Ихэтуань көтерілісі
Мазмұны
Кіріспе………………………………..............…………….... 3
1 ТАРАУ. Қытайдағы “Ихэтуаньдар” көтерілісі қарсаңында
қалыптасқан саяси жағдай …………………............. 8
1.1 XIX ғ.соңында шетелдік агрессияның күшеюі .............. 8
1.2 «Ихэтуань» одағы ................... 19
2 ТАРАУ. Ихэтуань көтерілісі. Барысы мен
Шаньдун, Чжили, Шаньси провинцияларындағы шетелдіктерге қарсы көтерілістер .................40
Оңтүстік–Шығыс провинциялардағы жағдай және Қытайдың шетелдік державалармен соғыста жеңілуі
Қорытынды .............. 69
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші ..................... 72
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XIX-XX ғасырлар тоғысында (1898-1901) Қытай империясын, тарихқа
Державалар Қытай халқына христиан дінін уағыздай отырып, идеологиялық жағынан
Ихэтуань көтерілісі Шаньдун провенциясында басталып, Чжили, Шаньси, Солтүстік-Шығыс Қытайға
Көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол болашақ үшін өте маңызды сабақ
Хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысымыздың хронологиялық шеңбері негізінен 1898
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл мәселе төңірегінде Ресей
Біріншіден, Ихэтуань көтерілісінің себептері мен алғы шарттарын анықтау.
Екіншіден, көтерілістің сипаты мен тарихи маңызына тоқталу.
Үшіншіден, көтерілістің құрамы мен жеңілу себептерін ашып көрсету болып
Осы мәселелер толығымен қамтылған жағдайда ғана, біз 1898-1901 жылдардағы
Жұмыстың дерек көздері. Ихэтуань көтерілісі мен XIX-XX ғғ. Қытайда
1951 жылы қытай тарихшылары төрт томдық «Ихэтуаньдықтар» жинағын басып
Зерттеудің тарихнамасы. Ихэтуань көтерілісіне деген қызығушылық Кеңестік тарихшылар арасында
Еуропа, Азия және Америкада ихэтауньдықтар туралы көптеген еңбектер, брошюралар
Ихэтуань көтерілісі туралы зерттеулерді үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Біріншісі, 1899-1920 жылдар аралығы. Негізінен естеліктерден тұрады және баяндаушылық
Екіншісі, 1920-30-шы жылдар аралығы. Бұл кезде зерттеулер саны күрт
Үшіншісі, 1940-80 жылдар аралығы. Бұл кезеңде көтерілістің белгілі бір
Ал, 1980 жылдардан бері қарай бұл мәселе төңірегінде қомақты
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысында объективтілік, тарихилық, жүйелілік
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тарау, төрт тараушалардан,
«Қытайдағы ихэтуань көтерілісі қарсаңында қалыптасқан саяси-идеологиялық жағдай» атты
Екінші тарауымызды, «Ихэтуань көтерілісі. Барысы мен жеңілу себептері» деп
І ТАРАУ Қытайдағы “Ихэтуаньдар” көтерілісі қарсаңында
XIX ғ. соңында шетелдік агрессияның күшеюі
Империалистік державалардың аспан асты империясына қыспағын күшейтуіне, Қытайдың Жапониямен
Қытайға тұтыныс тауарларымен қатар, империалистік державалардың капиталы да
Цинь үкіметіндегі қаржылық тапшылықты пайдаланған державалар Қытайға қарыз, несие
Төрт жылдың ішінде (1895-1898 жж.) Қытайға берілген шетелдік қарыздың
XIX ғ. Соңында Қытайда 11 шетелдік темір жол салатын
1896-1899 жылдар аралығында шетелдік компанияларға мынадай темір жол торабтарын
Темір жол өнеркәсібіне қаржы сала отырып, шетелдік компаниялар жолдан
1897 жылдың өзінде төрт ірі шетелдік текотильдік кәсіпорын ашылды.
Қытайға шетелдік капиталдың енуі экономиканың дамуына елеулі үлес қосқанымен,
Франциялық Гуанчжоуаньды 99 жылға жалға беру туралы ұсынысына
Сол кезеңдегі Германияның саясатына баға берген В.Либкнехт былай дейді:
1896 жылы Қытай Юньнань, Гуандун, Гуанси провинцияларында пайдалы қазбалар
1898 жылы ақпанда Ұлыбритания мен Қытай үкіметі арасында Янцзы
Ресейге Маньчжурия ауданы қарайтын болды және 1898 жылы сәуірде
Державалар теміржолдарға да қатысты өз «ықпал аймақтарын» бөліп алды
1899 жылы сәуірде Петербургте Ресей мен Англия Қытайдағы темір
Қытай жерлерін «жалға алу», оны «ықпал аймаққа» бөлу және
Экономикалық, саяси және әскери ациссиямен шектеліп қана қоймаған шетелдік
1858 жылғы Теньцзинь келісіміне байланысты миссионерлер Қытай империясында христиандықты
Миссионерлер әсіресе 80-ші, 90-ші жылдары белсенді әрекет етті. Егер,
Миссионерлер шіркеу, тұрғын үй, баспахана, оқу орындарын, дүкендер мен
Миссионерлердің қызметіне біржақты баға беруге болмайды. Мысалға, олар мектептер,
Жергілікті халық христиандыққа өтуге қарсы болды. Миссионерлер негізінен помещик
Жергілікті халықтың әдет – ғұрып, өмір сүру салтынан хабары
Шетелдік державалардың Қытайға енуі және 90-шы жылдардың аяғында кең
Қытайдың алдынғы қатарлы зиялы азаматтары елдің тағдыры туралы көпшілікке
Реформаторлар қозғалысының жетекшілерінің бірі Лян Ци-чао 1989 жылы «Қытайдың
Импералистік державалардың Қытайдағы басқыншылық саясаттарының мәнін Сунь Ят-сен де
Либерал зиялы қауім елдің бөліну қаупінен жоғарыдан реформалар жүргізу
Императрица Цы-си бастаған консервативтік топ қандай да болмасын реформаға
Революциялық бағыттағы интеллигенция елдің жағдайының жақсаруын консервативтік бағыттағы Цинь
Христан дініні уағыздаушыларға қарсы жергілікті шяньшилар да өз уағыздарын
Симоносек келісімі бойынша Шанен портының ашылуына жауап ретінде жергілікті
Шілдеде Шаңхай тұрғындары – көпестер, порт жұмысшылары, моряктар-француз консулдығының
1899 жылы Батыстың баспасөз беттерінде шенеуніктердің шетелдіктерге қарсы Хунань,
1898-1899 жылдар аралығында көтерілістердің ішіндегі ең ірісі Сычуань провенциясындағы
Көтеріліс нәтижесінде 30 уезде 20 христиан шіркеулері, 4 мың
Сонымен, державалардың жаңа қыспағына Қытай бұқара халқы жауап ретінде
Солтүстік Қытай деп отырғанымыз, мына провенциялар: Шаньдуан, Чжили, Шаньси,
1867 жылы Шаньдун провенциясында шетелдік саудаға Янытай порты ашылды.
1895 жылы Шаньдун провенциясында Жапон – Қытай соғыс операциялары
Жапондықтармен соғыс басылып үлгермей жатып, Германия жалға алу
Шаньдун провенциясында Германиямен қатар, ағылшындар Вэйхайвэй провенциясын «жалға алу»
Шаньдундағы жағдайды Ху – Фу – чэнь 1898 жылы
Немістердің Излочжауды басып алуы губернаторы Бинхэн бастаған бір топ
Шетелдікке қарсы наразылықты христандықтарды уағыздаған миссонерлер одан ары ұшықтырды.
Каталиктер шағын топ болып орналасты. Дэнжау, Лайян, Циндио аудандарында
Провенцияның солтүстік бөлігінде итальяндық миссия орналасты. Онда 13 шетелдік
1899 жылы хатында былай дейді. «Менің ойымша, варвар немістердің
Темір жол құрылысы Чжили провинциядағы жағдайға кері әсерін тигізді.
1898 жылы Цинь үкіметімен келісім бойынша Ресей Қытай-Шығыс темір
Шетелдік капиталдың енуі феодалдық шаруашылық формасының ыдырап, орнына капиталистік
Ресей патшалығының Маньчжуния территориясында Люйшунь мен Даляньда 25 жылға-«жалға
Бұл аудандағы протестанттардың саны 20 мыңға жуық еді.
Шаньси провенциясы шетелдік державалардың мүдделері ерекше түйіскен жері болды.
Осыған байланысты, ХІХ ғасырдың 90- ші жылдар соңында Қытайдың
Қытайдағы солтүстік провинциядағы жағдай жиырма жылдай ихтуань көтерілісі қарсаңындағы
1896жылы Шаньдук мен Цзянсу провинциясының ортасында миссионерлер мен қытай
Көтеріліс маусымда басталып, Циосянь, Шаньсянь, Даньшань, Саосянь, Фэнсянь уездерін
Қоғамның мүшелері 200 – 500 адамға бірігіп, қаруланып, атқа
Қоғамның әлеуметтік құрамы әркелкі болды. Белгілі бір бөлігін шаруалар
«Дадао» қоғамының негігі қарсыласы шетел миссионерлері мен христиан дінін
Қоғамның христиандыққа қарсы бағытталғаны жөнінде Ли Бинхэнның хаттарынан мәлімет
Көтеріліс нәтиежесінде, 1 ай ішінде 20 христиандық шіркеу қиратылып,
Көтеріліс миссионерлер, помещиктер, жергілікті және орталық билік өкілдерін қатты
Жергілікті билік өкілдерінің белсенді әрекеттері нәтижесінде көтеріліс отрядтары
«үлкен қылыштар» көтерілісі барысында күресуші жақтың күші көрінді және
«үлкен қылыштар» көтерілісі басылғаннан кейін 1897 жылдың қараша
Цзюйе уезінде неміс миссионерлері 70 – жылдары орналаса
Қытай тарихшысы Ло Чэн – леннің пайымдауынша, оларды миссионерлердің
Кеңес тарихшысы А.С.Ерусилимский Цзюйедегі инцедентті немістер өздері ұйымдастырды деген
Біздің ойымызша, ұрлық жасау верциясы шындыққа жақынырақ. Ныс пен
Инцидентті ести салысымен, Германия өзінің бірнеше кемесін жіберіп, Цяочжоуды
Алайда, цинь басшылары қытай халқының құқығын қарулы түрде
18 қараша күні герман елшісі Цзунлиянның көмекшілеріне нота тапсырды.
1. Ли Бин – хэнді орнынан алу және жоғарғы
2. Неміс миссионерлерін тұрғын – үй салуға 24 мың
3. Кінәлілерді жазалап, Мапаньчжандағы шіркеуді салуға 69 мың лян
4. Бұндай инцидент қайталанбайтындығына кепілдік беру.
5. Шаьдун провинциясында темір жол салу мен пайдалы қазбаларды
6. Цзяочжоуды басып алудағы Германияның шығындарын өтеу. [17, 376].
Соңғы екі бөлімінен Германияның түпкі мүдделері анық көрініп тұр.
«Ихэтуань» одағы
Империалистік Германияның агрессиялық саясатына провинция тұрғындары өздерінше жауап қайырды.
