып салған күні Отырар төбе үстінде
ІІІ. тарау Ғылыми зерттеулері мен шығармалары
Бесшатыр қорымындағы археологиялық зерттеулер
Бесшатыр қорымы б.з.б 1мың жылдықтың орта шеніндегі
Үйінділерінің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа
Диаметрі 104 м және биіктігі 17 м үлкен Бесшатыр
Бесшатырда үш үлкен, үш орташа оба және кішкене
Жерлеу бөлмесінің бірқатар бөренелерден тұратын жалпақ төбесі
Жерлеу жоралғысынан кейін бөлмеге кіретін ауыз ірі тастармен
Екінші бір үлкен обаның тас үйіндісі астында сол
Қабырғалардың көп жерлерінде кішігірім кертпеше ойықтар жасалған, олардың жанындағы
Бесшатыр қорығында (N14 оба) жерлеу құрылымының жаңа түрі ашылды.
Қабірдің шығыс жағында екі жағына екі жұптан бағандар қазылып
Бесшатыр хронологиясы кіші обалардың бірінен табылған заттар бойынша айқындалады.
Бесшатыр қорымы б.з.б. V ғасырға жатады. Бұл қорымның аумағы
Шамасы, Бесшатыр комплексі Іле өзені аңғарын мекендеген жетісулық сақтардың
Бесшатыр қорымының барлық обаларына үйінді тұрғызудың біртектілігі тән. Ол
Бесшатыр комплексінің үлкен және кіші обалары б.з.б. V ғасырда
Бесшатырдың діни құрылыстары тайпаластарының көсемді мәңгі есте қалдыруға тырысқанын
Үйінділердің үш тобына мола құрылыстарының әр түрлі формалары: үлкен
3.2. Есік обасындағы «Алтын адамның» табылуы мен зерттелуі.
«Есік» обасы Жетісудың «патша» сақтарының ең көрнекті ескерткіштерінің бірі
Аумағы 2,9х1,5 метр және биіктігі 1,5 метр. Қабір Тянь-Шань
Лақыттың үсті көлденең бөрене жаппамен жабылған. Жақсы қырналып, бір-біріне
Шамасы, еденнің өлік жатқызылған тұсына ұсақ алтын қаптырмалар мен
Оң жағында бел тұсына ағаш қыны бар темір семсер
Сол қолының қарында алтын ұшты символды жебе, одан жоғарырақ
Лақыттың еденінде өлік тамағы салынған ыдыстар қойылған. Салттық ыдыстардың
Ыдыстарды орналастыруда белгілі бір тіртіп сақталған. Қыш ыдыстар мен
Жерлеу жоралғыларынан кейін лақытты қысқа бөренелер мен жауып, шұңқырды
Антропологтардың анықтауы бойынша, «Есік» обасына жерленген -адам 17-18
Қорытынды
Кемел Ақышұлы - кең диапазоны зерттеуші. Оның ғылыми қызығушылығының
Бүгінгі күні К. А. Ақышев Қазақстан археологиясының құрушылары мен
Тек XIX ғ. 60-жылдарында Ресей империясы Қазақстанда түгелімен отарластырылып,
Бірақ осы кезде Қазақстандағы археологиялық және сәулеттік ескерткіштерді зерттеген
Тарих ғылымының алтын қоры болған көптеген ескерткіштердің табылған құнды
Қ. Ақышев өзінің ғылыми жымысының барысында 200-ден астам ғылыми
Ғалым өмірінің соңғы кезінде дейін тек ізденумен, еңбек
Ғалымның соңғы кездегі теориялық жағынан жазған ғылыми мақалалары, ол
Бүгінгі күні К.А. Ақышев Қазақстан археологиясының құрушылары мен патриархтың
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.).
2. Айтбаев А.Е. «Қазақтың көрнекті археологы»/М/. /Хабаршы/- 2006 №
3.Акишев Кемаль Акишевич // Элита Казахстана. Алматы: Институт развития
4. Акишев К.А. Эпоха бронзы центрального Казакстана.//т.ғ.кандидаты ғылыми атағын
5. Маргулан А.Х,Акишев К.А. Кадырбаев М.К. Оразбаев А.М.Древняя культура
6. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняякультура саков и усуней
7. Акишев К.А. Курган Иссык. Москва., 1978. 123 б.
8. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков.
9. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.).
10. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в
11. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар.
12. Акишев к.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в
13. Акишев К.А. Саки азиатские скифы европейские.// Археологические
14. 15. Ақышев.К. Ертедегі ескерткіштер есігі. Алматы. 1976ж. 119б.
16. Қазақстан археология зерттеулері Шымкент: Алматы. 2002. 260б.
17. Қазақстанның көне алтыны құраст. Қ. Акышев. Алматы. 1983ж.
18. Ежелгі Отрар құрған Нұсқабайұлы. Ө.Жәнібек. А.рауан.1997.176б.
19. Айтаханов. Қуаныш. Отырар жәдігерлері. Отырарская сокровища. Алматы.«Дария» 2004.
20. Қазақстан өнер, айтыс, археология, болет-Алматы 1986-80б.
21. Елеуов. Мадияр. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан.2005. 120 б.
22. Егемен Қазақстан 2007. 13-ақпан. -3 б.
23. Алтын адам туралы. Егемен Қазақстан. 2005. 26 қаңтар.,
24. Жылқыбаева.М. Алтын адамның ақиқаты. 2005-№7. 35 б.
25. Абдараманов.С.А. Алтын адам. «Егемен Қазақстан» 2002-14 маусым б.
26. Оразбекұлы.Ә. «Алтын адам» қалай саппына келтірілді. «Оңтүстік Қазақстан»
27. Әлімбек. Қ. Елдін ескерткіш «Алтын жауынгер», «Жас Алаш»-1996-16
28. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып
29. Айтбаева М. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. //
30. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, Рауан,
31. Қазақ тарихы // 2004ж. №2. 152 б.
32. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1999 ж,
33. Ақышев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар.
34. Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және
35. Қозғанбаева Г, Исабек Б, Ахмет С. Отырар өңірінің
36. Сонда, 58-бет.
37. Ақышев К.А, Байпаков К.М, Ерзакович Л.Б. Древний Отрар,
38. Қожаев М. Отырардың қысқаша тарихы. Арыстан баб. Түркістан
39. Волин С.Л. Сведения арабских источников о долине реки
40. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1999 ж,
41. Айтбаева М. Кемел Ақышұлы. Ақышев – қазақтың көрнекті
42. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып
43. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, «Рауан»,
45. Әлімбек. Қ. Елдін ескерткіш «Алтын жауынгер», «Жас Алаш»-1996-16
46. Мобилизованной археологией. К 80—летию Акишева Кемаля Акишевича (1924-2003г.г.).
47. Акишев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар.
48. Қожаев М. Отырардың қысқаша тарихы. Арыстан баб. Түркістан
49. Оразбекұлы.Ә. «Алтын адам» қалай саппына келтірілді. «Оңтүстік Қазақстан»
1
Зерттеу нәтижелері ерте темір дәуірінде
Археологиялық ескерткіштер және олардың түрлері
Шілікті алқабындағы Бәйге төбе қорғанының құрлысы
Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымы
Қазақстан мен Орта Азиядағы сақтардың мәдениеті
Археологиясындағы орны мен қызметі
Бесшатыр қорымы
Бесшатыр ескерткіштерінің әшекейлері
Шіліктідегі жүргізілген қазба жұмыстары
Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштері