Қазақтың шешендік өнері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
СТУДЕНТГЕРГЕ ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІ ҮЙРЕТУ
ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
Шешендік өнердің тарихына шолу 10
Шешендік өнерді үйрету
тану және лингвистикалық негіздері
2 ШЕШЕНДІКТАНУДЫҢ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1 Шешендік өнерді
2.2Бастауыш оқыту
факультеті студенттеріне шешендік
әдістемесі 87
Ғылыми-педагогикалық экспериментті ұйымдастыру
және оның нәтижелері
Анықгаушы тәжірибені үйымдастыру
Оқыту бағдарламасын тәжірибеден өткізу барысы және
оның нәтижелері 128
ҚОРЫТЫНДЫ 152
ПАЙДАЛАНЬІЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 154
Қазақ халқының ұлттық шешендік өнер тарихы Түркі Қағанаты мен
Жүсіп Баласағүнидің "Құтадғу білік11 (Құтты білік) /9-260/ Махмуд Қашкаридің
Соньнен қатар "халықгар мен қалаларды ерікті түрде оқытып, үйрету
Авторы белгісіз (XIII—XV ғ.) "Кодекс Куманикус" (Қыпшақ тілінің сөздігі),
Қазақтың шешендік өнері - ұлттық ауыз әдебиетінің бір саласы
Қазақ халқының осы ойға ұшқыр, сөзге тапқыр қасиеті мен
Қазақ әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші тұңғыш филолог ғалым және
Оның түсіндіруінше, шешен сөздің басты нысанасы-баяндап,
сипаттап, анық түсіндіріп беру. Шешен сөзге алғаш теориялық
тұрғыдан келіп, оның бөліктерін беске бөліп теориялық
пайымдаулар жасай отырып өнер атаулыны тірнек және көрнек
өнері деп екі топқа бөліп алады да, көрнек өнерін
бөледі. А.Байтұрсыновтың айтуынша көсем сөзінен жазылған
шығарма бір пікірді қуаттап, толықтырып баяндаса, баяндауын
түрлі сипаттармен дәлелдесе, ондай шығарма пайымдама деп
аталады. Пайымдаманың зор мүшесі төртеу деп 1. Бастамасы,
2. Ұсынбасы 3. Баяндамасы 4. Қорытпасы дейтін бөлімдерден
тұратынын көрсетеді /28/. Біздің мұны шешендіктің жазба тілдегі
жүйесі деп қабылдаймыз. Шешен сөздің зор мүшелері бесеу деп,
1. Бастамасы 2. Ұсынбасы 3. Мазмұндамасы 4. Қыздырмасы
5. Қорытпасы деп, беске бөліп көрсетеді. Шешен сөздің мағыналық
кұрылым жүйесіндегі түтастық көне дәуір данышпандары мен
Ахмет Байтұрсынов арасындағы ой тұтастығының бірлігі сақталған.
Бұл пікірімізді айқындау үшін оларды салыстырмалы түрде
былайша топтадық:
Аристотельде:
ұсынбасы—предложение 2) талқылама
истолкновение
дәлелдеме-доказательсгво 3) дәлелдеме
қорытпасы-заключение 4) балқытпа
толқытпа
қорытпа
Аристотельде дәлелдеу шарт болса, Цицеровдағы балқытпа мен толқытпа сол
Демек, көне дәуір данышпандарының барлығына тән ортақ нәрсе шешен
(мазмұны);
б) қорытындысы.
Академик М.Әуезовтың "Әдебиет тарихы" атты еңбегіңдегі (1927) "Билер айтысы"
Сәкен өзінің кітбында біраз билердің шешендік сөздерін жинақтап, билердің
Қазақ шешендік сөздерін арнайы гылыми түрғыдан алғаш зерттеп диссертация
1945-ші жылдан (яғни, Ә.Мәметовадан кейін) 1960-шы жылдарға дейін, шешендік
XX ғ-дың 60-жылдарынан бастап бүкіл саналы ғұмырын шешендік өнерді
Б.Адамбаевтан кейін "үнсіз" қалған шешендік өнердің тамырына қан жүгірткен
Ғалымның осы еңбегі 80-жылдардың ортасында жарық көрсе де, шешендік
Шешендік өнер мен шешендік сөз туралы ұғым.