Біздің ойымызша, мұндай пікір қате. Шаньдунда «үлкен қылыштар» көтерілісін
Сәуірде неміс миссионерлері елшісіне Цаочжау ауданында «Дадао» одағының мүшелері
Цаочжауда болған губернатор да, сотта бұл ауданда ешқандай конфликттың
Цзуюе уезінің тұрғындары екі неміс миссионерін «Дадао» одағы қайраткерлері
Миссионерлер мен неміс елшісінің қайта-қайта мазауына ашуланған Чжан Жу-мэй,
Чжан Жу-мэй Германияның Шаньдундағы саясатына наразылық танытты және үкіметке
Алайда, үкімет керісінше, державалардан қорқып, жергілікті көтерілістерді басып, жаныштаумен
Сол айда ланьшань мен Бисянь уездерінде тәртіпсіздік орын алды.
Цзан гун-цзинь мен Су сы отрядтарына қарсы губернатор жедел
Губернатор Чжан Жу-мэй өзі оқиға орнына барды. Осыған қарағанда,
Шамамен сол уақытта, 1898 дылы 22 мамырдан 30 маусым
Қолда бар материалдарға қарағанда, ихэтуаньдықтар бұл уақытта бейбітшіл, христиандыққа
Кейбір адамдарда ихэтуандықтар мен христиандар арасында қақтығыстар болып отырды.
1898 жылы шілдеде Шаньдун мен Хэкань провинцияларының тоғысында Шаньсень
Цаочжау облысының басшысы Шао Чэн-чжаонның айтуынша, 300-400 ден
Тергеу барысында Тун Чжэнь-шэн жергілікті билік өкілдерінің саясатын
Бұл жолы да губернатор әскерлер мен отрядтағы жауынгерлерге көптеп
1898 жылы шілде, тамыз айларында Чанцин кезінде шетелдік миссионерлерге
«Шандунь шибао» газетінің 1898 жылғы қараша және желтоқсан айларында
Шаньдун провинциясындағы көтерілістерге сауалнама жасайтын болсақ, олардың барлығына дерлік
1898 жылы мамырда Шаньдун губернаторы Чжан Жумэй Дунмин уезі
Цюйчжау, Цинхэ, Вэйсень уездері), сонымен қатар «иминь» дегеніміз «Ихтуань»
1899 жылы Уцио уезінде шыққан Лао Най-сюанның «Исследовании о
Губернатор Юй Сянь 1899 жылғы 6 желтоқсанындағы хатында Цинь
Шаньдун провинциясының Чянцин уезінде 1898 жылы «Шэньцюань» одағы болғандығы
Деректерге тағы да «Дацюань» («үлкен жұдырықтар»), «Инсюихуэй» («Батырлар одағы»),
Деректерге сараптама жасай келе, «Ихэцюань», «Ихэтуань», «Имимньхуэнь» және «Мэйхуацюань»
Сонымен, 1898–1899 жылдары Қытайдың солтүстік провинцияларында мынадай одақтар құрылған:
Бұл отрядтар бір уақытта пайда болды және бәрінің де
Кейде бір аттас отрядтардың ұстанымдары әртүрлі болатын кездері
Қозғалыс даму барысында, әрбір отряд «Ихэтуань» одағының мүшесі ретінде
Алайда, бұл стихиялық қозғалыстардың мүшелері бір – бірімен байланыста
Бұл ұйымдардың шығу тарихы, идеологиясы, бағдарламасы, ұрандары мен әлеуметтік
«Ихэтуань» одағының шығу тарихына байланысты бірнеше пікірлер бар. Негізі
ЛаоНай – сюанының бұл көзқарасты мынадай екі құжатқа
«Шаньдун провенциясының Цаочжау, Ячжау және Яньчжай облыстарында бүлікшілік
Лао Най – сюань осы екі құжатқа сүйене отырып,
Лао Най сюанның тұжырымын көптеген шенеуніктер құптаған. Цзян Кай
Келесі көзқарас Шаньдун провинциясының бірнеше мыстыларының қалыптастырған тұжырымы
Кейінірек, Шаньдун провинциясының губернаторы болып тағайындалғанда да Юй Сянь
Міне, «Дадао» мен «Хунцюань» осындай, отбасын қорғау мақсатында құрылған»
Қолда бар деректерге сүйенсек, 1898 жылғы Шаньдун провинцияларында орын
1899 – 1900 жылғы оқиғаларды баяндайтын деректерде
Сонымен қатар, 1898 жылы құпия одақтарға еш қатысы жоқ,
«Ихэтуань» одағы «Байляньцзяо» - ның жалғасы немесе ауыл
«Ихэтуань» көтерілісі кезеңінде өмір сүріп, естеліктер жазып қалдырған шенеуніктермен
Пекиндегі ресейлік миссиясының дәрігері В.В.Корсаков «Ихэтуань» одағына сипаттама бергенде,
Бірақ, жеке – жеке тоқталғанда, Корсаков В.В. оны діни
Савара Токузукэнің пайымдауынша, «Ихэтуань» одағы Ли Бин – хэн
Орыс журналисі Д.Янчевецкий ойынша, «Ихэтуань» одағы күрес барысында діни
Қорыта келгенде, бұл құжаттардың барлығы «Ихэтуань» ұйымы әртүрлі ұйымдардың
Идеологиясы мен әдет – ғұрпына келер болсақ, оған Қытайдағы
«Ихэтуань» одағының мүшелері Қытайдағы үш дінді де
Ихэтуаньдықтардың прокломациялары мен листовкаларында олардың буддизмге деген қатынасы жақсы
Ихэтуаньдықтардың өмірі мен қызметінің көп тұстары даосизммен байланысты
Одақ мүшелері мәңгілік өмірге сенді және тамақ ішпей, дем
Ихэтуаньдықтарда құдайлар, әулиелер, пір тұтатын тұлғалар өте көп. Соның
Деректерге ихэтуаньдықтар Хун Цзюнь Лоцзу мен Ли Шань Лаому
Олар тарихи тұлғаларды да пір тұтқан. Мысалға, «үш патшалық»,
Көп жағдайда әулие есебіне тәжірибелі әскерилер немесе қара магияны
Меч вращается в такт с телом,
Удар кулаком, еще удар,
Чем быстрее, тем лучше,
Не медли [1, 274].
