Көлік саласын дамыту мәселелері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Қаржы-экономика факультеті
“Менеджмент” кафедрасы
“Экономиканы мемлекеттік реттеу”
курсы бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
“Көлік-коммуникация кешенінің дамуын мемлекеттік реттеу”
Ғылыми жетекші: э.ғ.к. аға оқытушы Танкиева А.К.
Орындаған:
басқару мамандығының 3 курс
студенті Жабаев Рамазан
АЛМАТЫ-2005 Мазмұны:
КІРІСПЕ 3
І. Қазақстандағы көліктік кешеннің даму негізі 4
1.1. Қазақстан Республикасындағы көліктік-коммуникациялық кешеннің рөлі 4
1.2. Көлік саласын дамыту мәселелері 8
ІІ. Темір жол саласының қазіргі жағдайы мен даму
2.1. Темір жол көлігінің қалыптасу негізі 11
2.2. Темір жол көлігін дамытудың әлемдік тәжірибелерін талдау
2.3. Темір жол саласын дамыту бағыттары 18
ҚОРЫТЫНДЫ 20
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 21
КІРІСПЕ
Халықаралық еңбек бөлінісінде көліктік салаға ерекше көңіл бөлінеді,
Елдер арасындағы халықаралық экономикалық байланыстардың одан әрі дамуы
Қазіргі шаруашылық әрекет жағдайы көліктік қызмет түрлеріне жаңа
Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан-2030” стратегиясында шет елдік инвестиция
І. Қазақстандағы көліктік кешеннің даму негізі
1.1. Қазақстан Республикасындағы көліктік-коммуникациялық кешеннің рөлі
Көліктік кешен темір жол, автомобиль, су, құбыр көлігін
Қазақстан Республикасы статистикалық Агенттігінің мәліметтеріне сәйкес 2002 жылы
Қазақстандағы құбыр көлігі 6695,8 км тең мұнай құбырын
Бұл өсу Теңгіз және Қарашығанақ, Өзен мұнай кен
Қазақстан мен Қытай арасындағы мұнай құбырының жобасы қарқынды
Ішкі тасымалдауды жүзеге асыруда, нарықтық инфрақұрылымды дамытуда, ішкі
Автомобиль көлігі үшін келесідей ерекшеліктер тән:
жүк тасымалдаудағы жоғары жылдамдық және икемділік;
жіберу орынынан алушы пунктке жүктерді тікелей жеткізу;
темір жол көлігіне қарағанда шағын қашықтықта жолаушылар мен
1995 жылы Бангкоктегі БҰҰ-ң ЭСКАТО мәжілісінде Қазақстанның автомобиль
Республикадағы автожолдар құрамындағы мемлекет аралық байланыстарды жүзеге асыруда
Ташкент-Шымкент-Тараз-Бішкек-Алматы-Хоргос;
Шымкент-Қызылорда-Ақтөбе-Орал-Самара;
Алматы-Қарағанды-Астана-Петропавл;
Астрахан-Атырау-Ақтау-Түркіменстан шекарасы;
Омск-Қостанай-Семей-Майқапшағай;
Астана-Қостанай-Челябинск.
Қазіргі таңда Қазақстандағы сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына сәйкес
Еліміздегі көліктік қызметте өзен көлігі аз үлес алады.
Жүк тасымалдауда әуе көлігінің де үлесі біршама аз
Қазақстанның көлік жүйесінде темір жол басты орын алады.
Қазақстанның қазіргі көлік желісі 14,5 мың км. қамтиды.
Қазіргі Қазақстандағы темір жол желісін мериалды және ендік
темір жолдағы негізгі тасымалданатын өнімдерге астық, көмір, мұнай,
Қазақстанның географиялық жағдайы, территорияның кеңдігі, жүк тасымалдау қашықтығының
Қазақстан Евразия континентінде орналаса отырып, жоғары транзиттік потенциалға
Барлық көлік түрлерінің ішінде темір жол көлігі жүк
Көліктік-коммуникациялық кешенде заң шегіндегі басшылықты, салааралық координацияны Қазақстан
Темір жол көлігіндегі басты ұйым ЖАҚ Ұлттық компания
Мемлекет тарапынан темір жол кешеніндегі мүлік иесі
Мемлекет аралық байланыстарды нығайту мен жетілдіру – Қазақстан
Мемлекетаралық байланыстарды жүзеге асыруда Павлодар, Қарағанды, Қостанай, тараз
Халықаралық қауымдастықтағы темір жол тасымалдауының құрылымы
Республиканың алыс және жақын шет елдермен мемлекетаралық тасымалдауы
Қазақстандағы мемлекет аралық тасымалдаулар 12 пункт арқылы жүзеге
Соңғы кездері республикадағы тасымалдау жүйесін қамтамасыз етуде Ақтау
Соңғы жылдары Қазақстан темір жол желілеріндегі транзиттік тасымалдау
Кесте 1
Жүк тасымалдау көлемі және олардың орташа қашықтығы
Көрсеткіштер Жылдар
2001 ж
002 ж
003 ж
ауытқу өсу қарқыны (
Жүк тасымалдау көлемі, мың.т 183771 178661 183438 4777
Тасымалдаудың орташа қашықтығы, км
738
745
730,1
14,9
98
Тарифтік жүк айналымы млн т. км
135653
133088
133924
836
100,63
1.2. Көлік саласын дамыту мәселелері
«Қазақстан-2030» стратегиясының шегінде отандық көлік кешенінің бәсекелестік қабілеттілігін
Көліктік шығындарды төмендеткен жағдайда ғана ел экономикасы тиімді
Көлік өзін-өзі толықтырушы жекелей элементтерден тұратын тұтас кешен
БСҰ (ВТО) кіру әлемдік шаруашылық байланыстарға сай келетін
сауда – экономикалық байланыстарда және көліктік-коммуникациялық кешенде сыртқы
интенсивті экономикалық өсуге және елдің тасымалдау, транзиттік потенциалын
көліктік және ақпараттық-коммуникация кешенін жетілдіру негізінде көпжақты сауда
Сыртқы экономикалық қызметті реттеу мен халықаралық тасымалдауды ұйымдастыруда
Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатының бөлімі ретіндегі көліктік және
көліктік саясат пен сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің
халықаралық тасымалдау мен Қазақстан Республикасының кеден саясатын дамытуға
көліктік-коммуникациялық даму мен сыртқы экономикалық қызметті реттеудегі экономикалық
көліктік жүйе мүддесін, халықаралық қызметке қатысушылар құқығы мен
мемлекет пен оның органдарының халықаралық тасымалдау процесі мен
Халықаралық тасымалдау мен сыртқы экономикалық қызметті нормативтік-құқықтық қамтамасыз
Кесте 2
Қазақстан Ресупубликасындағы транспорт түрлері
Жылдар
1999 2000 2001 2002 2003
Темір жол транспорты:
локомотивтер
паровоздар
тепловоздар
ЖЧК вагоны
жолаушылар вагондары
Автомобильдік транспорт:
автобустар
жеңіл автомобиль
арнайы автомобильдер
ж/к тасымалдау автомобиль
Өзен көлігі
Қалалық электр төлігі:
трамвайлар
троллейбустар
2162
87
1446
100670
2091
43421
987724
41506
206187
241
247
537
1963
54
1291
89814
2085
45666
1000298
36065
196980
275
258
491
1913
54
1241
86119
2088
50162
1057801
36960
204568
268
258
481
1896
54
1227
87715
2094
51367
1062554
36938
214191
202
260
450
1770
53
1126
88726
2559
61391
1148754
38264
223063
230
257
427
Жоғарыда көрсетілген кестеге қарай отырып, Теміржол көлігі саласында
1. Көрсеткіштер азайған. Менің оймша, бұл мәселе темір
ІІ. Темір жол саласының қазіргі жағдайы мен даму
2.1. Темір жол көлігінің қалыптасу негізі
Темір жол көлігінің тарихи қалыптасуы Қазақстанның мол шикізат
1977 жылы Қазақстан темір жолдарын ірілендіргеннен кейін 3
Алматы темір жолының қашықтығы 4595 км және Алтай
Тың темір жолының қашықтығы 5750,3 км, Солтүстік және
