Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесіне сараптау
Жоспар:
КІРІСПЕ
I. МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ. МЕНШІК ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Меншіктің мәні және элементтері.
1.2 Меншік қатынастарының даму заңдылықтары.
1.3 Меншіктің ұйымдық-құқықтық түрлері мен формаларына сипаттама.
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН
2.1 Экономикадағы жекешелендіру процесінің
2.2 Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесіне сараптау
2.3 Қазақстан Республикасындағы жер реформасы
ҚОРЫТЫНДЫ.
КІРІСПЕ
ХХІ ғасыр табалдырығында Жаңа Тәуелсіз мемлекеттердің қоғамдық дамуындағы
Бұл меншік мәселесі өте күрделі және көп мәселелердің
I МЕНШІК ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Меншіктің мәні және элементтері
Меншік ұғымының мәнін анықтауда негізгі қағида "қандай да
Меншіктің бұл анықтау облысы, оны кез - келген
Мән дегеніміз - құбылыстың ішкі кұрамдас элементтерінің өзара
Олай болса, форма тұрғысынан алып қарасақ мән, мазмұн
Бұл заңдылықтар негізінде "меншік" ұғымы мәні экономикалық құбылыстардың
Экономикалық әдебиеттерде "меншік „, иемдену ,„" қағидасын түсіндіру
Еңбек пен меншік ұғымдары мәндерінің өзара кірігу (взаймопроникновение)
нов) меншік қатынастарының диалектикалық дамуын дәлме - дәл
Бұл айтылған тұжырымдардың екі үлкен қорытынды жасауға болады.
Екінші қорытынды, меншік ұғьшының ғылыми жүйесі оның ңақты
Немесе "ақша" ұғымы тауарлар дүниесінің негізгі қасиетінің бірі
Ал, "меншік" ұғымына келгенде бүгінгі политэкономия ғылыми "иемденуден"
Сол себепті,"меншік"ұғымының ішкі элементтері ретінде әлеуметтік тұлғалардың қажеттіліктері
Өндіріс факторлары деп - біз негізінен жер, өндіріс
Меншік дегеніміз - иемдену қатынасы-қажеттіліктер мен мүдделердің өмір
Бұл анықтама, енді, меншікті нақтылы жанды тұлғасы бар,
Меншік құрлымының бай мазмұны осымен ғана шектелмейді. Адам
Қажеттіліктер мен мүдделер - әлеуметтік қауымдастық түрлеріне сәйкес
Экономикалык теория үшін маңызды - кажеттіліктер мен мүдделердің
Екіншіден, меншік тұлғаларының өзара кіріккен қажеттіліктері мен мүдделері
Қауымнан жеке отбасыларының дербес шаруашылық жүргізуге бөлінуі, яғни
Жалпы философиялық негізде талдау - адам қажеттіліктерінің табиғи(материалдық)
Қажеттіліктердің жіктелуі - жеке санада ғана жүзеге асады.
Меншік нысандарының даму ерекшеліктеріне қатысты меншік кұбылысы күрделенеді,
Иемдену құбылысын материалдық және адамдық факторлар-дың диалектикалық тәуелді
Объекті - нысандыры иемдену ерекшеліктеріне байланысты талдауды жалғастырсақ.
Аса маңызды нысан - жерді иемдену құбылысы, негізінен,2
Екіншіден, жер - өндірІстің жалпы негідері ретінде табиғи
Адам еңбегі нәтижесінде жасалған өндіріс құрал-жабдықтарына меншік нысаны
Осы меншік нысандары ішінде тарихи шешуші қызмет атқаратын
Меншік ұғымы белгілі жүйеде кең өрістеу, даму арқылы
Егер бір сөзбен жауап берсек: накты сәттегі өндіргіш
Сол себепті, иемденудін 1-ші шарты болып өмір сүруді
Қандайда болмасын қатынас формасы (меншік-мүдде) сол форма кедергі
Иемданудің 2-ші шарты - адамдардың тішілік ету тәсілдерінен
К. Маркс бейнелеуімен айтсақ,бүл - 1-ші тарихи акт
Осы 2 шарттан туындайтын иемденудің 3-ші шарты дамудың
Енді, меншік жәй қатынас емес, әлеуметтік жіктелуді көрсететін
Жұмыс күшіне "меншік"ұғымы қауымдық кұрылыс өмірінен де айқын
Меншіктің мәні, сонымен,өмір сүру үшін адамдар өмір-сүру жағдай-шарттарын
Өмір-сүру негіздерін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар еңбек процесі
Енді, иемдену қатынасының мән-мазмұны өзгереді, жануарлар дүниесінен айырмашылық
Жанды тұлғаның заттануы және керісінше объект-нысаннын тұлғалануы санада
Иемдену(меңгеру) адамның өз қасиеттерінен бастап, өндіріс жағдайларын, нәтижесін,
Меншік экономикалық қатынастардың бүкіл жүйесінде көріне отырып, оның
1.2 Меншік қатынастарының даму заңдылықтары
Ғылыми талдаудың ерекшелігі нәтижесінде меншік қатынастарының пайда болуы
Еңбек пен капитал қайшылығы әсірелеп көрсету немесе олар-дың
Анықтама арқылы, енді меншікті мәнсіз ұғым емес, нақтылы
Екіншіден, адамның өзінің дамуы, болмысы өндіргіш күштер элементтері
Экономикалық әдебиеттерде иемденудің құқықтық негідерінен бастау алатын, оның
Сыртқы қайшылық көптеген әсер етуші күштердің әсерінен ішкі
Экономикалық жүйелердің прогрессивті сипатын тек қана меншіктің сыртқы
Кез-келген экономикалық ұғымдар жүйесіндегі: кайшылықтар себеп-салдарлы байланыста өзара
Құбылыстың сыртқы көріну формасы мен ішкі мәні сәкес
1.3 Меншіктің ұйымдық-құқықтық түрлері мен
формаларына сипаттама
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезеңді алып қарайтын
"Меншік" үғымын 2 мағынада түсінуіміз қажет. Біріншіден, экономикалық
Оған бірден-бір дәлел, еліміздің қазіргі даму сипаты,экономикалық қатынастардың
Меншікті зандылық-құқықтық тұрғыдан қарастыру да маңызды. Меншік -
Қоғамда меншікті 2 түрге бөліп қарастырады: жеке меншік
Алғашқы қауымдық меншік орнына келген жеке меншікті К.Маркс
Сонымен, жеке меншік-адамның адам ретінде жеке басының қалыптасуы
Адамзат қоғамыньщ даму тарихында меншіктІң тайпалык. немесе кауымдастық
Өзін басқа отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін қайтадан
Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ ұжымдық (қоғамдық), жеке еңбектің
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мем-лекеттік меншік басқа
Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде
Осы дан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік
Жеке меншіктің дамуы ХІХ-ғ-ң 2-ші жартысының ортасына дейін
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке
Жеке меншіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап,
Әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, сондай-ақ өзінің мағынасы да
Рынокқа өткенге дейін ҚР-да кооперативтік меншік-колхоздың, кооператив меншіктің,
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған.