өздерінің соғыс өнеріндегі жетістіктерін көрсету үшін жарыстар ұйымдастырып
Ол үшін мистикалық жоралғалар: аруақ шақыру, дұға оқу, экзальтация,
Пекиндегі көтерілістің куәгері болған орыс дәрігері В.В.Корсак одақ мүшелерінің
Қытайдағы орыс миссиясының мүшесі Д.М.Позднеев ихэтуань көтерілісін өз көзімен
Көтерілісшілер өз жаттығуларын былай түсіндіреді: «Біз дұға айтып, Будданың
Көбіне айтатын дұғалары түсініксіз болды. Кейде арасынан саяси шақырулар
Если ученики будут старательно учиться,
Повсюду трава превратиться в войнов,
Если керазуленые люди постигнут волю святых,
Они уничтожат дьяволов, защитят великую династию
Ихэтуаньдықтардың мәңгілік өмір сенгендіктері соншалық, олар европалықтардың қаруланған әскеріне
Отрядь – туань деп аталды және оның қолбасшысы болған.
Қолбасшы «великий наставник» (даши) немесе «старейший наставник» (лаошифу), бір
Мынадай атаудағы отрядтағы болды: «кон», «цянь», «дуй», «ли»,
Ихэтуань отрядтары бір бірімен байланысты болмады. А.В.Рудаковтың атауынша, «Ихэтуань»
Көтерілісшілер арасында қара ихэтуаньдар «ихэтуань) отрядтары да болған. Орыс
«Ихэтуань» ұйымының басты ерекшелігі ондағы жаппай әйелдердің қатысы еді.
«Хундэнчжао» одағы туралы өлең шумақтары да кездеседі:
Хуньдэнчжао очень красивы:
Красные штаны, красные куртки, красные обмотки,
Хундэнчжао
В красных халатах,
В руках – красные пики,
На головых – красные шапки,
Одеты во все красные,
В руках малаенькие лампы,
Обмахиваются небольшими визом [1, 189].
Ихэтуандықтар көбіне ет жемеген. Негізінен христиандықтар мен шетелдік миссионерлер
Ихэтуань дініннің негізгі бөлігі болжау мен бал ашудан тұрады.
Отрядтар басшыларының арасынан қозғалысты бастайтын, бәрін өз қолына алатын
Шетелдерге қарсы көтерілістердің әлеуметтік құрылымына тоқталар болсақ, көтерілісшілер негізінен
өкінішке орай, деректерге ихэтуаньдықтардың әлеуметтік орны туралы
Көтерілісшілердің белгілі бір бөлігі шаруалардан құралды. Цзичн уезінің жылнамасының
Гуаньсянь уезінің хроника құжаттарында 1899 жылы онда ихэтуань отряды
Шетелдіктерге қарсы көтерілістің шиеленіскен тұсында және оның Чжили, Шаньси
Савара Токузукэ өзінің «Жазбаларында» Пекин маңында «Цюань» тәсілдерін
Деректерде, аз да болса «Ихэтуань» одағының құрамында темір жол
Бізде темір жол салушылардың көтеріліске қатысқандығы туралы нақты деректер
Ихэтуаньдықтардың қатары демобилизацияланған солдаттармен толықты. Императордың 1900 жылдың 29
Бірқатар деректерге үкімет әскерінің солдаттары да «Ихэтуань» одағының мүшесі
«Ихэтуань» одағына дін иелерінің қатысқаны туралы деректер көп кездеседі.
«Ихэтуань» одағының негізгі бөлігі ауылдың және қалалық люмпен
Нағыз ихэтуаньдықтар – елінің, халқының қамын жеген азаматтар болған,
«Бастапқыда [ихэ] туань одағында бандылар болған, ал кейін
Ихэтаньдар қозғалысына ескі қытай білімі бойынша оқыған ғалымдар да
1900жылдың көктемінен бастап Чжили мен Шаньси провинцияларының жасөспірімдері ихэтуаньдықтардың
Дети очень подвижны:
Оны быстро постиагют военное дело [1, 190].
Жоғарыда атап өкендей, ихэтуаньдар көтерілісіне әйелдер де қатысқан және
Ихэтуаньдардың әлеуметтік құрамын анықтау үшін мынадай басшыларын қарастыру керек.
Чжу Хун дэн-Пиньюань уезінің басшысы, негізінен паупер – момпендік
Тенцзинь маңындағы әйелдер ұйымының басшысы. « Әулие ана Хуан
Пекин маңындағы ихэтуаньдықтардың басшыларының ішінде Ли Лай-чжун мен Хань
Ихэтуань көтерілісінің басшыларына қарап, қозғалыс мүшелерінің әлеуметтік тобын,
Қорыта келе, ихэтуаньдықтардың әлеуметтік құрылымы әркелкі болды. Қозғалыс басталған
Ихэтуань қозғалысының дамуындағы шенеуніктердің рөлін ерекше атап өткен жөн.
«Ихэтуань» одағының белгілі бір ортақ бағдарламасы болмады. Олардың саяси
Ихэтуаньдықтардың ең негізгі, басты алдына қойған мақсаты-христиандықпен кқрес еді.