Батыс Қазақстан темір жолы Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау,
Совет Одағының тарауымен және тәуелсіз Қазақстан Республикасының қалыптасуымен
1994 жылы 13 маусымда барлық көлік түрлерінің қызметін
Көлік қызметін пайдаланушы төлем қабілеттілігіне ие тұтынушылардың болмауынан
Темір жолдағы қаржылық жағдайдың нашарлауына экспедиторлық жеңілдіктер де
Қарызды төлемеу қауіпті деңгейге жетті. 1996 жылы 1
Транзиттік тасымалдаудағы тариф деңгейі мемлекет аралық және республика
Осылайша Қазақстандағы темір жол көлігі 1998 жылға дейін
Кесте-3
Республикадағы темір жол көлігі жұмысының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер аты Жылдар
1999 2000 2001 2002 2003
Жалпы өнім
млн.т.км 297806 209556 166076 137655 126877
Жалаушылар айналымы, млн.т.км 17969 20585 18830 13159 14188
Жүк айналымы, млн.т.км 279897 188972 147247 124496 112689
Погрузка, мың.т 278772 218194 172888 157174 140130
Қазақстан Рсепубликасы Үкіметі 1996 жыл 17 ақпандағы №246
Қазақстан Республикасы мемлекеттік мүлікті басқару комитеті жанындағы Қазақстан
Темір жол қызметінің 2003 жылы 9 айдағы қаржылық-шаруашылық
Бұрын тарифке енгізілген жеңілдіктер алып тасталынды. Алғаш рет
Параллельді түрде темір жол көлігін басқарудың бірлік жүйесін
Темір жол саласын жетілдіруге орай екі нұсқа ұсынылды.
Сол кезеңдегі темір жолда қалыптасқан дағдарыстық жағдайы назарға
РМК «Қазақстан темір жолы» мүліктік актив көлемі бойынша
1997 жылдан бастап саладағы инвестициялық қызмет жандана бастады,
OECF (Жапония) несиелік қаржысының есебінен «Қазақстан Республикасы темір
1998 жылы жаңа материалдарды қолдану арқылы 436 км.
1998 жылы барлығы 12,7 млрд, теңге көлеміндегі инвестиция
1999 жылы табыс көлемінің қысқаруынан инвестицияланатын қаржы мөлшері
Негізгі өндірістік қызметке кірмейтін объектілерге инвентаризациялау жүргізіліп, нәтижесінде
РМК «Қазақстан темір жолы» құрылуымен өндірістік процесті тиімді
Кесте 4
Дебиторлық және несиелік қарыздар динамикасы
Млн.тг
Атауы 01.01.99 01.01.00 01.01.01 01.01.02 01.01.03
Дебиторлық қарыз 31697 23427 21579 20399 15897
Несиелік қарыз 45136 31734 24911 27304 19697
2000 жылы жүк тасымалдаудан түсетін табыс деңгейінің күрт
Аталған қызмет нәтижесіне орай кәсіпорыннан мемлекеттік бюджетке түсетін
Кесте 5
Темір жолдардың салықтық төлемдері
Көрсеткіштер Жылдар
1999 2000 2001 2002 2003
Салықтық аударымдар мен төлемдер сомасы, млн.тг
21974
17791
21501
30797
26607
Кәсіорын табысындағы салықтық төлемдер үлесі (
24,7
17,9
24,5
22,9
14,4
Бюджетке 1999 жылы 21501 млн.теңге аударылса (ҚҚС-9187 млн.теңге,
РМК «Қазақстан темір жолы» компаниясында айналым капиталын толықтыру
РМК «Қазақстан темір жолы» компаниясындағы негізгі шет елдік
Темір жол көлігінің қуаттылығын дамыту» жобасына арналған OECF
Жолаушылар вагондарын алуға деген германдық несие, займ сомасы
«Техникалық жарақтандыру және темір жолдарды коммерциализациялау» жобасы бойынша
2000 жылы шілдеде РМК “Қазақстан темір жолы” 15
2.2. Темір жол көлігін дамытудың әлемдік тәжірибелерін талдау
Темір жол көлігін реструкзациялаудың әлемдік тәжірибесі бұл бір
Темір жол саласын коммерциализациялау тенденциясын және темір жолдарды
меншік формасы вариантары
вертикалды ұйымдастыру вариантары
Темір жол саласын вертикалды ұйымдастырудың 3 негізгі түрі
вертикалды интеграция;
вертикалды болу;
бәсекелестік мүмкіншілік
Вертикалды интеграция темір жолды ұйымдастыруда қалыптасқан дәстүрлі және
Вертикалды бөлу. Құралдарды монополиялық пайдалануды болу темір жолдың
Бәсекелестік мүмкіншілік. Бұл әдіс басқа операторларға кіруге, яғни
Меншік формасы және бақылау негізін көлік саласы үшін
жеке сектордағы қызметке келісім;
жеке сектордағы басқаруға келісім;
жеке сектор үшін жалға алу;
жеке сектордан жалға алу.
