БӨЛМЕ ӨСІМДІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ....................................................................................................................4
1 ӘСЕМДІК ҮШІН АШЫҚ АЛАҢДАРДА, САЯБАҚТАРДА, ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН
1.1 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштарға және бұталарға
1.2 Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын қылқан жапырақты ағаштар..
1.3 Сәндік үшін өсірілетін ағаштар.......................................................................
1.4 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштардың және бұталардың
1.5 Аулада өсірілетін гүлдерге жалпы сипаттама..............................................17
1.6 Аулада өсірілетін гүлдердің агротехникасы.................................................28
2 БӨЛМЕ ӨСІМДІКТЕРІ
2.1 Бөлмеде өсірілетін өсімдіктерге жалпы сипаттама......................................40
2.2 Бөлмеде өсірілетін гүлдердің агротехникасы...............................................46
2.3 Бөлме гүлдерінің зиянкестері мен аурулары................................................64
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..................................................................71
ҚОСЫМША...........................................................................................................72
КІРІСПЕ
Тақырыптың актуальдылығы
Өсімдік – табиғат қазынасы, халық байлығы. Өсімдіксіз жер бетінде
Өсімдік - өмір өзегі деп бекер айтылмаған, олардың саялы
Өсімдіктер айналадағы ауаны жақсартады: ауа райын салқандатып, қатты желге
Өсімдік адамның денсаулығын нығайтып, бойына күш береді. Тыным бақтардағы
Жасыл өсімдіктер суды буландыру арқылы ауаны ылғалдандырады, желге тосқауыл
Адам саны тығыз және өндіріс орындарынан, машиналардан шыққан түтіндер
Мақсаты:
- сәндік мақсаттағы өсімдіктерді көбейтіп, жасыл желекке айналдыру:
- қоршаған ортаны ластанудан (жел, эрозия, шаң-тозаң) қорғау, ауаны
Міндеті:
-отырғызылатын өсімдіктердің орнын дұрыс таңдап, анықтай білу;
- ол өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері мен сол ортаға төзімділігін
Білуі керек:
агро техникалық шараларды;
әрбір өсімдіктің көбеюі мен отырғызылу ерекшелігін және маңызын.
1 ӘСЕМДІК ҮШІН АШЫҚ АЛАҢДАРДА, САЯБАҚТАРДА, ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН
1.1 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштарға жалпы сипаттама
Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын ағаштар мен бұталарды таңдағанда алдымен олардың
Мысалы, тал, терек, қайың, жөке, шаған, үйеңкі, мойыл, шетен
Олардың қатарына шырғанақ, жыңғыл, сирень, тобылғы т.б бұталарды да
Жөке, аткаштан, татар үйеңкісі, ырғай, шетен, грек жаңғағы табиғи
Жіңішке жапырақты жиде, Беггер итмұрыны, қарақат, сары қараған, жыңғыл
Үй іргесіне, көшелерге, парктерге егілетін ағаштар мен бұталар ауаны
Ағаштар мен бұталардың шаң ұстауы (тұтуы) мен улы газдарды
Ағаштар мен бұталардың кейбір түрлері ауаға зиянды микробтарды өлтіретін
Бір гектар жердегі қылқанды жапырақты орман тәулігіне атмосфераға 4
Жасыл желектердің тағы бір ерекше қасиеті тікелей түсетін күн
Қоршаған ортадағы сәндік үшін өсірілетін көпжылдық және маусымдық өсімдіктер:
Ағаш - ерекше көзге түсетін жуан дің-сабағы және одан
Ағаштың негізгі дің-сабағының биіктігі 7 м-ден (арша) 150
Бұта – бір тұқымнан өсіп шыққан өсімдік сабағы тамырдың
Жартылай бұта. Жартылай бұта сабағының түп жағы сүректеніп, ұшы
Шөптесін өсімдіктер - жер бетіндегі сабағы онша сүректенбейтін және
Өсімдік айналасындағы әр түрлі жағдайлардың әсерінен болатын шуды бәсеңдетеді.
Осыншама маңызы зор ағаштар мен бұталардың тұрмыста көбірек кездесетін
Терек (Populus-Тополь) - қала мен дала сәні. Қосжарнақтылар класына
Аналық сырға гүл шоғырының ұзындығы 3-5 см, қою жасыл
Қайың (Betula-Береза) – қосжарнақтылар класына жататын, ақ түсті қабығымен
1.2 Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын қылқан жапырақты ағаштар
Қарағай (Pinus-Сосна) – қылқанжапырақтылар класына жататын мәңгі жасыл ағаш.
Қарағайдың бұтақтары топтасып орналасады. Ұзарған сабақтары, жарғақ тәрізді қабыршақты
Көгалдандыруда қарағайдың “Mors” деген түрі жиі қолданылады.
Қарағай өскіндері екі түрлі – ұзын және қысқа, қылқандары
Еліміздің табиғатында қарағайдың жай қарағай және балқарағай деген екі
Балқарағай туысының 20-ға жуық түрлері бар, солардың ішінде
Бұл өте ірі ағаш, биіктігі 40 метрге жетеді. Жас
Балқарағай қылқанжапырақтылардың ішіндегі қыс мезгілінде жапырақ түсіретін өсімдік. Діңінің
Шырша – туысының 50-ге тарта түрі бар. Тянь-Шань шыршасы
Сүрегі ақ, сарғыш, ақшыл қоңыр, ақшыл қызыл түсті, жұмсақ,
Шыршалар да қарағайлар сияқты өзінің айналасына микробтарды өлтіретін фитонцидтер
Бұл ағаш басқаларға қарағанда өте тік өседі, әсем, әдемі,
1.3 Сәндік үшін өсіретін бұталар
Бөртегүл (Syringa-Сирень) – зәйтүндер тұқымдасына жататын, көпжылдық, бұтақты өсімдік.