Шешендік сөздің негізгі белгілері.
Шешендік сөздің түрлері.
Шешендік сөздің тіддік көркемдік белгілері.
Шешендік сөздің лексико-грамматикалық белгілері.
Шешендік сөздің көркем әдебиеттегі көрінісі.
Шешендік сөздің публицистика тіліне әсері мен қатысы.
Шешен нені білу керек? /35, /
Дей тұрғанмен, шешендік сөздерді ішінара тіл мәдениеті (М.Балақаев) ауызекі
Шешендік сөздерді авторларымен бірге жинап қүрастырып, оларды жариялап жарыққа
Соңғы кезде жарық көрген оқулықтарда баршылық (С.Негимов, ЖДәдебаев). Шешендік
"Шешендік өнер - рухани мәдениеттің бір бөлігі, әлеуметтік қызметтің
Соңғы кездерде әдістемелік зерттеулер де жарық көре бастады. Бұл
Бүгінгі кұні баспа сөз беттерінде көптеген мақалалар жариялануда ("Шешендік
1.2 Шешендік өнер және шешендік сөз бен оньщ
Шешендік өнер мен шешендік сөз бір-бірімен тығыз байланыста болғанымен,
Риторика ғылым ретінде де,филологиялық пән ретінде де (В.В.Виноградов, Л.В.Щерба,
Риториканың негізгі ұғымы - шешен (оратор-латынша огаге-сөйлеу) - көпшілікке
шешендік сөздің белгілі бір әлеуметтік мәні болуы керек;
әңгіме өзегінің дәлелі (аргументі) болуы керек;
тыңдаушыға әсер ететін эстетикалык, қасиеті болуы керек;
тыңдаушының ақыл-ойы мен еркіне ыкпалын тигізіп, оларды
белгілі бір іс әрекетке үмтылдыратын сөз болуы керек
Бұл айтылғандар риториканың
Р.Сыздықова "Сөз құдыретінде" (1997) шешендік сөзгеойылатын шарттардың төртеуін былайша
әсер ететін эстетикалық касиеті, тілінің айшықты астарлы, әуезді дегендей
Қазақ тілі энциклопедиясында (1988) Р.Сыздықова шешендік сөзге қойылатын талаптарды
Ғалымның айтуынша шешендік сөздер мына талаптарға жауап беруі керек:
Профессор Р.Әміровтың пікіріне сүйенсек: "Сөздің мазмұнын анықгау, жоспарлау, оны
Шешен аудитория алдында сөйлеген кезде, әдетте, екі мақсатты көздейді:
Ой мен сезімнің қабысуы, өзара бітісуі, олардың ара салмағы
Шешендік сөздер мазмүны мен түрі жағынан біркелкі емес. А.Байтүрсынов
Саясат шешен сөзі.
Билік (соттағы) шешен сөз.
Қошамет шешен сөз.
Ділмар шешен сөз,
Діңдарлар сөзі.
Көсем сөз /28,/
Ә.Мәметова екіге бөледі:
Шешеңдік дау.
Шешендік толғау /32, 267/.
Б.Адамбаев та шешендік сөздерді тармағына қарай бөліп қарастырады:
Шешендік арнау.
Шешендік толғау.
Шешендікдау/49,/
Р.Сыздықова бүрынғы шешендік сөздерді мазмұнына қарай былайша топтайды:
Әлеуметтік-саяси мазмұнды сөздер.
Әлеуметтік-тұрмыстық мазмүнды сөздер.
Билік мазмұнды сөздер /35, 26/
Сотта қолданылатын сөздер деп төртке бөледі.
1998 жылы шыққан
Әлеуметтік-саяси тақырыптағы.
Академиялық шешендік.
Сот ісіндегі шешендік.
Әлеуметтік тұрмыстағы.
Діни қызметтегі шешендік.
Ал, ғалым Ә.Қоңыратбаев шешендік сөздерді заңдылық нақылдық, философиялық, сатиралықдеп
Қазақгың шешендік сөздерінің типтері мен түрлеріне тоқталған профессор
үшке бөліп жіктейді:
а) салтанатты екпіңді сөздер; ә) нақтылы кысқа түйінді сөздер;
б) майда, биязы, сыпайы сөздер
Әлеуметтік-тұрмыстық
тақырыптағы
майталмақцық
Бұл жіктеулерді салыстыра отырып, А.Байтұрсыновтың, Г.З.Апресянның/40/ және ҮҒА корр.