Күрестің христиандыққа қарсы бағытталғандығын Шаньдун провинциясының ихэтуаньдарының өлеңдерінен көреміз:
Волосатые иностранцы-
Отъявленные негодяи.
Они прикидываются, будто приехали обращать в христианство,
А втухую обманывают людей [1, 178].
Христиан дінін уағыздаушылар Қытай мәдениетін, дінін аяқ асты етті
Алайда шетелдік агрессияға қарсы әділ көтеріліске шыққан ихэтуаньдықтар европалық
Көтерілісшілер Қытайдағы агрессиялық саясаттың негізі болып отырған
Ихэтуаньдықтардың идеологиясына консерватизм, обскурантисм және ксенофобия тән. Шетелдік
ІІ ТАРАУ Ихэтуань көтерілісі.
2.1 Шандунь, Чжили, Шансьи провинцияларындағы
шетелдіктерге қарсы көтерілістер
1899 жылы Шаньдун провинциясындағы стихиялық кқрес ерекше кқшке
1898 жылдың кқзінде болатын Ичжау облысындағы инцидиент 1899
Халық арасындағы толқу провинциялардағы құрғақшылдыққа байланысты бағаның өсуімен кқшейе
Бұл уездердегі нарызылық танытқан халық тек мисионерлер мен жергілікті
Әсіресе, Таньчэн уезіндегі кқрес одақтар болған. Чжи Би-худың айтуынша,
Көтерілісшілерді жергілікті ауқатты топтар Шэньшилар қолдады. қкімет отрядтары көтерілісті
Шетелдіктер Ичжаудағы алаңдатушылық танытты. Көтерілісшілерден негізінен,, немістер зардап шеккендіктен
2-сәуір кқні герман әскері Ланьшан уезіне жетті. «Ханьцзяцуньжәне Байлянькой
Бұл жазалаушы отряд Жичжаоға келіп, Линьцзятань деревнясында оқ
Германия өкілдерінің бір әрекеттері Қытай билеуші топтарының наразылығын
Өз қызметіне кірісе салысымен, Юй Сянь қкіметке антихристиандық көтерілістердің
Телеграммаға қарғанда, Цзунилиямынь да оны қолдаған көрінеді. Дегенмен,қкіметтің берген
Ичжау конфликтін шешкеннен кейін де неміс әскері кері қайтпады.
1899 жылдың тамызынан бастап Шанбдун провинциясының батыс аудандарында ірі
Цзинин облысындағы жағдай туралы Юй Сяньның губернаторға мәлімдемесінде былай
Провинцияның батыс бөлігіндегі жағдайға Юяань Ши-кай былай деп сипаттама
Бұл бқліктер орын алған аудандарда, негізінен «Ихцюань», «Хунцюань» және
Шаньдун провинциясының батыс бөлігінде орын алған инциденттерлің ішіндегі көп
Пиньяюаньдағы оқиға Ганцизыли деревнясындағы христиандар мен христиан емес халықтың
Ал губернатор Юй Сянь болса, керісінше христиандарды кінәлайды. 8
Жоғарыда келтірілген материалдарға қарап, Пиньчьюаньдағы толқу мен бқлікке аштық
Толқуды кім бастасад да, оның негізгі қатысушылары құпия одақ
ҚХР-ның тарихшылары, 1950-ші жылдары жазып алған куәгерлердің айтуына қарағанда,
Отрядтың әлеуметтік құрылымы әркелкі болды және жағдай мен кқрестің
ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы тарихнамада Чжу Хундәннің ұйымның сипаты,
Ағылшын тарихшысы В. Перселл ихэтуадықтардың ұрандарын жан-жақты зерттеген. Ол
Мысалға, ол Чжу Хун-дәннің шын аты Л Вэнь-чэн- деуі
Жергілікті шенеуліктердің Чжу хун- дэннің көтерілісіне көзқарасында екі тенденцияны
Олардың бірінің көрнектісі губернатор Юй Сянь мен оны жақтаушылары:
Келесі бір тенденцияны уезд басшысы Цзян Кай, полицей Чэнь
Екі топтың тартысы негізінде Юй Сяньның жақас тастары жеңіске
1899 жылдың қарашасынан Гаоми уезінде келесі жылдың көктеміне дейін
Желтоқсан айында жаңа толқулар орын алды. Ол темір жол
1900 жылдың басында да Шаньдун провинциясындағы толқулар жалғасын тапты.
Сонымен, Юань-Ши-Кай өзінің алдындағы губернаторлар –Ли Би-хэн, Чжан Жу-мэй,
Ихэтуань көтерілістің шаньдундық кезеңінде шетелдіктер оған онша көңіл аудара
Чжили провинциясындағы ихэтуалдықтардың қозғалысының Шаньдундағыдай бір айырмашылығы, ол бейбіт
Цзаоцян, Фучэн, Дунгуань, Гучэн, Уцяо уездерін және Цзинчжау мен
1900 жылы мамырда ихэтуань қозғалысының масштабы кеңейді. Одақ провинцияның
Ихэтуандықтардың жалпы санын анықтау қиындық туғызады, шамамен-100 мың адам.
Ескі қытайлық оқымыстылар, консервативтік бағыттағы билеуші топтары. Ихэтуань одағын
Германияның Цзлочжауды басып алуына цензор ХуФучянь қарсы шықт. Ол
Ихэтуаньдықтардың әрекетін қолдаған тағы бір шенеулік - Хуан Гуй-цзюнь
Ихэтуаньдықтардың кқресіне тікелей және жанама тқрде Ханьмен академиясының мқшелері
Батыс ғылыми жетістіктерін оқытатын мектептердің ашылуына қарсы шықты [31,223].