Табиғатта 30 дан астам түрлері бар. Сәндік үлгіде қолданылатын
Венгер бөртегүлі кәдімгі бөртегүлден биіктеу, одан 8-10 күн кейін
1.4 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштардың және бұталардың
Ағаштар мен бұталарды күту жолдары. Жалпы өсімдіктердің ішінде бұтақтылар
Қопсыту. Қопсытудың ең негізгі қажеттілігі – арамшөптерді өрістетпеу. Әсіресе,
Түптеу. Қажеттілігі:
- Жаздың ыстық күндерінде топырақ өз бойындағы ылғалдылықты сақтап
- Арамшөптердің өсуі тез тоқтайды;
- Топырақтың құнарлылығы артады, құрамы жақсарады;
-Кейбір түптеуге пайдаланылатын қоспаның құрамында өсімдіктің қоректенуіне қажетті минералды
- Қыс мезгілінде өсімдіктің жер астында қалған тамырын сақтауға
Суару. Ағаштар мен бұталы өсімдіктердің ерекшелігі - өз бойларында
Қыстың ызғарлы суығынан қорғау. Ағаштар мен бұталы өсімдіктер қысқы
Қоректендіру. Ағаштар мен бұталар басқа өсімдіктер тәрізді жақсы қоректендіргенді
Ағаш бұтақтарын дұрыс кесу. Кейде ағаштың қартайған үлкен бұтақтарын
Гүлдеп біткен гүлсабақтарын қырқу. Жалпы ағаштар мен бұтақты өсімдіктердің
Қырқу. Ағаштар мен бұталарды үш түрлі себеппен қырқады:
1. Өте әлсіз, ауру бұтақтарынан және зақымданған бұтақтарынан арылту
2. Өсімдікті белгілі пішінге келтіру мақсатында;
3. Мол гүлдеуі үшін.
Көбеюі. Барлық организмге тән тіршілік қасиеттерінің бірі – көбею.
Жер бетіндегі өркендерінен көбею. Кейбір ағаштар жер бетіне көктеп
Тамыр атпаларынан көбею. Кейбір өсімдіктердің жанама тамырларында болатын қосалқы
Телу. Қолдан вегетативтік көбейтудің бірден-бір тәсілі. Телу дегеніміз –
Телу ісі нәтижелі шығу үшін қойылатын талаптар – телінуші
Телудің жүзден астам түрлері бар. Олардың ішінде көбінесе іс
Міне ағаштарды осындай бірнеше жолдармен көбейтуге болады. Енді, сәндік,
Теректер. Күтімі. Топырақ талғамай өседі. Күн көзіне өскенді ұнатады.
Көбеюі. Қалемшеден (шыбықтан), көбінесе жіңішке бұтағынан көбейтеді. Терек отырғызуға
Отырғызылуы. Ол үшін қазылатын шұңқыр диаметрі 1-1,5 метр, тереңдігі
Қайың. Күтімі. Қайыңның өсіп келе жатқан бұтақшаларын кесіп,
Қайың ерте көктемде-ақ бүр жарады. Бір үйлі өсімдік болғандықтан
Көбеюі. Қайың тұқымын шілденің аяғы мен тамыздың басында жинайды.
Қарағай. Күтімі. Күн сәулесін, көлемді жерді қажет етеді.
Көбейтілуі . Тұқымын себу немесе қалемшелеу арқылы көбейтіледі.
Аурулары мен зиянкестері: 1) су тәрізді тот басу –
2) өскіндердің кеуіп кетуі – яғни, қылқандардың сарғаюы және
3) қылқандардың сарғаюы мен түсуі – алдын-алу үшін арнайы
4) қарағай биті түскен кезде – қылқандары сарғайып, жас
5) қарағай хермесі – осы ауруға қарсы маусым-тамыз айларының
6) қарағай рагымен зақымданған өсімдік қатты өзгеріске ұшырап, дамуы
Шырша көктемде – мамыр айында сары түсті аталық бүрі
Бөртегүл. Күтімі. Ашық күнді сүйеді, ала көлеңкелі жерде де
Көбейтілуі. Бөртегүл тұқымынан, қалемшеден, тамыр атпаларынан көбейеді. Бөртегүл жыл
Кез келген ағаштардың, бұталардың әдемі, түзу болып өсуі үшін
1 кесте
Ағаштар мен бұталардың сыртқы ортаға талабы
Өсу ортасына ерекше талап ететіндер Өсу ортасына орташа талап
Емен
Үйеңкі
Қарағаш
Жөке
Шаған
Самырсын
Жасмин
Қайың
Қарағай
Бөртегүл
Сары акация
Итмұрын
Тобылғы
Үшқат
Қайың
Қарағай
Терек
Балқарағай
Тал
Үйеңкі
Шаған
Бөртегүл
Сары акация
Тобылғы
Жыңғыл
Жиде
Шырғанақ
Емен
Жөке
Шагіршін
Шырша
Самырсын
Аткаштан
Туя
Жасмин
Мойыл
Долана
Шетен
Ырғай
Тал
Терек
Шаған
Қайың
Шарша
Көк терек
Балқарағай
Жыңғыл
Жөке
Қарағай
Емен
Аткаштан
Самырсын
Кедр
1.5 Аулада өсірілетін гүлдерге жалпы сипаттама
Аулада гүл өсіру үшін алдымен жерді дұрыс таңдап алған
Себілетін өсімдіктердің биіктіктерін, сабақтарының қалай жайылып, төселіп, өрмелеп өсетіндігін
Гүлзарларды арнай өлшеуішпен (рулетка) есептей отырып жасайды. Гүл себетін
Аулада өсірілетін гүлдер бір жылдық, екі жылдық, көп жылдық
Бір жылдық: циннния, хош иісті темекі, космея, петуния, бір
Екі жылдық: қоғажай, шерменгүл, қоңыраугүл т.б. жатады.
Көп жылдық: флекс, астра, пиязшықты өсімдіктер, інжугүл, қара қоғар,
Аулада жиірек өсірілетін түрлерінің кейбіреулерінің жалпы сипаттамасына тоқталамыз.
Бегония (Begonia-Бегония). Қаланы, ауланы көгалдандыруда жаңашыл да қарапайым гүлдерді
Бегонияларды жалпы әдемі жапырақты және әдемі гүлдейтіндер деп екі
Раушан (Rosa-Роза) - раушангүлділер тұқымдасына жататын, өсімдік әлемінде “гүл
Жер бетінде раушан гүлінің 350 түрі, 200 мыңнан астам
Пейжаздық раушан гүлінекіге бөлуге болады.
- Жыл сайын сабағын түзеп тұруды қажет ететін түрі.
- Шырмалып және жайыла өсетін түрі. Бұл түрлер барлық
Шырмауық раушан екі топқа бөлінеді. Жаздың басынан қоңыр күзге
Жайыла өсетін түрлері өзі өсіп тұрған жерін екі жылда
Шырмалып өсетін түрлері отырғызылғаннан кейін екінші жылы ғана гүлдейді.
Аласа бойлы раушан гүлі ерекше күтімді қажет етпейді. Биіктігі
Сұрпына қарай мамыр айынан бастап, алғашқы қар түскенге дейін
Бақытгүлі (Chrysanthemum-Хризантема) - алғашқа рет мыңдаған жылдар бұрын Қытай
Бақытгүлдер бойының биіктігіне қарай үшке бөлінеді: аласа бойлы, орта
1- топ. Жиекті аласа бойлы бақытгүлдердің бойының биіктігі 30
2- топ. Орта бойлы топ гүлдерінің биіктігі – 30-50
3- топ. Бұл топқа бойының биіктігі 50-120 см аралығындағы
Қызғалдақ (Tulipa-Тюльпан) – лалагүлдар тұқымдасына жататын, ерте көктемде гүл
Қызғалдақтың көптеген түрлері бар. Солардың ішінде Қазақстан аумағында кездесетін
Жатаған қызғалдақ – Қазақстанда кездесетін жабайы 34 түрдің ішіндегі
Шренк (Гесснер) қызғалдағы – Қазақстанның далалы, шөлді және шөлейтті
Бема қызғалдағы – Қазақстан шөлінің жергілікті типтік түрі. Құмды
Бұл түрдің жоғары сәндік қасиеті – гүлі үлкен, сабағы
Бузовский қызғалдағы – бұл да шөлдік түр. Бема қызғалдағына
Гүлдері жалғыздан түпте екі-үштен, кейде көберек (кейде сегізге дейін),
Грейга қызғалдағы – жабайы түрде тек Қазақстанның оңтүстігінде және
Пиязшығының құрамында қант бар, бұрын тағамға пайдаланылған, желектер және
Кауфман қызғалдығы – тек жұмсақтау және ылғалды Батыс Тянь-Шань
Регель қызғалдағы – Қазақстанға тән түр, тек Шу, Іле
Островский қызғалдағы – тек Іле Алатау жотасының орталық және
Кеш қызғалдық – Іле алатауының орталық және батыс бөлігі,
Қызғалдақтар сұрыптарының бүгінгі таңда жасалған жүйесі бойынша 15 класқа
1-класс. Қызғалдақтың қарапайым, әрі ерте гүлдейтін түрлері 17 ғасырдың
2-класс. Ерте гүлдейтін гүлпар түрлері 17 ғасырдан белгілі. Жабайы
3-класс. Триумф-қызғалдақтар 20 ғасырдан белгілі және әртүрлі түсті бокал
4- класс. Дарвиндік гибридтер 1960 жылы жеке класқа біріктірілген.
5-класс. Кеш гүлдейтін қарапайым қызғалдақтар басқалармен салыстырғанда кешірек және
6-класс. Лалагүлді қызғалдақтар 16 ғасырдың ортасына таман пайда болды.
7-класс. Шашақты қызғалдақтар 1930 жылдан бері шығарылуда, ал жеке
8-класс. Жасыл түсті қызғалдақтар 1981 жылы ғана жеке класқа
9-класс. Кеш гүлдейтін қызғалдақтар ұзын және жиі гүлпарланған, таушымылдықққа
10-класс. Рембранд қызғалдақтары кезінде өте танымал болған түрлерінің бірі.
11-класс. Тоты құс класының қызғалдақтары да 17 ғасырдан белгілі.
12-класс. Грейг қызғалдақтар және олырдың гибридтері жеке класқа 1960
13-класс. Фостер қызғалдақтары және олардың гибридтері ұзын бокал тәрізді
14-класс. Кауфман қызғалдақтары әртүрлілігімен және өте ерте гүлдеуі арқылы
15-класс. Қызғалдақтың жабайы түрлері және гибридтері. Кауфман, калпаковский, Островский
Біз қала көшелерінде, парктерде тіпті бүкіл солтүстік жарты шарға
1.6 Аулада өсірілетін гүлдердің агротехникасы
Аула өсімдіктерін қоректендіру, суару, қосымша күтім көрсетуден басқа бақша
Ал, өсімдік биті баршамызға таныс. Биттер жер бетінде 280
Өсімдік битін болдырмас үшін алдымен ауладағы құмырсқалардын құтылу керек.
Жасыл қоңыздар – басқа жәндіктер сияқты шырын сормайды, ол
Қоңыз, өсімдік биттерінен арылудың тағы бір жолы қылқанжапырақты қарағай
Көбелектер ауладағы әсем гүлдерге келіп, өсімдікке өз жұмыртқаларын қалдырып
Кез-келген өсімдікті отырғызған соң міндетті түрде топырағын қолмен немесе
Аула гүлдеріне арналған кешенді тыңайтқыш. Аула гүлдеріне тыңайтқыш
“Агрикола” ерітіндісінің артықшылығы ол нәрлі тыңайтқыш ретінде жапырақ арқылы
Тыңайтқышта ауыр металдардың тұзы мен хлоры жоқ, сндай-ақ, ол
Қазір “Агрикола” көзге оңай түсетін сары пакеттерде түйіршік түрінде
“Агрикола” – жапырақты, тамырлы өсімдіктер үшін жасалған жаңа экологиялық
“Агриколадан” басқа “Гетероауксин”, “Бутон”, “Граунд” тыңайтқыштары өсімдіктің тамырлану жүйесін
“Агрикола-Фантазия” – бөлме өсімдіктерінің ғұмырлылығын арттырып, оларды қарқынды түрде
Соңғы жылдары бағбандар өсімдіктердің биік өсуіне көптеген ерітінділер пайдаланып
“Гетероауксин” ерітіндісімен пиязшық, тамыр көшеттері мен тұқымдарды әсіресе ағаш,
Сазбалшық пен шымтезек қосылған “Гетероауксин” ерітіндісі, жаңадан отырғызылған көшеттердің
Қайта отырғызылатын гүлді өсімдіктерді топыраққа екпес бұрын “Гетероауксинді” өңдеп
Жоғарыда жалпы сипаттама беріліп өткен аулада өсірілетін гүлдердің агротехникалық
Бегониялар. Күтімі. Жылылықты жақсы көретіндіктен, жылы жерлерде жақсы дамиды.
Көбейтілуі. Бегониялар қалемше, түбін бөлу арқылы қиындықсыз көбейтіледі. Бірақ
Түйнекпен көбейту үшін ақпан мен мамыр айларының аралығын таңдайды.
Тұқымы арқылы желтоқсан мен наурыз айларының арасында көбейтеді. Топырақтың
Қайта отырғызу кезінде бегонияларды жапырағы немесе түбін бөлу арқылы
Аурулары мен зиянкестері. Күтімді дұрыс жасамаған жағдайда жапырақтары мен
Бегонияның негізгі зиянды жаулары кене мен өсімдік биті. Олармен
Раушан. Күтімі – топырағының құнарлылығы, мол суғару және
Аласа бойлы раушан гүлі ерекше күтімді қажет етпейді, тек
Көбейтілуі. Раушан гүлін түрлі жолмен тұқымынан себу немесе қалемшелеу
Ал, ерекше қасиеттерін сақтау үшін кейбір түрлерін телу арқылы
Нәтижесінде раушан гүлінің жақсы көшеті өсіп шығады. Итмұрыннан алынған
Зиянкестері мен аурулары. Раушан гүліне – көптеген аурулар
1. Раушан гүлі жасыл өсімдік битінен (тля) көп зардап
2. Жапырақ жейтін қоңыздар (жуки листоеды) жаз мезгілінде жұмсақ
3. Ұзындығы 1 см, түкті аралар раушан гүлінің жапырақтарының
4. Кейде раушан гүлі гүл бүршігін ашпай қалатын (нераскрывание
5. Раушан гүлі қара дақ (черная пятность) ауруына шалдыққанда
6. Сабақ басының қурап қалуы (суховершинность). Өсімдік бұл ауруға
7. Раушан гүлінің таты (ржавчина) өте қауіпті ауру. Жапырақтың
8. Раушан гүлі көбікше (пенницы) ауруына шалдыққанда, гүл сабақтарында
9. Раушан гүлі ақ ұнтақпен (мучнистая роса) ауырғанда, жапырақтарында,
Сонымен қатар, жасыл немесе қоңыр құттар жапырақтарын тесіп, бұрап,
Жапырақ оралып құрғап қалса, оның ішінде құрттардың жұмыртқалары бар
Егер жапырқтардың шеттері қарайып, жапырақ өздігінен жойылып бара жатса
Қартайған раушан гүлін жасарту. Бұтақты раушан гүлін жыл сайын
Бақытгүлі. Көбейтілуі және отырғызылуы. Қалемшелеп, тұқымын себу және түбін
Түбін бөлу арқылы наурыз айының соңында көбейтеді. Түбін бөліп
Аурулары мен зиянкестері. Қалемшелеу арқылы көбейткенде бақытгүлде жұқпалы аурулар
Жапырағында ақ және қара ұнтақтар пайда болса, өсімдіктің сабағын
Бақытгүлінің қауіпті зиянкестері: біте, жапырақжегі, өрмекші кене, шыбын т.б.
Қызғалдақ. Күтімі. Қызғалдақтың пиязшығын күзде отырғызады. Сұрпы мен түріне
Отырғызылуы. Қызғалдақтың жуашығын қазан айының соңына таман немесе қараша
Көбейтілуі. Тұқымынан себу арқылы және пиязшығын бөлу арқылы немесе
Зиянкестері мен аурулары. Қызғалдақтың ауруларына келсек біздің жағдайда олар
Аурулары: пиязшықтың шіруі, гүлдерінің ала болып кетуі, жапырақтарының сұрланып
Себептері, дұрыс суармау, суық жел, жарықтың жетіспеуі, шамадан тыс
Күресу жолдары: әр жағдайда әр түрлі. Ауруларының алыдын алу
Үй жағдайында ерте гүлдету. Қызғалдақты бөлме жағдайында қолдан ерте
1-ші кезең. Жуашықтарды күзде 8 күн жылы бөлме температурасында
2-ші кезеңде ыдыстарды енді суық бөлмеден жылы бөлмеге біртіндеп
Қызғалдақтың толық және дұрыс дамыған гүлдерін алудың 2 әдісі.