Бірі — қазақтың дәстүрлі шешендік сөздері.
Екіншісі - қазіргі замандағы шешендік сөздердің түрлері.
Ғалымдар көрсеткеніндей, әлеуметтік-саяси, академиялық, соттағы, әлеуметтік-тұрмыстық, діни уағыз сөздері
Шешендік сөздердің жұмсалатын орындарына түгел токталмай-ақ, өз мақсат-міндеттерімізге тікелей
-жоғары оку орындарындағы лекциялар;
-ғылыми баяндамалар;
-ғылыми шолулар;
-ғылыми хабарламалар
деп бөлінеді (Г.З.Апресян, Р.Сыздықова),
Білім-ғылымдық мазмұндағы шешендікті көрсететін орындар: жоғарғы оқу орындарының кафедралары,
Әлеуметтік тұрмыстық
Шешендік
дау, билік
Әлеуметтік саяси
Кдзақгың дәстүрлі шешендік сөздері
Әлеуметтік-ташыстык
таза академиялық ғалымдар ортасы;
жоғары білім беретін мектеп;
тәлімдік-педагогакалық шешендік.
Академиялық шешендік сөздің ең бастысы дәледді болуы, логиканың күшті
Академиялық шешен сөз
Хабарламалар
Ғылым & Теориялық Әдістемелік
Таза академиялық
Көпшілік лекция, шолу Конференция, симпозиумдар
Жоғарғы мектеп
Диссертациялар (док. канд.) Лекциялао
Диплом, курстық жүмыс
Тәлімдік педагогика-
Сөйлеу мәдениеті, шешендік өнерді үйрену және оның әдістемесі Мектеп
Мүғалімнің сөйлеу мәдениеті (Іәлімдік-әдістемелік)
Тіл дамыту (ауызекі сөйлеу, жазбаша сөз т.б.). Шешендік өнерге
Тәлімдік-педагогикалық шешендіктің ерекшеліктері неде?
Мектеп мұғалімдерін кәсіптік даярлауда риторика материалдарын пайдалану жоғары оку
Біріншіден, шешендік өнер педагогке өз сөзін дәл, нақты, кисынды
Екіншіден, шешендік өнер мұғалімге небір қиын деген сыныптармен оңтайлы
Үшіншіден, кез келген педагогтік әсер-ықпал, яғни мүғалімнің өзін шәкірттер
Төртіншіден, шешендік өнер оку процесі барысында туындайтын көптеген "Неліктен?"
Еліміздегі демократиялық өзгерістердің тереңдей түсуіне байланысты халықтың әлеуметтік белсенділігі,
Мысалы заң институттарында соттық шешендік (судебная риторика), халықаралық байланыс
Орта мекгепте "Шешендік өнер" пәні жүргізіле бастады. Мүндағы басты
Сөз мәдениеті-адам баласы мәдениетінің, білім деңгейінің көрсеткіші. "Парасатты адам
Шешендік сөздің жасалуындағы қызмет аткаратын тілдік заңдылықтарға тоқталып көрейік.