Казіргі кезде олемдік кауымдастықта тұтыну кооперациясы озінің кызметін
Меншіктің бір түрінен басқасына өтуі эволюциялық жол мен
Муниципиалды меншік мемлекеттік және баска меншік түрлерімен салыстырғанда
ІІ Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесінің негізгі бағыттары
2.1 Экономикадағы жекешелендіру процесінің шетелдік тәжірибелері
Қазақстанда шағын жекешелендіру аяқталған болатын. Бұл бағдарлама бойынша
1998 жылы ҚР каржы министірлігі мемлекеттік мүлік және
ЖАҚ-ы 72млн АҚШ долларына, "Промикатор "АҚ-ның 90%мемлкеттік пакет
Жаруашылық серіктестердің мемлекеттік үлестерін сатуда Оңтүстік Қазақстан -88%,
"Көгілдір фишкалар" бағдарламасы бойынша ірі кәсіпорындардың мемлекеттік пакет
Қазіргі кезенде Қазақстан қор биржасында сатылымғақойылып жүр. 1999
Сала бойынша бқлсек: білім саласынан-389, денсаулық сақтаудан-121, мәдениеттен-362,
Өткен жылдың 3 шілдесіде №305 Қаржы Министірінің бүйрығымен
Жекешелендірудің ұлттық бағдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде Республикада 1996
Қытайда басталған мемлекеттің иелігін алу процесінің нәтижесі келесі
Біріншіден-меншік жүйесіндегі күрлымдық өзгерістер барысында мемлекеттік сектордың тарылуы
Ұжымдық кәсіпорындар өндіріс көлемін мемлекетке қарағанда тез өсіреді,
1978-1989жж. арасында мемлекеттік өндіріс көлемі 3,8 есе, ұжымдық
Екіншіден -кәсіпорынның шаруашылық дербестігі көтеріледі шаруашылык қүқығында және
Қытай Халық Республикасының Мемлекеттік Кеңесімен кабылданған "Кәсіпорындағы реформаларды
жандандыру" туралы күжат шаруашылық жауапкершілік жүйені енгізу және
Қытайда мемлекттік меншікті басқару жүйесі істейді . Осы
Қытайдағы мемлекеттің иелігінен алу кезеңі төмендегідей .
1)кәсіпорынның аяқталуына дербес шаруашылыкка ауысады, ол занды және
2)екіншінің аяқталуына мемлекеттік меншікте инфракүрлым объектілерінің тек негізгілері
Еуропалық елдерде жекшелендіру процесі әр түрлі формаларда қабылдаған:мемлекеттік
Үлыбританиядағы жекешелендіру процесін хронологиялық 3 кезңге бөлуге болады.
1-кезең (1979-і984жж.)-нақты салалардағы кәсіпорындарды сатумен сипатталады. Бүл мемлекеттік
2-кезең (1984 ж.жазы-1987 ж.күзі)*-бүл кезеңнің мақсаты акция иелерінің
Жекешелендірудің осы формалары ретінде Британ телефон корпорациясы және
3-кезең (1987 ж. қазіргі кезге дейін) - коммуналдық
2.2 .Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесіне талдау және
оның нәтижелері
Еліміз егемен болып, дербес даму жолына түскен алғашқы
"Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы" заңды іске
Жекешелендіру - 1-ші кезенде ынталы сипатта болды.
Кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді аукцион, конкурстар
1-ші кезеңде жоғарыда аталған тәсілдермен 4771 нысан жекеше-лендірілді,
Өкінішке орай, ынталы жекешелендіру өз қарқыны бойынша да,
1993 жылдың наурызында қабылданған "Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен
Зақдарда өзгерістер енгізілді, оларға сәйкес ұжымның меншік жүйесі
Шағын жекешелендіру меншіктенушілердің қалың тобына пайда болуы үшін
Бұл кезеңде кейбір ерекшеліктер де болды. Сатып алушылар
Республика Үкіметі бастамашысы болған кәсіпорындарды акционерлеу - жаппай
Жаппай жекешелендіруге дайындық барысында Чехия, Ресей және басқа
Әр азаматтың корды еркін таңдау күкығы болды және
Купондық жекешелендіруге 11 млн-нан астам адам қатысты, бүл
Қоғам мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің нәтижеле-рін, қол
Осы кезеңде энергетика, металлургия, көлік, телекоммуникация, ірі сауда
Агроөнеркәсіптік жүйедегі:мемлекет иелігінен шығарып жеке жекешелендіру оның әр
Республикада 1993-1995 жылдары 1490 мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындары жекешелендірілді,
1996 жылдың ақпанында 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында
Әрбір көрсетілген сектор бойынша жекешелендірудің арнайы бағдарламасы бектілді,
Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігін арттырудың 1999-2000
Үкімет сондай-ақ, "көгілдір фишкалар" бағдарламасы ретінде мемлекеттің үлестік
Осы бағдарламаның негізгі айырмашылығы - меншіктің республикалық және
Мемлекет көп жылдар бойы әрбір мемлекеттік кәсіпорын қызметінің
Республикалық және жергілікті бюджеттерге жекешелендіруден және мемлекеттік меншікті
Жекешелендіру нәтижесінде өндірістің қалыптасуына және дамуына мүдделі меншік
-көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлеу мен шаруашылық күрлымының шамалы
-тиімді шаруашылық субъектісі ретінде жеке иелену қабатының қалыптасуы.