2- Жылы бөлмеге көшірілген жуашықты ыдыстарды өзінен 20 см
Өсімдік гүлдегеннен кейін құмыраларды жарық, қоңыр салқын жерге ауыстырып,
2 БӨЛМЕ ӨСІМДІКТЕРІ
2.1 Бөлмеде өсірілетін өсімдіктерге жалпы сипаттама
Бөлмеде гүл өсірудің маңызы өте зор, одан адам эстетикалық
Өсімдік – күрделі тірі организм, олай дейтін себебіміз –
Табиғатта болсын, бөлмеде болсын әрбір өсімдік өзінің тіршілік етуі
Өсімдік су мен онда еріген қорек заттарды топырақтан тамыры
Тұқым өнген кезде алдымен ұрықтан кішкене негізгі тамыр дамып,
Өсімдік тамыр жүйесі кіндік және шашақ тәрізді болады. Егер
Тамырлар тыныс алған кезде топырақтағы оттегін сіңіріп көмір қышқыл
Егер топырақ тығыз болса оған ауа өте алмайды да
Сабақ - өсімдіктің тірегі, тамыр мен жер үсті органдарын
Сабақтың шөп тектес жұмсақ, ағаштанған қатты, тік, төселмелі, шырмалғыш,
Сыртқы орта жағдайына байланысты кейбір өсімдіктерде жапырақ болмайды, мұндай
Сабақта өсу бүршігі мен гүл бүршігі орналасады. Өсу бүршігінен
Жапырақ – сағақтан және тақтадан тұрады. Бөлме өсімдіктерінің
Гүл - өсімдіктің көбею органы, ол оның алуан түсті
Гүл қос жынысты (бір гүлде аталық та, аналық та
Өсу кезеңі мен тыныштық күйі. Өсу орнына қарамастан өсімдік
а) өсуі;
б) тыныштық күйі.
Өсу кезеңі жылдың жылы айларына сәйкес келеді- өсімдіктерде өсіп-
Ал, күз айының аяқ кезіне бастап өсімдіктер жапырақтарын түсіріп,
Түйнекті өсімдіктер тыныштық кезеңде жарық, жылу, ылғалды қажет етпейді.
Осы дипломдық жұмысымды жазу барысында тәжірибеге бөлме гүлдерінің арасынан
Кактус. Америка контингентінің шөл және шөлейтті далаларында жиі кездесетін,
Кактустар тұқымдасына жататын 2000-нан астам түрі бар, шөптектес, шала
Пішіндері де алуан түрлі: шар тәрізді, бағана тәрізді, кірпі
Өсімдіктің шырынды сабағының сыртын өңезденіп балауыз қаптап тұрады. Ыстық
Гүлдері – қос жынысты, пішіндері түтік, воронка тәрізді. Жемістері
Кактустардың төмендегідей топтары бар.
Эхинокактус (Echinocactus) – дүние жүзіндегі ең үлкен кактус. Кейбіреуінің
Гигант кактустың тікенектері өте қауіпті болуы мүмкін. Табиғатта алып
Эхинокактус қабырғаларға бөлінген, оның саны 30 шақты. Оларды тізіліп
Бөлмеде өскен өсімдік тек үлкейгенде ғана көктейді. Ал олар
Кейбір кактустарда соның ішінде эхинокактуста жұмсақ тікенекті домалақ қалпақ
Опунция (Opuntia) - өзінің аюдың құлағына ұқсас пішінімен танымал
Мексика халқы опунция мен кашенильдан кармин деген бояғыш зат
Кактустарды зерттеген ғалымдардың бірі – Л. Бербанк опунцияның тікені
Опунцияны басқа кактустардан оңай ажыратуға болады. Оның “аю құлақтары”
Екіншісі өте кішкентай, көзге көрінбейді. Ұсақтығына қарамастан бұндай тікенектер
Опунцияның өмірі біткеннен кейін де инелері қауіпті, тіпті олар
Қазақстанда оны тек үй жағдайында өсіреді. Өкінішке орай көбісі
Апорокактус (Aporocactus) – табиғатта аз ғана түрі бар сирек
Маммиллиярия (Mammiliaria) – бүртікті кактустар тобына жатады. Пішіндері
Пейреския (Pereskiae) – жапырақты, ірі бұта сияқты өсетін, тамыры
Цереус (Cacteae) – бағана тәрізді қырлы сабақтары ерекше төгіліп
Сондай-ақ кактустардың тағы бір ерекше түрі жалғанбалы кактустар (Gymnocalycium).
Жалғанатын кактустардың ішінде цереус тұқымдастардың (Cacteae) тамыры, сабағы, ал
2.2 Бөлмеде өсірілетін гүлдердің агротехникасы
Бөлме климаты (жарық және жылу). Бөлме өсімдіктерінің басым көпшілігі
Қандай да болмасын бөлме өсімдігін өсіру үшін алдымен сол
Өсімдіктердің өсіп-жетілу барысында жарық факторының маңызы зор. Жарық неғұрлым
Бұған қарап өсімдіктің барлығы дерлік жарық сүйгіш деп айтуға
Барлық алажапырақты өсімдіктер жарықты жақсы көреді, көлеңкеде олардың жапырақтарының
Бөлме гүлдерінің копшілігі алакөлеңкелі, ылғалды тропикалық аймақтан келгендіктен, мұндай
Кейбір гүлдер көлеңкеде өсуді ұнатпағанмен де, көлеңкеге шыдамды келеді.