Тіл-адамның барлық саналы өмірінің байланыс кұралы өнер-білімді, мәдениеттілікгі, қоғамның
Тіл-әлеуметтік кұбылыс. Тіл қолданысқа түскенде, әлеуметтік қызмет атқарады, яғни
Функционалдық стиль - тіл қолданысына, дәлірек айтсақ, тілдің қандай
Қазіргі кезде ішкі қүрылысы жағынан да, әлеуметтік қызметі жагынан
Біз күнделікті тұрмыста айтылатын сөзді ("тілді") "ауызекі сөз"-деп, ал
Сөйлеу түрлері
Ауызша
Қатынас стилі
Жазбаша
(функдионал-дық стиль)
Лекция, баяндама, хабарлама, шолу,
пікірталас, диалогтар
Ғылыми-
Дипломдык жұмыстар, диссертация, брашюра, п ;,
теориялық
Өлең мәтіннен сыкақ анекдоттар оку,
әңгімелер,
Көркем сөз
Поэтикалық прозалық тарихи шолу
шығармалар,
г
Сөйлеу: радиодан, теледидардан
Публицистика
Үнқағаз, журналдық
Үндеу баспасөздегі мақалалар,
ч
р
Келіссөз, сөйлеу, жарлық, маслихат сотта бұйрық, баспасөз
Ресми-іскерлік
Құжаттар, кеңсе іс-қағаздары
Қатыс, қатынас, әңгімелесу карым-у, диалог
Ауызекі
Сөйлеу
Пьеса, кинофильм, көркем
Ауызша сөзде тұрлі салалық стильдердің араласып, бірігіп кетуі жиі
Адамдардың өзара тілдесуі табысты болуы үшін, тілді, оның грамматикасын,
Ол үшін, ең алдымен, сөз бен тіл, сөз бен
Дүрыс сөйлеу тіл грамматикасын, сөзді қолдану және дыбыстау (произношение)
Сөз байлығының тағы бір күралы-дауыс екпіні, интонация. Дауыс әуезін
Тілімізді шұбарлап жұрген тағы бір кесел-КЛуковскийдің анықтамасы бойынша, "канцеляриттерде,
2.Шешендіктанудың Жоғары оқу орындарында қолдану жағдайы
2.1 Шешендік өнерді үйрету әдістемесінің дидактикалық негіздері
Қазақстандық жоғары мектеп саласындағы болашақ мұғалімдерді даярлау ісінде студенттердің
Педагогтардың кәсіптік тілдік даярлық мәселесі-терең зерттеуді кджет ететіні белгілі.
Осыған орай біз адцымен осы зерттеп, жасап, ұсынып отырған
"Дидактика" деген сөздің өзінің грек тілінен аудармасы-оқыту, түсіндіру, дәлелдеу
Оқыту процесінің жоспарлылыш, жүйелілігі оньщ белгілі бір тәртіпке, зандарға
Біздің негізгі мақсат-студенттерді шешендік өнер табиғатынан хабардар ету, студенттердің
Аристотель риториканың табиғатын түсіндіре келіп, мынадай пікір айтады: "Шешендік
Осыған үндес, біздің де мақсатымыз-адамдардың бойында сөздің нәрін түсінерлік
Шешендік өнерде ең алдымен, адамгершілік заңдары, педагогтік этика бірінші
Сөз құдіретінің адамды қалыптастырудағы рөлі адамдардың барлығына белгілі болғанымен,
Дидактика заңдылықгарының ішінде басты орын оқыту мақсатына берілетіні белгілі.
Шешендік өнерге үйрету пәнінің мақсатын талдау барысында шепіендік өнердің
БІЛІМДІЛІК
мұғалім ретінде сөйлеу мәнерінің қалыпт-суы;
К,азақ тілінде сөйлеуші ретінде үлттық шешендік сөз үлгісін меңгеруі;
Демократиллық қо-ғамның мүшесі ретінде сөз босгаңдыгы дегеннің табиғатын білуі.
ТӘРБИЕЛІК
Сөйлеу барысында
адамгершілік заңды-
лықтаръш сақгауға
дағдылану;
Этика (әдеп) мен тіл-
дің ара
Сөз арқылы ұлггық
қасиеттерді тануы мен
сақгауы;
Әлемдік сөз этикеті-
нің байланысын та-
нуы; Болашақ әлеумет-
тік деңгейдің сөз
мәнерін тануы.
ДАМЫТУШЫЛЫҚ
Логикалық ойлау уатты қолдану жол-
ту;
Үлттық ойлау заңдылықтарын меңгеру; Жан-жақты дамыған тұлға ретінде танылу
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың тілде сөйлеу
мәнерлеріне байланысты
қүндылықтарды пайдалана
құндылықгы өзінің тілі арқылы байытуға үлес қосуы;
меңгерген және өзі қосқан сөз үлгілерін кұндылық ретінде
келесі үрпаққа-өз оқушыларына жеткізе алатындай білімге, дағдыға
төселу.