Темір жолда орын алатын моделдерді келесі кесте 5-те
Кесте 5
Темір жол көлігі моделдері
Меншік
формасы Вертикалды ұйымдастыру
Вертикалды интеграция Бәсекелестік мүмкіншілік (вертикалды интеграция + мүмкіншілік)
1 2 3 4
Мемлекеттік темір жол Индия, Қытай, ТМД елдері
Қоғамдық кәсіпорындар Кейбір европалық т.ж.
Қоғамдық кәсіпорындарды реформалау
Швеция
Жеке сектордағы қызметке келісім
АҚШ (жылжу құрамы) Ұлыбритания (жылжу құрамы)
Жеке сектордағы басқаруға келісім Нигерия (1980) АҚШ (жағын
Жеке сектор үшін жолға алу
Amtrak (АҚШ) жолы VIA (Канада) жол Жапония (жол)
Жеке сектордан жалға ашу концессия (франчайзинг)
АҚШ және Европа (вагондар Аргентина, Бразилия, Чили) Ұлыбритания
Біріккен кәсіпорын
Ұлыбритания
Жеке компания Жаңа Зеландия АҚШ (1 клас жолдары),
Әлемдік тәжірибеде темір жолдарды реструктцризациялаудың негізгі төрт блокы
мүлікті реструктуризациялау;
міндеттемелерді реструктуризациялау;
басқаруды реструктуризациялау.
Мүлікті реструктуризациялау оны бөлуден басталады. Мүлікті реструктуризациялаудың негізгі
негізгі және көмекші мүлікке;
географиялық принцип бойынша;
бизнестің түрлері;
функционалдық принцип бойынша;
жүк арту дәрежесіне сәйкес.
Мүліктерді негізгі және көмекші етіп реструктуризациялау оның темір
Географиялық принцип бойынша темір жол саласын сегментациялау локалдық
Географиялық реструктуризациялау логикасы бизнес түрлері үшін мүліктерді сегментациялау
Мүліктерді реструктуризациялаудың келесі әдісі – функционалдық принцип бойынша
пойыздар қозғалысын ұйымдастыру;
темір жолдарды ұстау;
жылжу құрамын ұстау;
коммерциялық функциялар.
2.3. Темір жол саласын дамыту бағыттары
Темір жол саласын дамыту бойынша реструктуризациялау темір жол
экономикадағы құрылымдық өзгерістер;
жүк айналымы көлемінің құлдырауы;
актив құрылымдарының дисбалансы;
инвестиция тартудың және алдың қатарлы технологияларды енгізудің қажеттілігі.
Темір жолдағы реструктуризациялаудың мақсаты мен міндеттері:
нарықтық жағдайда магистралдық инфрақұрылым бойынша мемлекеттік бақылауды соқтай
тасымалдау қызметін дамыту есебінен темір жол көлігінің тиімділігін
темір жол көлігінің импортты алмастырушы өндірістік базасын дамыту;
транзиттік тасымалдау нарығында темір жол көлігінің бәсекелестік қабілеттілігін
Аталынған мақсаттарға жету үшін бағдарламада келесідей міндеттерді шешу
темір жол көлігінің нормативтік құқықтық базасын өзгерту;
қызмет көрсетуді негізгі саладан бөлу;
өндіріс қуаттылығын оптимизациялау, тиімділікті көтеру;
қажеттілікке орай әлеуметтік саланы бөлу;
әлеуметтік маңызы бар сұрақтарды шешу;
өзіндік базаны құру;
темір жол көлігінің жоғары ғылыми негізділігіне және капитал
Реструктуризациялау прициптері. ЖАҚ “ҰК Қазақстан темір жолы” функционалдық
Негізгі қызмет:
жүк және жолаушылар тасымалдау бойынша коммерциялық және жүк
тасымалдауды басқару;
магистралдық инфрақұрылымды ұстау мен басқару;
жылжу құрамын ұстау мен бақылау;
су-, жылу-, энергожабдықтау.