Өсімдікке жарық бірқалыпты түсіп, оның барлық бөлігін қамти алуы
Өсімдіктердің тіршілігіне жарық қандай қажет болса, жылу да сондай
Кең таралған бөлме гүлдерінің көпшілігі үшін, +15, + 210С
Күннің күрт суытуы кейбір өсімдіктер үшін зиян, олардың бірі
Жаздың ыстық күндері кірпігүл, алоэ сияқты қалың жапырақты өсімдіктерден
Осыған байланысты терезесі солтүстікке қараған бөлмелерде – рекс
Жарық көп түсетін жылы бөлмелерде – кактустар, алоэ, агава,
Жылы бөлмелерде – бегониялар, арум, драцена, колеус, циссус, эпифиллум
Өсімдіктерді бөлмеге орналастыру тәртібі. Әдетте өсімдіктердің көпшілігін терезеге жақын,
Өсімдіктер жарықты өзіне жеткілікті мөлшерде қабылдау үшін ұзарып өсіп
Бөлме гүлдерін өсіруге арналған ыдыстар. Өзімізге ұнаған гүлді таңдағаннан
Қандай түбек боса да түбінде суағары болу қажет. Ол
Дүкендерде, базарларда гүлдер жай түбектерде сатылады. Сондықтан оларды сатып
Қыш ыдыс. Гүлдер үшін ең дұрыс таңдау. Қыштан жасалған
Пластмасс түбек. Бұл түбектер өсімдікті суықтан жақсы қорғайды. Қажетті
Капшо – түбектің сыртқы киімі деп түсіндіруге болады. Яғни,
Ал темір ыдыс немесе сырлы ыдыстар өсімдік өсіруге жарамайды,
Жаңа сатып әкелінген құмыраны бірден пайдаланбай қабырғаларына су сіңіру
Биік өсетін ірі, бұталы өсімдіктерге ағаштан жасалған ыдыстар қолайлы.
Түбектердің әрқайсысының өзіндік жақсы қасиеттері бар. Ең бастысы түбектің
Топырақ түрлері. Топырақ жер бетіндегі барлық тіршілік иелері
Топырақтың құнарын арттыруда онда өмір сүретін ұсақ тіршілік иелері,
Құрт-құмырсқа, шылаушын секілді ұсақ тіршілік иелерінің топырақ құнарын арттыруда
Бөлме гүлдері түбектерде шектеулі жағдайда өсетіндіктен, олардың топырағы неғұрлым
2 кесте
Салыстырмалы түрде қоспа бөліктері
Қоспа түрлері Тпырақ Жапырақ шіріндісі Көң Торф Құм Ағаш
жеңіл - 3 0,5 1 1 0,5
орташа 1 1 0,5 0,5 0,5 0,25
ауыр 5 1 1 1 2 -
Бөлме өсімдіктерін өсіру үшін топырақтың құрамы да, түрі де
Шым топырақ – атынан да белгілі. Ол жердің ең
Алдын-ала осылай дайындалған шым топырақты келесі жылы көктемде өсімдікті
Жапырақты топырақ – жалпақ жапырақты ағаш ормандарынан түскен ескі
Жапырақты топырақ әдетте шым топыраққа араластырып қолданылады, бұл тығыз,
Қарашірік – қоректік затқа өте бай, сіңімді, жеңіл борпылдақ.
Торф – өте жеңіл , борпылдақ, суды жақсы сіңіреді,
Өсімдік өсіретін топырақтың 10-12 % құм болу керек, ол
Отырғызылуы. Отарғызу деп – тұқымынан өсіп шыққан жас
Өсімдікті бір орыннан екінші орынға көшіріп отырғызу. Әр түрлі
Бір орыннан екінші орынға көшіру мүмкіндігінше ерте көктемде жүргізіледі.
Бір жылда түбектегі топырақ ескіріп, құнарсызданып, нығызданып қалады. Осыдан
Көктемде өсімдіктің табиғи өсу қарқыны басталғанда, оларға көп мөлшерде
Гүлдейтін өсімдіктерді гүлдеп болған соң, пиязшық гүлдерді жапырақтары солғаннан
Көшіру жұмыстарын өсімдіктің тамырлары суағардан шығып кеткенде, топырағын көбейтіп,
Гүлдерді жылда отырғызуға ерініп, бірден үлкен түбекке отырғызуға болмайды.
Гүлдерді қайта отырғызу, көшеттеу жұмыстарын жүргізген кезде гүлдің ыдысы,
1. Тамырды түбектің жоғарғы жағына отырғызып, топырақ пен құмды
2. Төмен егілген тамыр шіріп кетуі мүмкін. Әсіресе бұл
3. Дұрыс егілген гүлдің тамыры түбектің ортасынан сәл жоғары
Бөлме өсімдіктерін суару. Өсімдіктер, әсіресе өсу кезінде суды көп
Суарудың 3 түрі бар: жиі суару (күнде), бір қалыпты
Ұзақ уақыт су құйылмай қалған жағдайда топырақ қатып қалады.
Гүлді сабағына, жапырағына құйып суаруға болмайды. Түбек ішіндегі топыраққа
Гүлдерді дұрыс суарудың да мәні зор. Себебі, гүлге аз
Суаруға өзен, тоған, жауын суы, ал қыста қар суы
Қалалы жерлерде хлорланған кран суын пайдаланғанда, хлорын кетіру үшін
Суаратын судың температурасы бөлме температурасына сәйкес келуі керек. Суды
Ылғалдылығы. Бөлме гүлдерінің көбісі тропикалық аймақтрдан келгендіктен, олар сол
Күн қатты ысып, ауа құрғағанда жапырақтың ұштары қоңырқай тартып
Су бүрку тәсілін барлық гүлдерге пайдалана алмаймыз. Кей гүлдердің
Ескерту: жапырақтары түкті өсімдіктерге (бегония, колеус, глоксиния, қоғажай т.б.)
Өсімдікті тазарту. Бөлме жағдайында жақсы өсіу – үшін өсімдіктерді
Шаң-тозаңдар да өсімдіктің жапырағына қонып тыныс алуы мен фотосинтез
Ірі жапырақты өсімдіктердің жапырағын жұмсақ, дымқыл шүберекпен аптасына 1
Өсімдіктерге бірқалыпты тыныс алу үшін таза ауа қажет. Гүлдену
Тыңайтқыш беру. Қазіргі кезде Голландия гүлдері үлкен сұраныста. Ол
Бөлме өсімдіктерінде тыңайтқыштардың барлық түрі беріледі.