Бағдарламада бұл талаптар лекция барысында, практикалық сабақтар, өзіндік жұмыстар,
Дидактикалық негіздің келесі маңызды бөлігі-осы бағдарламадан туындайтын—оқытудың нақгы процесс
Дидактикада оқыту мазмұнын формалдық тұрғыдан қарастыру дегені бар. Бұл,
Шешендік өнердің өзіндік ерекшелігі оның тіл жүйесінің бірліктерінің ерекше
Студенттерге шешендік өнерді үйрету курсын оқытуда тіл білімінің барлық
"Шешендік өнерді үйрету" курсы - бізде кейінгі кезде ғана
Пәннің тиімді меңгерілуі жүзеге асуы үшін;
біріншіден, жүйелі үйымдастырылған практикалық іс-әрекеггер
жасалуы керек;
екіншіден, студенттерді белгілі бір заңдылықтар мен ережелер
жасай білуге, жалпылай білуге дағдыландыру керек;
студенттердің өз бетімен жұмыс істеуін дұрыс ұйымдастыру,
студенттердің өзіндік ізденіс белсенділігін арттыру бағытындағы
жұмыс дүрыс іріктелуі керек болады.
Шешендік өнердің көптеген зандылықгары мен талаптары, сыры ұғымдар арқылы
Шешендік өнердің табиғатын тану барысында студентгердің шешендік өнер туралы
Екінші деңгейде студенттер өзіндік ойлау операцияларын қамтитын түрлі жаттығулар
Теориядан тәжірибеге ауысудың белгілі бір кезеқдері бар екенін ғалымдар
Шешендік өнердің заңдылықтарын меңгеруге қажетті білік-
дағдылардың мәнін, атауын, ғылыми негізін түсінуі - аса маңызды
кезең. Өйткені дәл осы сәт студент зейінінің сабақ
шоғырланып түрғанын көрсетеді.
Студент алған ақпаратты білім мазмұны арқылы ережелерге
өзіндік көзқараспен қарап, соны түйсіне отырып, өзінше ереже
жасауға дағдыланады.
Осыңдай үлгілерге
дағдыларын жаңа сатыға көтеру. Мүнда белгілі бір шешеннің сөзін
орындау сәті, белгілі бір тақырыпқа байланысты шешендік
үлгісін даярлау сияқты
бағаланады.
Арнайы үйымдастырылған пікірталастарда,
кездесулерде сөз сөйлеу, қоғамдық-саяси, әлеуметтік мәселелерге
байланысты баяндама жасау, қазақтың салт-дәстүріне байланысты
түрлі шешендік сөз тудыру /күттықгау, беташар жасау, тұсаукесер
жырын шығару, қыз бен жігіт айтысы, бата беру т.б./.
Біз үсытанып отырған дидактикалық негізде студенттің білім алуынан бастап
Оқыту барысында студенттің танымдык, шыгармашылық белсенділігін арттыруды зерттеген көптеген
Профессор Абылкасымова А.Е. студенттердің шығармашылық белсенділігін арттырудағы оку түрлерінің
ӨЗІНДІК ЖҰМЫС
ЛЕКЦИЯЛАР
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ САБАҚТАР
БАҚЫЛАУЖӘНЕ ӨЗІН-ӨЗІ БАҚЫЛАУ
Осы кестені үсына /17,/ отырып, ғалым бұлардың өзіндік ерекшеліктеріне
Біз оны өзімізше топтастырып, былайша жіктеп айтуды жөн көрдік:
жоғары мектпетегі оқыту
үйымдастыру жолдары бірімен-бірі тығыз байланыста болып келеді;
лекциялар мен праткикалық сабақтар студенттердің өз бетінше
шешуіне арналған проблемалардың көзі болып келеді;
өзіндік жұмыс бір әдістеменің элементі болып табылады және
арнаулы түрдегі өзіндік жүмыстар
Жоғары мектепте оқыту әдістерінің атқаратын қызметіне қарай проф. Т.Сабыров
1)оку жұмысының әдістері (лекция, жаттығулар, түсіндіру, диалог, эвристикалық әңгше,
2)ғылыми жұмыстың әдістері (бақылау, эксперимент, ғыльши әдебиеттермен, архивтік материалдармен
3)өзіндік жұмыстың әдістері (кітаппен және дидактикалық техникалық кұралдармен жұмыс
Осы топтағы әдістердің әрқайсысы оқыту процесінде белгілі бір функцияны
Келесі мәселе -осы оқыту түрлерінің өн бойында қолданылатын әдістер
кдрастырып, шешендік өнердің әдістерін жанама, қосалқы түрде қарастырамыз. Ойлаудың
Монологтық әдіске "Риторика теориясына" қатысты еңбектерге сұйене отырып, Квинтилиан
риторика теориясын әбден меңгеру;
шешендік үлгілердің классикалық түрлерін танып, үйрену;
еліктеулер жасау;
өзінің жеке шешендік тәжірибесін жүргізу.