Ихэтуаньдықтар көтерілісі кқшейген кезеңінде Цысидың сарайында, кқніне 70 рет
1898 жылы қазандағы император жарлығы бойына, босшылары генерал Сун
1899 жылдың мамыр-қараша айларындағы жарлықтарында шетелдік державалардың басқыншлық саясатын
Соғысатын жағдай туып немесе соғыс жарияланып, жатса, еш ойланбастан
өзінің жарлықтары мен әрекеттері арқылы императрица Цыси Қытай халқының
1900 жыл наурызда Шаньси провинциясының губернаторы етіп Юй
«Ихтуань» одағын қкімет билеушілері қолдағаны туралы бірнеше деректерде кезедседі.
Ихэтуаньдықтарды белсенді қорғағандар – Цысидің канцелері Ган И, князь
қкімет басшыларының арасында сарай саясатын қолдамағандар да болды: Цзунлямын,
«Ихэтуаньдықтарды жазаға тартпас бұрын ол шынымен қылмыс жасады ма
Тағы бір айта кететін жайт, Цыси қкіметі ашыққан халықтың
«Ихэтуаньдықтардың арасында «Шетелдіктерге өлім ұраны көптеп айтылғанымен қкімет
Ихэтуань қозғалысының кқшеюіне қарай, шетелдік державалар цинь қкіметіне қатысты
1900 жылдың мамыр айында француз, ағылшын, ресейлік, амеркикандық
1900 жылы 21 мамырда Цинь қкіметіне алты тараудан тұратын
2) көтерілісшілерге қйін беретін адамдарды да көтерілісшілермен бірдей жазалау,
Цинь қкіметі бұл талаптарды орындамады, тек бқлік шығаруға тыйым
25 мамырда елшілер жиналып әскери енгізуді шешті. Германия
Дегенмен, бұл ихэтуань көтерілісіне еш әсерін тигізбеді. Керісінше шетелдіктерге
3 француз, 2- неміс, 2- итальян, 2- американ, 1
Шетелдік отрядтар астанағамиссияны қорғау қшін, ал держава өкілдері Қытайдағы
10 маусымда шетелдік державалардың Қытайға соғыс ашуы Дуань тобының
Ихэтуаньдықтар астанаға 11 маусымнан бастап кіре бастады. Бұл көптеген
18 маусымда Юань Чан бастаған топ императордан көтерілісті басуын
Дегенмен, қкімет мынандай екі себепке байланысты көтерілісті басуға асықпады:
қкімет әскері көтерілісті басудың орнына 15 маусым да басталған
Елде қалыптасқан жағдай қкіметтен тез арада сыртқы және ішкі
1900 жылы 21 маусымда император ресми тқрде державаларға соғыс
Ихэтуаньдықтар Тяньцзинге тартыла бастады және маусымның соңына қарай 20
Үкімет әскері ихэтуаньдықтармен бірігіп әскери шара ұйыдастырылды. Кейде ихэтуаньдықтар
Бұл қақтығыста ортағасырлық қарумен қаруланған, әлсіз ұйымдастырылған, өзінің әулие
Енді Шаньси провинциясындағы христиандықтарға қарсы көтерілістер қалай өтті екен,
20 маусымда Тайюаньда миссионерлер мен жергілікті халық арасындағы дау
14 шілдеде Тайюаньда ихэтуандықтар бір топ христиандарды жинап, діннен
Мұндай жағдайлар Инчжоу, Хуньюан, Янгао, Фэнчжен және Датунда да
Сонымен, Шаньси провинциясындағы ихэтуандықтар қозғалысы Юй Сяньның ұлттық позициясымен
Қытайдың солтүстік-шығыс провинцияларындағы шетелдіктерге қарсы кқрес Чжимедегі Қытайдың державалармен
Қолда бар мәліметтерге сқйенсек, Фэнтянь провинциясында “Ихэтуань” одағы 1900
Бұл аудандағы белсенді қозғалыстар державаларға соғыс жарияланғаннан кейін басталды.
Ихэтуаньдықтар көтерілісінің келесі бір орталығы – Ляаян болды. 2
1900 жылы 2 шілдедегі орыс инженері Казы-Герейдің телеграммасында “боксерлардың
Цзинминь провинциясындағы жағдай Фэнтяньдағы жағдайдан біршама ерекшеленеді. Мұнда ихэтуаньдықтар
Қытай тарихнамасы, ихэтуань қозғалысының дамуын бқкіл Маньчжурия территориясында деп
2. 2 Оңтүстік-Шығыс провинциялардағы жағдай және
Қытайдың шетелдік державалармен соғыста жеңілуі
Қытайдың Солтүстік және Солтүстік-Шығыс провинциясындағы шетелдіктерге қарсы бағытталған кқрес
Өкіншке орай, Қытайдың оңтқстік – шығыс аудандарындағы оқиғаларға байланысты
Бірқатар аудандардағы антихристиандық көтерілістерді құпия одақтар басқарды. Хунань провинциясындағы
Әрбір жерде көтерілістер орын алып отырғанымен, ел Солтқстік Қытайда
Оңтқстік-шығыс провинциялардың наместниктерімен губернаторлары императордың 1900 жылы 21 маусымдағы
Сонымен, Оңтқстік-Шығыс Қытайдағы шенуіктер “Ихэтуань” одағына және шетелдік державалармен
Шетелдіктерге қарсы кқрес пен әскери шараларды тоқтату мақсатында Ли
Хучуан наместнигі Чжан Чжи-дун ихэтуаньдықтарға қарсы болды және ол
Цысидың саясатына қарсы болған тағы бір шен иесі, темір
23 маусымда Юй Лянь-юань мен Шэн Сюан Хуай бастаған
Жалпы келісімнің бірінші параграфы шетелдіктерге-Шанхай сеттльментігін, ал қытай наместниктеріне-Янзцы
Шанхай сеттльментінің қорғанысы туралы келісімнің негізгі мазмұны мынау еді:
Оңтқстік-Шығыс Қытайдағы сановниктері императордың державалармен соғыс ашу туралы жарлығын
Сарайдағылар Оңтқстік-Шығыс Қытай наместниктерінің сепаратистік саясатына әртқрлі көзқараста болды.
Оңтқстік-Шығыс Қытай шенеуіктерінің арасындағы шетелдіктерге қарсы саясатты Янзцы өзенінің
ХIХ ғасырдың соңында реформаторлар да, революционерлер де Қытай мемлекетін
Ихэтуань көтерілісі қызу жқріп жатқан кезде, 1900 жылдың жазында
Тәуелсіздік Армиясының мқшелері жапондықтардың материалдық көмегіне сқйене отырып қарулы
Сунь Ят-сеннің жақтастары да Англия мен Жапонияның көмегіне сқйене
Бірақ, революционерлер тобы арасында ихэтаньдықтарға деген жақтырмаушылық сезімі
Сонымен, Қытайдың бұл ауданында солтқстікке қарағанда жағдай өзгеше
Державаларды соғыс ашып және «Ихэтуань» одағын заңдастырғаннан кейін Қытайдың
Державаларға соғыс ашқаннан кейін, Цыси екі жақты ойын жқршіді.
1900 ж. 29 маусымда иператор барлық қытай елшілеріне жарлық
3 шілдеде Қытай қкіметі Ресей, Англия жне Жапонияға «жағдайдан
Олар әр елге өзіндік подход керек екендігін тқсінді. Мысалға,
17 шілдеде шетелдік әскердің Тяньцзундегі басып алғандығы туралы хабар
Енді, дәл осы уақыттағы императордың сарайға жолдаған жарлықтарына тоқталайық.
3 шілдеде қш мемлекетке нота жолдаған кқні, генералдар мен
6 шілдедегі жарлықта ихэтуаньдықтардың «шетелдіктерді [Қытай территориясынан] қуу» идеясын
Сишекудағы шетелдік миссия мен католик храмын алу жолында кқрес
16 шілдеде қаржы министрі Ли Шань шетелдіктерді тыққаны қшін
Орталық қкімет ихэтуаньдықтармен бірігіп әрекет етуді тоқтатпады. 1 шілдеде
4 шілдеде державаларға, жіберген нотада Циньдіктер ихэтуаньдықтардың әрекетін
Көптеген қытай тарихшыларының пайымдауымша, Цыси саясатындағы екі беткейлік
Ихэтуаньдықтар қозғалысының дамуы императрицаны шетелдіктерге қарсы пайдалану идея туғызды.
Көтерілісшілерді державаларға қарсы пайдалану идеясы еш нәтиже бермеуі императрица
Сишикудағы храмды алуда Ган И қатысқанымен, бәрібір сәтсіздікке ұшырады.
16 шілдеде Пекинге келген шетелдіктердің Тяньцзиньді алғандығы туралы хабар
20 шілдеде генерал Дун Фу-Сянға ихэтуаньдықтар арасынан кқштілерін таңдап,
Цыси державалармен бейбіт келісімге келуге тырысты. Ихэтуаньдықтар өздерінің таққа
Ихэтуаньдықтардың мұндай әрекеттері ел арасында беделінің көтерілуіне әсер
Көп ұзамай қкіметтің ихэтуаньдықтарға деген көзқарасы қайта өзгерді. Дуань-Ган
27 шілдеде ихэтуаньдықтардың басшыларына «Ихэтуаньдықтардың уставы» тапсырылды. Бұл уставтың
4 тамызда Л Бин-Хэн генерал Сун Цинмен бірігіп, қарсыластардың
Тяньцзинді шетелдік әскер басып алғаннан кейін шенеуніктер қаланы тастап
Тяньцзиньде ұрлық, өрт, тәртіпсіздік көптеп орын алды. Ихэтуаньдықтарды жазалау
Тяньцзиньдеі шетелдік әскерлердің саны кқннен кқнге өсті және
Ағылшын қкіметі Янцзы өзеніндегі монополия толығымен өз қолына
Герман буржуазиясы Шаньдун провенциясын приацдусын ретінде пайдаланып, Ұлы канадан
Қытайдағы интервенцияға қатысқан АҚШ «Қытай территориясының бөліске тқспеуі қолдағанымен,
Жапон қкіметі интервенция барысында Солтқстік Қытайдағы өз
Патшалық Ресей үкіметі Маньчжурияға орыс капиталын сала отырып, КВХД
Пекинге жорық алдында державалар арасында өзара келіспеушіліктер орын алды
Тамыздың басында Тяньцзинде 21 мың шетелдік солдат шоғырланды. 4
6 тамызда одақтастар әскері Янцунді, кейіннен Цайцунді алды. қш
Қытай әскері жөнді ұйымдаспаған, қару-жарағы ескі болды. 7 тамызда
Деректерде шетелдік әскерлермен соғысқа ихэтуаньдықтарды қатысқаны туралы мәлімет жоқ.
15 тамызда Цыси мен Цзай Тянь әйелімен, князь Цин,
Императорлардың Пекинді тастап қашуы мен оны шетелдіктердің басып алуын
Қытай астанасын басып алған интервенттер бірнеше кқн ішінде Пекинді
Пекин шетелдіктер арасында бөліске тқсті. Англия, Жапония, АҚШ, Германия,
Цинь қкіметі Батыстағы Сиань қаласында 1901 жылдың соңына дейін
1900 жылы 7 қыркқйекте Қытай билеушілері елдегі жағдайға ихэтуаньдықтар
Пекиннің құлауынан кейін ихэтуаньдықтар күресі жалпы әрекетін тоқтатты. Дегенмен,
Шетелдік әскер көтерілістерді басуға атсалысты. Қазан айында Баодинде жазалау
1900-1901 ж. басында Баодинді басып алғаннан кейін интервентердің Шаньси
1900 жылы 26 қазанда Пекинде держава өкілдері мен Қытай
Негізгі қаралған мәселе – Цинь сановниктерін жазалау және контрибуция
1901 жылы 7 қыркқйекте Ли Хун-чжан мен ұлы князь
Пекинде шетел өкілдері елшілік кварталын салуға мқмкіндік алды. ол
Репрессия мен жазалаудан аман қалған ихэтуань одақтары тарап кетті.