Минералды тыңайтқыштар: азот, фосфор, калий, кальций, магний, темір, күкірт
Азот – вегететивтік органдарының (сабағы мен жапырағы) өсуіне әсер
Фосфор – гүлденуін тездетеді, гүл шанағы шыққан кезде береді.
Калий – өркендерінің өсіп-дамуына және гүлдерінің түсінің айқындала
Қазіргі кезде жоғарыда аталған химиялық қоректердің барлығы дүкендерде сатылатын
Үй жағдайында өсімдіктерді қоректендіру үшін гүлдің топырағына шәйдің, кофенің
Қала тұрғындарының көңді пайдалану мүмкіндіктері бола бермейді. Сондықтан минералды
- тыңайтқыш жетімсіздігінен өсімдіктер ауырса, ол көптігінен зиян шагаді.
- жаңа топыраққа отырғызылған өсімдіктерді екі айға дейін қоректендірмейді.
- үлкен және баяу өсетін өсімдіктерді азырақ, тез өсетін
- тыңайтқыштарды нұсқауда жазылып тұрған мөлшерден артық қолданбау керек;
- құрғап тұрған топыраққа тыңайтқыш құймайды, алдын-ала гүлді суарып
- жапырағында, сабағында түгі жоқ өсімдіктерді тез өсуі үшін
- ауырып тұрған өсімдіктерге тыңайтқыш құймайды;
- тыңайтқыштарды кешқұрым құйған дұрыс;
- күздің соңғы айларынан бастап қыста демалатын өсімдіктерді қоректендірмейді.
Тыңайтқыштарды сұйық ерітінді күйінде береді, азот тыңайтқышын жасау үшін
Органикалық тыңайтқышқа мал қиы мен құс саңғырығының 5-6 грамын
Бөлме өсімдіктерін көбейту жолдары. Өсімдіктер тұқымынан және вегетативті органдары
Бөлме өсімдіктері басым көпшілігінде вегетативті органдарынан көбейеді: түбін бөліп
Түбін бөліп көбейту. Көктемде сабақтары көп болып жиі өскен
Пиязшығынан көбейту. Пиязшықты өсімдіктер 2 топқа бөлінеді: 1) мәңгі
Мәңгі жасыл түрлерін көбейту үшін көктемде гүлдеп болған соң
Қалемшесінен көбейту (черенок). Қалемше бойында 3-4 бүршігі бар ұзындығы
Кейде өзінен шырын бөліп шығаратын өсімдіктер болады. Мысалы: фикус,
Тамыратпаларынан көбейту. Атпалары жанама тамырдан тарайды. Өсімдіктің түбінен қаптап
Түйнектері арқылы көбейту. Глоксиния бегонияның түйнекті түрлерінен көбейтеді. Егер
Тұқымынан көбейту. Бөлме жағдайында тұқымынан примула, цикламин, бальзамин, кливия,
Қырқу-кесу жұмыстары. Гүлмен жаңадан айналыса бастаған адамдар көбінесе гүлдерінің
Шымшу немесе кесу дегеніміз, өсімдік сабағының өсіп келе жатқан
Қырқу жұмыстарын өткір пышақ, ұзын қайшымен жүргізеді. Қырқу жұмыстары
Гүлдейтін өсімдіктерді бірден гүлдеп болған соң қырқу қажет. Қырқылып,
Ескерту: Бұтақсыз өсімдіктерге, яғни аспидистра, шегіргүл, бромеля және т.б.
Қырқу-кесу жұмыстарынан кейін өсімдіктерді тыңайтқыштармен қоректендіру қажет. Тыңайтқыштар өсімдіктің
Тазалау жұмыстарын жыл бойы жүргізіп тұру қажет. Сарғайған жапырақтарын,
Кактус. Күтімі. Жоғарыда жалпы сипаттама беріп өткен кактус түрлерінің
Кактустарды суарғанда өсімдік отырғызылатын құмыраларды судың көпіршігі басылғанша суға
Көбейтілуі және отырғызылуы. Кактустарды отырғызу аса ұқыптылықты талап етеді.
Кактустарды қалемшелерінен өсірген тиімді. Қалемшесінен көбейтерде сабағынан немесе бүртіктеніп
Кейбір кактустардың агротехникасына жеке-жеке тоқталар болсақ, эхинокактустарды көбіне көктемнің
Ал, апорокактус – жиі суарғанды ұнатпайды, көп судың әсерінен
Опунция көп күй талғамайды. Негізінен аю құлағына ұқсас қалемшесінен
Жалғанбалы кактустардың негізгі агротехникалық шараларына телу жұмыстары жатады. Телу
Телуге таңдап алынған кактустың жоғарғы бөлігін 2 – см-лік
Үстіне жалғанатын кактусты да 2-3 см биіктікте кесіп алып
Жалғанған кактустар ажырап кетпейтіндей орналасуы үшін Х тәрізде кактустардың
Кактустарды жалғау жұмыстары ай толған кезде, ауа-райы бұлтты күндері
Кактустарды тек үстінен ғана емес, екі жағынан да (жоғарыда
Жалғанбалы кактустардың басым көпшілігі гүл жарады. Гүлдері тікенексіз, түстері
Телінген кактустарды жақсы күтіп баптаса жарты жылдан кейін жалғанған
Кактустарға күтім жасау күнтізбесі.
Қаңтар айында көптеген кактустар және басқа да суккуленттер қысқы
Ақпан. Бұл уақытта көктемгі күнің жылы сәулесі гүлдеуге әсер
Наурыз. Кактустардың өсуіндегі демалыс, яғни тыныштық кезеңі аяқталады. Оларды
Сәуір. Күнделікті суаруды қажет ететін гүлдеу және қарқынды өсу
Мамыр. Өсімдіктерге осы айдағы көктемгі таза ауадан артығы жоқ.