Осындай талаптардан соң монолог жасаудың алгоритмдерін Квинтилиан былайша көрсетеді:
тақырыпты тандап алу;
сөйлеуге байланысты Материалдарды
жинау;
сөйлеудің аргументерін орналастыру, сөзді қүрастыру;
қүрастырылған сөзді айту /7, /
Монологтың ерекше әдісі туралы Аристотель де көп айтып кеткен.
Дәл осы сиякты, диалог кұрудың да дидактикалық әрі риторикалық
Жалпы, дидактикалық әдістердің шешендік өнерді ұйретуге қатысын біз олардың
1. Ғылымилық принципі. Мұнда берілетін білім мазмұнының ғылым саласымен
2.Жүйелілік принциш. Шешендік өнердің заңдылықгарын таныту, меңгерту, содан соң
Көрнекілік принципі. Мұнда шешендік сөз ұлгілерінің сабақ
үшін көрнекілік болып
меңгертуде қолданылатын басқа да
маңыздылығы танылады.
Студенттердің өз бетімен даму принципі. Мұнда басты мақсат-
студенттердің шешендік өнерге
мүмкіндіктер көп болғандықтан, әдістемемізде басшылыққа алып
отырмыз.
З.Теорияның практикамен байланысы принципі. Бұл-барлық оқу процесін үйымдастырудығы мақсат.
Сонымен, бұл тармақгы қорыта келгенде, мынадай түйіндер жасамақпыз. Біріншіден,
Дидактиканың барлық жалпы заңдылықтары мектепке де, жоғары оку орнындағы
2.2 Студенттерге шешендік өнерді үйрету әдістемесі
Шешендік өнерді үйретуге байланысты әдебиеттер мен жоғары мектеп студенттеріне
Ал шешендік өнерді біз тіл дамытудың жоғары басқышы деп
Осымен байланысты, демократиялық қоғамдағы сөз бостандығы мен сол бостандықтың
Сөзді сөйлеу, тыңдай білу, сөздің тура мағынасы мен ауыспалы
Студенттерге шешендік өнерді үйретуде төмендегідей дидактикалық талаптар қойьшады. Олар:
1)шешендіктану ("Риторика") курсы бойынша теориялық білім мазмұнын арнайы курс
2) шешендік сөздің түрлерін ажыратып, әркдйсысының мазмұнын беретін сөз
3)топ алдында жеке сөз сөйлеуге (монолог), пікірсайыстарға (диалог, полилог)
4)сөйлейтін сөзінің сенімділігін, көркемдігін, эмоцианалдығын алдын ала сезіне, тани
5)сөйленген сөздің (басқа адамның сөзінің) көркемдігін, әсерлілігін, бейнелілігін, анықтылығын,
6) шешендік сөз үлгілерін, оқыған, орындаған тапсырмалар негізіндегі шеіпендік
7)өз бетімен анықтамалық ғылыми әдебиеттермен жұмыс істей алатын болу;
8)семинар сабақтарда, педагогикалық тәжірибеде шешендік сөз қолданыстың ережелерін тиімді
1 -тарауда кдрастырылған әдістемеміздің лингвистикалық, логикалық, психологиялық, педагогикальіқ негіз4_____Ѐардағы
Лекция (латынша 1есгіо-оку)-яғни топ алдында ғылыми тақырыпта лекция оку
Лекцияны оку объектісі ретінде қараған (М.В.Богомолова) бірен- саран еңбектер
Сонымен, біздің "Шешендік өнерді үйрету" әдістемеміздің алғашқы топтамасы "Лещиялар"
Бүл топтаманың негізгі мазмұны шешендік өнер мен шепіендіктану негіздерінен
Шешендік өнерді үйретуде лекциялар тақырыбын тандау мен оның әдістемесін
Лекцияны оқу барысында сақгалуы қажет мынадай талаптарды басты назарға
шешендік өнердің табиғаты
оқытушының жеке басының интеллектуалдық,
қатысымдық (коммуникативтік) қасиеттері жоғары болуы керек;
шешендік өнер табигаты мен тарихы және шешендіктану
негіздері лекция мазмүнында мұмкіндігінше толық қамтылуы тиіс;
шаршы топ алдында сөйлеудің барлық ерекшеліктері (сөйлеу
техникасы, әдіс-тәсілдері) ескерілуі керек;
студенттердің (тыңдаушылар ретінде) қарым-қатынас белсен-
ділігін дамытатын басқа да барлық әдіс-тәсілдер молынан қолда-
нылуы қажет (сүрақ-жауап, эвристикалықәңгіме, қысқа диалогтар т.б.).