-бәсекелестік орта құру және өндірісті монполиясы здандырумен қамтамасыз
-шағын және орта бизнестің дамуы.
-ірі және теңдессіз халык шаруашылык объектілердің жеке жаңғырту
-шетел инвесторларын тарту мен жеке бизнестің басым болу
-бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық қүрлым жүйесінің
Бүл бағдарлама мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді әр
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын объектілер тізбегі
Мемлекеттік меншік объектілері 2 классификациялық топтарға бөлінеді:
-мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жатқызылатын объектілер.
-жекешелендіруге тиым салынған объектілер.
Қазақстан Республикасының меншігінен шығарылып
тастаған,жекешелендіруге жатпайтын объектілер:
-жер,су,әуе кеңістігі,жануар және өсімдік әлемі, табиғи ресурстары, т.б.
Жекешелендірудің негізгі бағыттарында жекешелінген әдістері мен нысаналар кешені
Критерийлер барысында кәсіпорындарды жекешелендірудің негізгі бағыттарына төмендегілерді жатқызуға
-объектінің халық шаруашылық мағынасы.
-салаға қатыстылығы.
-қызметкерлер саны.
Кәсіпорынның және ұйымдардың жұмыс істеушІлер санына байланысты шартты
-жұмыс істеушілердің саны 20 адамнан кем емес кіші
-жұмыс ІстеушілердІң саны 200-ден 5000 адамға дейін орта
-жұмыс істеушілер саны ^ 5000 адамнан астам ірі
Осы таптарға жатқызуға байланысты бағдарлама мемлекеттік иелігінен алу
Ол бағыттар келесідей:
-жеке жобалар бойынша ірі және бірегей мүлікті кешендерді
- орта кәсіпорындардардың бірақ жекешелендірілуі.
- кіші кәсіпорындардың аукцион және конкурстық
сауда,коммуналдық шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету арқылы қалыптасқан кіші
Жекешелендірудің жеке жобалары халық шаруашылығының шешуі саласы базалық
Жеке жобаларға ерекше өлеуметтік өнім немесе қызмет түрі
-істің тандаулылығы жан-жақты және объектінің бәсекелес бола алатындығы,
-ұйымдастыру - құрылымдық мәселеге сай технология, монополиясыздандыру бойынша
Жеке жобалардың өту келесі өдістермен орындалады:
-қосысмша түсінік жағдайындағы белгілі бір инвестицияларды сату.
-ауқцион немесе қонкурс арқылы өткізу.
-басқаруды қелісім-шарт жасау.
-акциялардың ашық сатылуы.
Басқаруға келісім -шарт заңды немесе жеке түлғаларға қолдануға
Көпшілік жекешелендіру республиканың көп түрғындарына өз меншігі күкығының
Сондай-ақ көпшілік жекешелендіру өз қатысушыларына таңдау еркіндік, бәсекелестік,
Барлық түрғындардың көптеген қатысуына меншікті тиімді бөлуге мүмкіндік
Көпшілік жекешелендіруді басқару мақсатты шаралар көмегімен қалыптасады:
-Республика түрғындарына жекешелендірілген инвестициялық купондарды бөліп беру.