Маусым. Барлық гүлдеген түрді суару қысқарады және оларды күн
Шілде. Бұл уақытта таза ауада орналасқан кактустар және басқа
Тамыз. Бұл айда кактустарды тыңайтқыштармен соңғы рет қоректендіреді. Су
Қыркүйек. Температураның төмендегеніне қарамастан барлық кактустар қазан айының ортасына
Қазан. Айдың ортасына таман кактустар қысқы үйге тасымалданады. Бұған
Қараша. Егер үйдің кактустар тұрған жеріне күн көзі түсетін
Желтоқсан. Бұл кезеңдегі ең үлкен жұмыс - өсімдіктердің
Бөлме гүлдерінің зиянкестері мен аурулары
Бөлме өсімдіктері күтімі нашар болса, олар физиологиялық түрде
Кейбір зиянкестер ауаның құрғақтығы, жоғарғы температура, жапырақтың бетіндегі шаңға
Дымқыл топырақта қырық аяқ, есек құрт, жаңбыр құрты пайда
Өсімдік биті (тля) – дене тұрқы 1-5 мм жететін
Күрес шаралары: өсімдік биті зақымданған органдарын жылы, сабынды сумен
Трипс – дене тұрқы 1-2 мм қоңырқай сары түсті
Күрес шаралары: анабазин-сульфаттың әлсіз ерітіндісін (1 кг сульфатты 1
Торлы өрмекші – дене тұрқы 0,25-0,4 мм қызғылт, қоңырқай
Күрес шаралары: зақымданған жапыраққа су бүркеді. 1 литр суға
Қалқанша – дене тұрқы 2-3 мм үстіңгі жағы дөңестеу
Күрес шаралары: өтпейтін ұстарамен ақырын ғана қырады, қыл щеткамен
Жауын құрты – табиғатта пайдалы болғанымен бөлме өсімдіктері өсетін
Егер гүл күтудегі кемшіліктерді дер кезінде түзеп, дұрыс күтім
жаңадан әкелген гүлден (егер ол зиянкестермен ауырып келсе);
2) топырақтан (арнайы өңдеуден өтпеген топырақтың ішінде зиянкестің жұмыртқалары
3) бұрын ауырған гүлден қалған түбекті жақсылап жуып, дизенфекция
4) даладан киіммен ілесіп келуі мүмкін;
5) шаңмен немесе желмен ұшып келеді.
Топыраққа суды көп құйып аса ылғалдандырып жібергенде, ауа ылғалдылығының
Саңырауқұлаққа: ақ ұнтақ, сұр шірік, қара дақ, ала-құла дақтар,
Бактерияларға қарсы бактерицидтер болады, бірақ қазіргі кездегі жүйелі фунгицидтер
Бөлме өсімдіктерінің аурулары:
Ақ ұнтақ өсімдіктің жапырағында, жас өркенінде, гүл шанағында болады,
Күрес шаралары: 3% темір купоросының (30 г темір купоросын
Дат саңырауқұлағы – жазда өсімдіктің жапырақтарында қызғылт сары түсті
Күрес шаралары: 1% бордосс ерітіндісі, мыс купорасын шашады, жарақаттанған
Егер, зиянкес ауруы бар өсімдіктен шықса, онда жанындағы өсімдіктерді
Фунгицидтер, инсектицидтер, бактерицидтер-бұлардың бәрі химикаттар. Сондықтан бұл дәрілерді қолданғанда,
Дәрілерді нұсқауында көрсетілгендей мөлшерде сумен араластырып, міндетті түрде бүріккішті
Басқа өсімдіктер секілді кактустар да ауруға шалдығады және зиянкестермен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Лұқпанов Ж., Әлімқұлова Р., Тәртенова М., “Өсімдік өмір
2. Иващенко А.А., “ Қазақстанның өсімдіктер әлемі” Энциклопедия
3. Әлімқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А., “Өсімдік – табиғат қазынасы”
4. Таубаев Т., “Жасыл әлем ғажаптары” Алматы-1964
5. “Гүлстан” журналы № 5,7 2008 ж, № 1,5
6. “Биология және салауаттылық негіздері” журналы № 5, 2007
7. “В мире Растений” журналы - № 5, 2008
8. Әбілов Д., “Өсімдіктер тіршілігінің кейбір сырлары” Алматы-1978
9. Мұсақұлов Т., “Ботаника” Алматы-1967
10. Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р., “Қазақстанның өсімдіктері” Алматы-
11. Массагетов Т.С., “Өсімдік әлеміне саяхат” Алматы- 1988
12. Школьник Ю., “Растения полная энциклопедия” Москва-2007
13. Құлжабаева Г., “Мектептегі көгалдандыру жұмыстары туралы әдістемелік құрал”
14. Вовченко Ю.А., Орехов М.С., “Энциклопедия цветовода” Санкт-Петербург-2000
15. Межакова А.К., “Знамительные садоводство” Алматы-1974
16. Сало В.М., “Зеленые друзья человека” Москва-1975
17. Залатаева И.А., “Книга о кактусах” Москва-1974
18. Сулимов Б.Н., “Цветы и кустарники в грунте и
19. Турдиев С., Седых С., Эрихман В., “Кактусы”
9
Биологияда оқу-тәрбие жұмыстарының ұйымдастыру
БӨЛМЕ ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ФИТОНЦИДТІК ҚАСИЕТІ
Тірі табиғат бұрышы
Үй өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері
Бөлме өсімдіктерін өсіруде қойылатын талаптар
Мектеп жасына дейінгі балаларға табиғатқа деген ізгілік пен ұлттық әдет ғұрыптарды қалыптастыра отыру
Мектептегі факультатив курстарды өткізу әдістемесі
Бөлме өсімдіктерінің топырағы
Эстетикалық тәрбие теориясы
Ауа микрофлорасы