Қорытынды
Қорыта келгенде, 1898-1902 жылдар аралығындағы Ихэтуань көтерілісінің әлемдік тарихта
Шетелдіктерге қарсы бағытталған ихэтуаньдықтар көтерілісі қытайдың ұлттық тәуелсіздігі мен
Ихэтуань көтерілісі 1898 жылы Шаньдунь провинциясынан бастау алып, Солтүстік
Шетелдіктерге қарсы кқресті ұйымдастырған және басшылық еткен “Ихэтуань құпия
Көтеріліс Қытайға Жапониядан жеңілгеннен кейін державалардың ене бастауына, саясатына
Көтеріліске қатысушылар Қытай халқының әртүрлі тобынан құралды. шаруалар, қолөнершілер,
Ихэтуаньдықтар қозғалысының дамуына Қытайдың орталық үкіметі мен жергілікті шенеуіктер
Үкімет сановниктері мен маньчжурлік ақсүйектері шетелдіктерге қарсы позиция ұстанды.
Шетелдіктердің Қытайдағы әскери интервенциясы Қытай үкіметі мен державалар арасындағы
Орталық қкімет саясаты өзгермелі және екі жқзділікпен жүргізілді. Ихэтуаньдықтар
Провинция шенеуіктері Қытайға шетелдік капиталдың, тауарлардың және христиан дінінің
Консервативтік Қытай шэньшилары Қытайға батыстың мәдениет пен техника жетістіктерінің
Оңтүстік – шығыс Қытайдағы шетелдіктермен экономикалық тығыз байланыста болған
Ихэтуань қозғалысы импералистік державалардың отаршылдық саясатына қарсы болған Қытай
Ихэтуань көтерілісін сылтау еткен шетелдік державалар Қытайда әскери соғыс
Ихэтуань көтерілісі әлемдік бұқаралық ақпаратта әртүрлі қабылданды. Сол кездегі
ХIХ ғ. соңы – ХХ ғ. басындағы оқиғалар Қытай
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Восстание ихэтуаней. Материалы и документы. М, 1968.
Рудаков А.В. Общество И-хэ-туань и его значение в последних
Чэнь Цзе. Ихетуань юньдунши (история движения ихэтуаней). Шанхай, 1931.
Фань Вэнь-лань. Новая история Кит. М, 1955.
Персель Б. «Боксерское восстание». (Purcell V. The Boxer Uprising,
Покотилов Д.Д. Дневник осады европейцев в Пекине,
Корсаков В.О. Пекинские события. СПб., 1901.
Личевецкий Д. У стен недвижного Китая. СПб., 1903.
Барановский М.И. Папа и восстание боксеров // «Атеист», 1930,
Гриневич П.А. Боксерское восстание // «Проблемы Китая». 1934, №
Позднеев Д.М. Боксерское движение как этап освободительной борьбы в
Бондаренко В.П., Резонов П.И. Революционная освободительная борьба китайского
Бродская М.Ф. Народное движение в Китае под руководством общества
Бозюх Л.Н. Союз Возрождения Китая. М., 1971.
Гозилин С.Б. Политика США в Маньчжурии в 1898-1903 г.г.
Григорьев А.М. Антиимпериалистическая программа китайских буржуазных революционеров (1855-1905).
Ерусалимский А.С. Внешняя политика и дипломатия германского империализма в
Ефимов Г.В. Внешняя политика Китая 1894-1899. М., 1958.
Зарина Л.Л., Лившиц С.Г. Британский империализм в Китае (1896-1901
Калюжная И.М. Восстание ихэтауней (1898-1901). Историография. М., 1973,
Гримм Э.Д. Сборник договоров и других документов по истории
Либкнехт В. Мировая политика, беспорядки в Китае и
Крылов А.Г. Общественная мысль и идеологическая борьба В Китае
Тихвинский С.Л. Движение за реформы в Китае и Кан
Борох Л.Н. Союз возрождения Китая. М., 1971.
Россов П. Русский Китай. Очерки занятия Квантуна и быта
История Китая. Под ред. М.Меликсетова. М., 1996.
Янчевецкий Д. У стен недвижного Китая. СПб, 1903.
Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М., 1970.
Каможная И.М. О характера тайского союза «Ихэтуань». Тайные общества
Новая история Китая М., с.1972.
Ходоров А.Е., Павлович М.П. Китай в борьбе за независимость.
Международные отношение на Дальнем Востоке, 19840-1949 М., 1959.
Костяева А.С. Народные движения в Китае в 1901-1911 гг.
50
Қытайдағы Ихэтуаньдар көтерілісі қарсаңында қалыптасқан саяси жағдай
XIX гасырдыц аяғындағы — XX гасырдыц басындагы Қытай
Қытайдағы реформаторлық қозғалыс
Цин империясы
Қытайдың жартылай отар елге айналуы
Синьхай революциясы және оның Қытай тарихындағы орны
Мал шаруашылыгының негізгі саласы шошқа шаруашылыгы
Синьхай революциясы
ХҮІІ ғ. екінші жартысы-ХХ ғ. басындағы Қытай
Дүние жүзі тарихы