Лекцияның мазмүнын жасау барысында біз мынадай міндеттерді
шешуді көздедік:
1)студенттердің "Шешендік өнер", "Шешен", "Шешендік сөздер", "Шешендіктану" туралы бұрынғы
2)шешендік өнердің табиғаты, шешендіктің дамуы мен қалыптасуы, ұлттық шешендік,
3)берілетін теориялық білімнің бірізділігі мен сабақтастығын сақтап отыру;
4)лекцияның мазмүнын студенттердің меңгергендігін анықтауға көмектесетін әдіс-тәсілдерді белгілеу, яғни
Сонда лекциялық топтаманың мазмүны мынадай бірізділікпен беріледі:
1)шешеңдік өнердің табиғаты, дамуы мен қалыптасу жолдары;
2)шешендік өнер мен шешендіктану;
3)шешендікті үйрену жолдары;
Практикалық сабақтарды өткізу
Лекцияның жалғасы семинар пракгикалық сабақтар болып келетіні белгілі. Шешендік
Шешендік өнерді үйрету арнайы курсының практикалық қыры курстың теориялық
Бүл практикалық сабақгардың түпкі мақсаты- студенттерге шешендік өнерді үйретудегі
Жалпы шешендік өнерді үйретуде практикалық сабақгардың алатын орны ерекше.
Біріншіден, студенттер берілген тақырыптарға сай өздерінің білім дәрежесіне лайық
Екіншіден, жаттығулар орындау арқылы түрлі ойлау операцияларымен жүмыс жасап
Практикалық сабақгарда студенттердің тілін шешендік сатыға көтеру үшін олардың
Шешендік өнерге үйрету курсының практикалық бөлімінде негізгі мәселелерді талдау,
Практикалық сабақтың тақырыптары негізінен лекция материалдарын бекітуге, лекция барысында
Практикалық сабактың негізгі мәселелерін қарастыру барысында белсенділік танытқан студенттерге
ҚОРЫТЫНДЫ
Жогары оқу орындарындағы Шешендік өнерді үйрету әдістемесінің теориялық және
Студенттік шешендік сөз қүрай білу білік-дағдыларын калыптастырудың нәтижелі болуы,
1. Жоғары оку орындарында "Шешендік өнерді үйрету" арнайы курсын
тілдік жағдайлар, проблемалық
жаттығулар, шешендік шешімдер
жаттығулардың арнайы жасалған
студенттердің танымдық, ізденгіштік,
қаблеттерін дамытуға болады.
"Шешендік өнерді үйрету" арнайы курсының әдістемелік жүйесі:
студенттерге шешендік өнерді үйретудің түпкі практикалық,
оқытудың кезендерін айқын сипаттайды;
"Шешендік өнерді
мазмүнының қүрылымын, күрамын
жолдарын көздейді.
"Шешендік өнерді үйрету"
формаларын, әдістері мен тәсілдерін жүйелік гұрғыдан сипаттайды.
"Шешендік өнерді үйрету" арнайы курсын жақсы нәтижеге
жетуіндегі философия, логика,
лингвистика, педагогика т.б. ғылымдар мен жасалатын пәнаралық
байланыстардың бағыты айқындалады.