-комерциялық негізінде
Кіші жекешелендірілу түтыну нарығын тауар және қызметпен қамтамасыз
Осы бағыт айналасында жекешелендірІлген объектілердің негізгісі көтерме және
Кіші жекешелендіру процесі 3 кезеңнен түрады:
Бірінші кезеңде,
Екінші кезеңде, объектінің
Үшінші кезеңде, объектінің сатылуы.
Бүл процесс ашық сипатта болу керек. Ал меншік
Кіші жекешелендірудің негізгі ерекшелігі болып ұлттық бағдарлама сатып
Президенттің осы Жарлығында байланысты жекешелендірудің нақты элементтері анықталған.
Жекешелендірудің субъектілері болып саналатындар:
-сатушы, мемлекеттік орган, жекешелендіруді іске асыратын уәкіл.
Жекешелендіру процесінде мүлікті сатып алушы жеке түлға, мемлекеттік
Жекешелендіруді жүргізетін негізгі кағидалары ретінде жариялылык, бәсекелестік, күкыктық
Жекешелендірудің объектілері болып мелекеттік мүліктің келесі түрлері табылады:
-өндірісті және өндірісті емес бөлімшелер және кәсіпорынның мүліктік
-кәсіпорынның мүлкі, кәсіпорынның күрамына
жекешелендіруге :жататын, оның
-шаруашылық серіктестіктерді жарғылық қордың акциялары мен үлестері.
Жекешелендіру - саудадағы сатулар, тікелей адресті сатулар түрінде
Республикада жекешелендіру процестерінің тездетілуі
меншікті қалыптастыру.
Былтыр сәуір айында Парламенттің қос палатасының бірлескен отырысында
Ақпанның 15-інде Жер ресурстарын басқару жөніндегі комитетте өткен
Жер реформасы дегеніміз шынайы жер иесін калыптастыру, шаруа
"Жер туралы" Заң 123-баптан түрса, соның 37-сіне өзгерістер
Бүгінгі күнде ауыл шаруашылығында еңбек етіп жүрген 2,3
Бүкіл халықтың талқылау аяқталған соң Заң жобасы Парламентке
Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында "ауыл экономикасына мемлекеттік қолдаудың
номикасын тез қарқынмен казіргі нарықтық жағдай негізінде көтеру
Шаруашылық жүргізудін барлык нысандары жерге меншік түрі сияқты
Жақында ғана еліміздің Парламенті бірінші оқылымда қабылда-ған Жер
Ауыл шаруашылық жерлерін жеке меншікке беру ісіне аграрлық
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің көлемі 90,9 млн.га не-месе
барлық жерлердің 33,4 пайызын қүрайды. Олардың ішіндегі жайлым
пайыз, жыртылған жер 22,3 пайыз, басқа да алқаптар
жатыр. Оның ішінде Жамбыл облысы бойынша жүргізіліп жатқан
реформасының нәтижелеріне сәйкес аграр-лык секторларға экономикалық
өзгерістер енгізілуде. Қазіргі кезде 9803 агроұжымның 9553-і шаруа
қожалықтары. 154-і жеке меншік серіктестіктері, 80-і өндірістік
кооперативтер, 14-і - акционерлік қоғамдар және 2-і мемлекеттік
өндірістер. ^
Барлық өркениетті елдерде жерді жеке меншікке беру арқылы
Жерге меншік қүқығының әрқилы түрінің дамыған орталығы Батыс
Жер кодексі көп салалы экономикамыздың құқықтық негізін құрудың
Әрине, аграрлық реформалардың іс-шараларын жүзеге асырған-да, Қазақстанның өзіне
Жерге жеке меншік қүқығын беру, оны сату және
Жер, ең алдымен, сол жерде еңбек етіп журген
Жерді сатудағы орталық және жергілікті атқарушы органдардың өкілеттігі
Жер кодексі қабылданғаннан кейін міндетті түрде аграрлық, экологаялық,
Жер кодексі көздеген ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлерді нарықтыі
Жер кодексінде көрсетілгендей,"Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелері жеке
Қорыта айтқанда, Парламент бірінші оқылымда қабылдаған Жер кодексі
Қорытынды
Ал, енді, осы курстық жұмыста тоқталған мәселелерге жалпы
Өтпелі дәуірдің ғаламдық стратегиясы - коғамдық дамудың әлемдік
Бұл тенденцияның мазмүны экономикалық теорияда жаңа парадигманы іздеуге
Өтпелі кезең стратегиясын жеке меншікке өту деп бағалау,
Өтпелі кезеңге тән бастапқы жағдай - тоталитарлық экономиканың
Біріншіден, экономикалық кіріптарлықтан еңбек адамдарын қүтқару мәселесі, екіншіден,
Осы түрғыдан, акционерлік, ұжымдық меншік және шаруашылық серіктестіктерін
Өтпелі дәуірдің мазмүнын жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту
Жалпы өтпелі кезең заңцылыктарының жүйесі өте күрделі қүбылыс
Жеке адам мүддесі мен қоғамдық мүдде арасындағы қайшылық
Нарық қатынастарына өту кезеңінде аса өзекті мәселелердің бірі
Өтпелі кезеңдегі өндірістік катынастар жүйесіндегі түбегейлі өзгерістер, көп
Мәселен, жекешелендіру қүбылысы - әлеуметтік жағдайларды түбірінен қайта
Тәуелсіздік алған кезевде Қазақстанда жүргізілетін реформа қоғамдарының өзара
Сонымен, меншік дегеніміз - адамдар арасындағы өндіріс факторларына
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Алшанов Р.А.
теориясының қалыптасуы"-/Алматы,КазГУ,1998 ж./
Әубәкіров Я.Ә. , Байжұмаев Б. "Меншік диалектикасьГ/Алматы
КазГУ,1993ж./
Әубәкіров Я.Ә."Экономикалық
Алматы,1995 ж. №12/
Әбдуов Т. "Жекешелендіру қалай жүріп жатыр"/Егемен Қазақстан
- 1997-17 Ақпан/
Байжүмаев Б.
методикалық мәселелері"-/Алматы, ҚазМУ,1993 ж./
Байжұмаев Б. "Өтпелі дәүір:меншік трансформациясы"/Алматы -
1998ж./
Баймүқанов Б.Б. «Мемлекеттік меншік
қызмет етуге тиіс»Жетісу - 2000-12 Желтоқсан/
Бектұрғанов Ә. "Жер әркімнің иелігіне пайда әкеледі"/Егемен
Қазақстан - 2003-22 Қаңтар./
Данышұлы Б. "Баға жетпес, байлығымыз:Жер қадірін біле-білгенге
барған сайын арта түсуде"/Егемен Қазақстан - 1999-21 Қараша./
Құдайбердиев Н. "Жекешелендіру не берді?"/Қаржы-каражат -
1999-7-29-32 бет./
Раханов М.
гізі/Егемен Қазақстан - 2001-20 Сәуір./
Інкәрбайқызы Б. "Жерді сатып, не ұтпақпыз?"/3аман Қазақстан -
1998-20Қараша./
К. Маркс
Қаз,мем,бас,1963 ж./
К. Маркс "Экономикалык қолжазбалар" 1857-186 Іж.ж.
31
Меншік түрінің эволюциясы
Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру проблемалары
Меншік экономикалық категория түрінде
Экономикалық жүйедегі меншік
Меншіктің қазіргі формалары
Меншік формаларының әр алуандығы – нарықтың экономикалық негізі, формалары және әдістері
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесінің негізгі бағыттары мен нәтижелері
Мекшікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру
Меншік формаларының әр алуандығы - нарықтық экономиканың негізі
Қазақстан бойынша су ресурстары