Қызметті қамтамасыз етуші:
локомотивтерді деполық жөндеу;
вагондарды деполық жөндеу;
вагондар мен локомотивтерді капиталдық жөндеу;
жолдарды капиталды және орташа жөндеу жүктер объектілерді қорғау
Әлеуметтік қызмет:
мектеп жасына дейінгі мекемелерді, мектеп-интернаттарды өзін-өзі қаржыландыру жүйесін
медициналық қызмет көрсету орындарындағы өзін-өзі қаржыландыру;
әлеуметтік-тұрмыстық тағайындаудағы объектілер;
коммуналдық инфрақұрылым және т.б.
Темір жол көлігі тасымалдау нарығында реструктуризациялау нәтижесінде келесідей
саладағы дағдарысқа дейінгі жағдайдан шығу;
вагон және локомотив шаруашылығы секторындағы кәсіпорындардың инвестициялық тартымдылығын
жүк, контейнер және жолаушылар тасымалдаудың тиімділігі мен сапасын
бәсекелестік ортаны қалыптасытру;
темір жол көлігі қызмет нарығын дамыту;
темір жол көлігіндегі тариф саясатын жетілдіру;
баға қалыптастыру жүйесін енгізу;
жеке кәсіпкерлік қөызмет саласын дамыту;
жекелендіруді аяқтау және тасымалдау қызметіне қатысы жоқ объектілерді
әртүрлі жүк тасымалдаушылалардың бәсекелестігі;
тасымалдаушы қызметіне нарықтық негізде баға қалыптастыру;
темір жол саласындағы қаржылық-экономикалық шарттар мен технологияларды кеңейту;
Европа мен Азия арасындағы транзиттік потенциалды максималды түрде
ҚОРЫТЫНДЫ
Жоғарыда аталған аспектілер мен Қазақстан Рсепубликасының транспорттық потенциалын
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке еніп, халықаралық экономикалық қатынастарды
Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде танылғаннан бастап көліктік кешенді
Нәтижесінде дағдарыстық жағдайға жақын тұрған көліктік кешен жандануға
Компания өз қызметінде транзиттік потенциалды жетілдіру ерекше көңіл
Жалпы алғанда еліміздігі көліктік кешен қызметін жетілдіру өзекті
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Е.Д. Атамкулов, К.К. Жангаскин «Железнодорожный транспорт Казахстана» Алматы,
Гусаев Л.Ю. Транспортный поетнциал Республики Казахстан (железнодорожный тарнспорт)
Мадияров М.Н. Международный транспортный потенциал и управление таможенным
Исингарин М.К. Единое транспортное пространство. Алматы, 1999 г.
Бекмагамбетов М.М. Международные транспортные коридоры Республики Казахстан, Материалы
Бердимбетова Б.А. «Транзитный потенциал Республики Казахстан: проблемы и
// Магистраль 2003’4, 2004’3
Е.Д.Атамкулов, К.К.Жангаскин «Железнодорожный транспорт Казахстана». А.2003
Гусаев Л.Ю. Транспортный потенциал РК
Е.Д.Атамкулов, К.К.Жангаскин «Железнодорожный транспорт Казахстана» А.2003
Мадияров М.Н. Международный транспортный потенциал РК и управление
Исингарин Н.К. Единое транспортное пространство. А.1999
Бекмагамбетов М.М. Международные транспортыне коридоры РК.
Е.Д.Атамкулов, К.К.Жангаскин “Железнодорожный транспорт Казахстана”. А.2003
Бердимбетова Б.А. Транзитный потенциал РК: проблемы и пути
2
ТМД (Ресейден басқа)
Африка 0,93(
Америка 3,37(
Азия 14,15(
ЕҚ тыс елдер 5,21(
ЕҚ елдері 6,32(
Ресей Федерациясы
Көлік саласын дамыту мәселелері
Көлік инфрақұрылымы
Саланың бәсекеге қабілеттілігі
Көлік қызметтерін реттеу қажеттілігі
Көлік кешенін муниципалды басқару
Экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның даму мәселелері
Қазақстанда халықаралық туризмнің дамуы
Министрліктің Инвестиция комитеті
Қазақстан Республикасының көлік саласын ұйымдастыру
Туристік саланы дамыту перспективалары