студенттердің шешендік өнерді өз бетімен тереңдете
үйрену жолдары анықталып, аталған арнайы курстың одан
толықтырылып, дамытылу жоддары белгіленеді. Зерттеу жұмысы
студенттерге "Шешендік өнерді үйрету" арнайы курсы әдістемесінің ғылыми-теориялық негіздерін
Шешендік өнер -"Қазақ тілі" пәні мен "Сөйлеу мәдениеті" курсының
Болашақ мүғалімдердің жеке түлға ретінде және
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениеті.-А.:, 1971.-152 б.
Платон. Сочинение. Т.20.-М.:, 1961. 256 с.
Античные риторики (пер.
Университет, 1978.-352 с.
Об ораторском искусстве (сост. А.В.Толмачев). - М.: Поштшдат,
1973.-367 с.
Цицерон М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. -М. 1972.
47 с.
Негимов С. Шешендік өнер. - Алматы: Ана тілі, 1997.
Кекілбаев Ә. Әйтеке би. Егеменді Қазақстан, 1991, 23 қараша.
Адамбетов Б. Шешендік сөздер. - Алматы: Жазушы, 1967. -
Бөлтірік шешен. (Құрас. Дәдебаев). - А.: Ғылым, 1994. -
10. Құнанбаев А. Шығармалар. Қүрас,
Алматы: Жазушы, 1970. - 312 б.
11. Маметова А. Ораторские речи казахских
истории литературы. Автореферат дисс. канд. филол. наук. -Алма-
Ата, 1975.
12. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы: ҒА,
13. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы: ҒА,
14. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің ауызша
сөзер. - Алматы: ҒА, 1987. - 112 б.
15. Бисенов К.Ш. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты
кешу үрдістері. дисс. философия ғылымының кандидаты. - Алматы,
1998 .
16. Сыздықова Р. Сөз кұдыреті. - Алматы:
17. Сөз өнері (жинақ). - Алматы: ҒА,
18. Адамбаев Б. Шешендік сөздер. - Алматы:
19. Адамбаев Б. Шешеңдік өнер. -
20. Адамбаев Б. Халықданалығы. - Алматы: Мектеп,
21. Қоңыратбаев. Кдзақ фольклорының тарихы. - Алматы:
1991. - 288 б.
22. Қазақ халық әдебиеті (Құрас, С. Садырбаев).
1990. - 240 б.
23. Уалиев Н. Сөз мәдениеті. -
24. Нұрмүханов X. Сөз және
26. Әбілқасымова А.
қалыптастыру. - Алматы: Білім, 1994. - 192 б.
27. Алдамұратов. Тіл таным күралы. Қазақ тілі
№6.
28. Тұрғынбаев Ә., Есімханов Г., Раев Д. Логика.-
жарғы, 1996, - 231 б.
29. Квинтиллиан М.Ф. Правила ораторского искусства. Кн.
В.Алексеев) Спб., 1986
тілін дамыту әдістемесі (әдістемелік көмекші күрал). - Алматы,
1999
30. Қазақтың би-шешендері (Қүрас. Н.Төреқұлов,
Алматы, 1993. - 400 б.
31. Тлеужанов М. Халық тағлымы. - Алматы: Рауан,
32.Адамбаев. Қазақтың шешендік өнері. - Алматы: Ғылым, 1984. -
1356.
1995. - 384 б.
. 142.Р.Нүрғалиев. Өнер алды-қызыл тіл. -
1726.
34. Тілеужанов М. Р. Ел әдебиеті. –Алматы, Ана тілі,
Ұлттық театрды дамытудағы шешендік өнердің орны
ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ
Шешендік сөздер түрлері
Битанудағы шешендік өнердің ролі
Ауыз әдебиетіндегі шешендік өнердің қазақи үрдісін ғылыми тұрғыда қалыптастырып, шешендік сипатын, сөз саптау ерекшелігін, битанудағы ролін жалпы ауыз әдеби ерекшелігін ашып көрсету
Шешендік өнердің туу себептері
Шешендік сөздердің мазмұны мен құрылысы
Қазақ ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры – шешендік өнер
Қазақ билерінің тәлім-тәрбиелік көзқарастары
Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлері