Мұнай мен газды өндіру цехтары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ......................................................................................................................
МҰНАЙ ГАЗ ӨНДІРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ҚАЗІРГІ КҮЙІ............................................................
Мұнай өндіру кәсіпорны – Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешенінің негізгі
Өндіріс процесін ұйымдастыру және мұнай өңдеу кәсіпорындарының өндірістік құрылымы....................................................................................
Негізгі және қосалқы өндірісті ұйымдастыру және жоспарлау...............
КОМПАНИЯНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДАҒЫ ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯНЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӨНІНДЕГІ ІС-ӘРЕКЕТІН ТАЛДАУ
Телекоммуникация мен байланыстың жағдайына жалпы сипаттама.......................................................................................................
Барлық байланыс түрлерімен қамтамасыз ету шараларын ұйымдастыру.................................................................................................
Қазақстан нарығында телекоммуникация мен байланыстарды бағалау және талдау...................................................................................................
ЖОСПАРЛАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ – МҰНАЙ ӨНДІРУШІ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ПАЙДАСЫ МЕН
Жоспарлау әдістерінің кәсіпорынға әсер етуінің ерекшеліктері.............
Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіштерінің бірі....................................................................................
Өндірістің рентабельділігі және оны арттыруды жоспарлау...................
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................................
КІРІСПЕ
Зерттеу мақсаты. Қазіргі нарық қатынасына көшіп жатқан кезде өнім,
Мұнай-газ өндіру кәсіпорындарының қызметкерлері жұмыстың жөндеуаралық кезеңін барынша ұзартып
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешені еліміздің халық шаруашлығының
2004 жылы отын-энергетикалық кешен әлемдік энергия тасымалдағыштар нарығындағы жағымды
Зерттеу заты. Республикамызда көмір, мұнай, газ, гидроресурстар, жанғыш тақтатастар,
Отын энергетика кешені салаларының жалпы өнеркәсіптік өсіп-өркендеуге қосқан үлесі,
МҰНАЙ ГАЗ ӨНДІРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ҚАЗІРГІ КҮЙІ
1.1 Мұнай өндіру кәсіпорны – Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешенінің
Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешені еліміздің халық шаруашлығының аса маңызды
Қазақстан өзінің табиғи ресурстарының есебінен өзін отын-энергетикалық ресурстармен толықтай
Сурет 1 – 2004 жылдың отын және электроэнергияның негізгі
Отын энергетикалық кешенін дамыту барлық халық шаруашылықтық мәселелерді шешудің
• отын энергетикалық кешені мен соған байланысты болып
• республиканың өндірістік күштерінің орналасуын отын тұтынушыларды Қазақстанның негізгі
• отын энергетикалық кешені салаларында нарықтық механизмдерді өндіріс
• өзінде мұнай, газ, көмір және т.б. өндіріс
Салааралық байланыстардың тармақталуы, отын энергетикалық кешені кәсіпорындарының ұзақ мерзімді
• шикі мұнайдың өз еліміздегі өндірісі мен мұнай
• Батыс Қазақстанның шикі мұнайы әрекеттегі мұнай құбырлары бойынша
• Батыс Қазақстанның газы Ресейге экспортталады, ал ішкі
2004 жылы отын-энергетикалық кешен әлемдік энергия тасымалдағыштар нарығындағы жағымды
Нәтижесінде 2004 жылы отын-энергетика кешені салаларының жекелеген макроэкономикалық көрсеткіштерге
Сурет 2 – 2004 жылдың отын-энергетикалық өнімдерінің өндіріс динамикасы
1.2 Өндіріс процесін ұйымдастыру және мұнай өңдеу кәсіпорын-дарының
Әр кәсіпорынның іс-әрекетінің негізін өндірістік процесс құрайды. Кез келген
Технологиялық процесс – бұл еңбек затының сапалы (физикалық-химиялық және
Әрбір өндірістік процесте орталық орынға негізгі процесс ие болуда
Жұмысшының қатысу сипатына қарай өндіріс процесін жүргізу кезінде процестер
Қол процестері – бұл жұмысшының механизмдерді (құрал-жабдықты) ешбір қатыстырусыз
Қол механикаландырылған процестерді тікелей жұмысшы қайсыбір қуат көзін пайдаланумен
Машина-қол процестері жұмысшының тікелей қатысуымен машинамен орындалады – ұңғымалардың
Машиналық процестер құрал-жабдықтың жұмыс бөлігімен жұмысшының қатысуынсыз жүргізіледі (жерасты
Автоматтандырылған процестер автоматты түрде, адамның ешбір қатысуынсыз жүреді (ұңғыманың
Аппаратуралық процестер ыдыстар мен аппараттар жүйесінде әрекет етеді, және
Өзінің сипаты мен мазмұнына қарай өндірістік процестер механикалық және
Механикалық процестер – бұл өздерінде механикалық күштердің әсерімен еңбек
Физика-химиялық процестер кезінде материалдардың физика-химиялық механикалық қасиеттері мен олардың
Сонымен қатар, еңбек заттарын тасымалдау жөніндегі көліктік процестерді және
Өндірістік процестің негізгі бөлігі кезеңінің ұзақтылығына қарай олар үздіксіз
Үздікті процестер мерзімділігі мен қайталанғыштығымен сипатталады (мысалы, геологиялық барлау
Осылайша, өндірісті ұйымдастыру – еңбек процестері мен өндірістің материалдық
Әрекеттерді үйлестірудің үші түрі бар: тізбекті, қатарласқан және қатарлас-тізбекті.
Тізбекті үйлесім әрбір келесі әрекетті тек алдыңғысы аяқталғаннан кейін
Әрекеттерді үйлестірудің тізбекті түрі кезінде процестің технологиялық бөлігінің ұзақтығы
Ттізб. = Σ tдана (1)
мұндағы, tдана - әр әрекеттің ұзақтығы; т - әрекеттердің
Әрекеттердің қатарласқан үйлесімі олардың уақыт бойынша толық үйлесуімен сипатталады.
Әрекеттердің қатарласқан-тізбекті (аралас) үйлесімі – мұнай және газ өнеркәсібіндегі
Ттізб. = Σ tдана- Σ tауыст. (2)
мұндағы, tауыст. әртүрлі әрекеттердің бір-бірін ауыстыруының жиынтық уақыты.
Кез келген түрдегі өндірістік процесс өзара әрекеттескен әртүрлі еңбек
Өндірістік процестерді ұйымдастыру ұстанымдары
Ұтымды ұйымдастырылған өндірістік процестің ең маңызды ұстанымдарына үздіксіздік, ырғақтық
Үздіксіздік еңбек заты дайын өнімді өндіру кезінде үздіксіз түрде
Ырғақтық – кәсіпорынның өнімді берілген жоспар бойынша біркелкі шығаруы.
Өндірістік процестердің пропорционалдығы ретінде әрекеттердің теңдігі немесе еселігі түсініледі.
Өндірісті ұйымдастырудың ағымдық (жаппай көпшілік түрдегі) әдісі – бұл
Өндірісті ұйымдастырудың топтық (сериялық) әдісі өнімді сериялап шығарумен белгіленеді,
Өндірісті ұйымдастырудың бірлі-жарымдық әдістері кезінде өнім жекелеген бірліктер мен
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы
Мұнай-газ өндірісінде еңбек заты ретінде мұнай мен газы бар
Сондай-ақ ерекшеліктерге еңбек заты мен пайдалану жабдығының жерасты бөлігінің
Ұңғымалардың аймақтық жеке орналасуы, олардың ерекшелігі мен өндірісті ұйымдастыру
• мұнай мен газ өндірісі;
• механикалық және энергетикалық жабдықты монтаждау және шешіп
• ұңғымаларды жерасты жөндеу;
• ұңғымалар мен жабдықты жерүсті жөндеу;
• ұңғымаларды күрделі жөндеу;
• көлік және мұнайды сақтау;
• газды жинау және кәдеге жарату;
• мұнай мен газды кешенді әзірлеу;
• ұңғымалар мен қаттарды зерттеу;
• қатқа жұмыстық агентті тоғыту және т.б.
Мұнай мен газды өндіру процесі – бұл мұнай-газ өндіру
Кенішті қазу жүйесіне сәйкес қаттың технологиялық жұмыс режимін қатаң
Мұнай өндіру процесіне қатысатын жекелеген өндірістік буындардың өндірістік қуаттылықтарының
Кестеге сәйкес негізгі процестерді қосымша процестермен күтімге алу.
Мұнай-газ өңдеу кәсіпорнының өндірістік құрылымының негізін анық түрдегі бағыттану,
Өндірістік құрылым ретінде кәсіпорынның ішкі өндірістік бөлімшелері мен қызметтерінің
Орталық инженерлік-технологиялық қызметтің негізгі міндеті – мұнай-газ өнеркәсібінде орталық
• аудандық инженерлік-технологиялық қызметтер жұмысын басқару;
• негізгі өндіріс объектілерінде жұмыстарды орындау кезінде мұнай-газ
• барлық өндірістік объектілер бойынша ақпаратты жинақтау мен
• апаттарды жою жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
• оқыс жағдайлар кезінде көмек көрсету және т.б.
Сурет 3 – Негізгі және қосымша өндіріс цехтары
Жұмыстарды жоспарлауға маңызды мән беріледі. Орталық инженерлік-технологиялық қызмет өздеріне
Аудандық инженерлік-технологиялық қызметтер – мұнай өндіруге тікелей қатысатын инженерлік-технологиялық
Ұңғымаларды өндірістік күтімге алумен қатысты қосалқы өндірістер өндірістік күтімге
• пайдаланушылық құрал-жабдықтың илектеу-жөндеу цехы (ПҚИЖЦ);
• электр жабдығы мен электрмен қамтудың илектеу-жөндеу цехы
• ұңғымаларды жерасты және күрделі жөндеу цехы
• өндірісті автоматтандыру цехы (ӨАЦ).
Өндірістік күтімге алу базалар басшылығы кесте-жоспарларға сәйкес цехтардың іс-әрекетін
• мұнайды даярлау мен айдау цехы
• қаттық қысымды ұстау цехы (ҚҚҰЦ);
• бу-сумен қамту цехы (БСҚЦ);
• газ сығымдағыш (газ) цех (ГСЦ);
• құрылыстық-монтаждау телімі (ҚМТ) – мұнай-газ өнеркәсібінің дербес
Қабат қысымды ұстау цехының басты міндеті – жұмыстық реагенттің
Мұнайды даярлау мен айдау цехы шикі мұнайды жинақтау мен
Мұнай-газ өндіру кәсіпорнының өндірістік құрылымын жетілдірудің негізгі бағыты –
Негізгі және қосалқы өндірісті ұйымдастыру және жоспарлау
Мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы негізгі өндірістік процестің қалыпты
• негізгі өндірістік қорларды күтімге алу және қалпына
• кәсіпорынның әртүрлі бөлімшелерін бу-сумен қамту және
• көлік және қажетті шикізатты, материалдар мен
• ұңғымалардың, мұнайдың, мұнай өнімдері мен газдың сапасын техникалық
Құрал-жабдықты жөндеу, энергиямен қамту, мұнайдың, мұнай өнімдері мен газдың
Жөндеу шаруашылығын ұйымдастыру
Мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарында құрал-жабдықты, ғимараттар мен құрылыстарды
Қараудан кейінгі жөндеу кезінде құрал-жабдық сол не өзге түрдегі
Жоспарлы-алдын алу жөндеу ғимараттардың, құрылыстардың және т.б. жоспарланған мерзімдерде
Стандартты жөндеулер (мәжбүрлі) түзілімдер мен бөлшектерді олардың тозу дәрежесіне
Жоспарлы-алдын алу жөндеу жүйесіне келесідегідей жұмыс түрлері кіреді: а)
ә) техникалық қараулар;
б) мерзімді жоспарлы жөндеулер (ағымдағы, орташа, күрделі).
Жөндеуаралық қарау кезінде алдын-алу сипатындағы жұмыстар жүргізіледі. Ол құрылыстардың,
Техникалық қараулар орын алған ақаулылықтарды анықтауға және оларды дер
Мерзімді жоспарлы жөндеулер ағымдағы (ұсақ), орташа және күрделі жөндеуге
Ағымдағы (ұсақ) жөндеу барысында қызмет ету мерзімі барынша қысқа
Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру
Мұнай-газ өнеркәсібі кәсіпорындарында энергетика шаруашылығы қосалқы өндірістің құрамдас бөлігі
Мұнай өндірісінде электрқуатының шығыны 1 т. Мұнайға қатысты есептеледі.
Жылумен қамту
Жылу қуаты бу мен ыстық су түрінде тұтынылады. Бу
Мысалы, будың өзіндік құнының есебі төмендегідей болады: жылдық жұмсау
Шығындарды ескерумен тұтынылған будың мөлшерін анықтайық:
15 000 000 / 0,95 ≈ 1 579 000
ТЭО-дан сатылып алынатын будың бағасы келесі соманы құрайтын болады:
Кәсіпорын үшін будың өзіндік құны келесі шамаға тең болады:
(7 579 + 380 000) / 1 579 000
Энергетика шаруашылығының жұмысын ұйымдастыру барысында энергетикалық құрал-жабдықты бұрынғысынан да
Сумен қамту
Мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарының суға қатысты жоспарланып отырған
Шс = С · t · Бс, (3)
мұндағы, С – судың сағатына куб.метрмен көрсетілген жұмсалуы;
t – объектінің сағ. Жұмыс істеу уақыты;
Бс – 1м3 судың ақш.бірлікпен көрсетілген прейскуранттық бағасы.
Объектіні жергілікті көздердегі (өзендердің, көлдер мен т.б.) техникалық сумен
Көлік
Көлік шаруашылығының міндеттері – бұл өндірістік процеске сәйкес барлық
Мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы көлік шаруашылығы жүктерді өндіріс
Кәсіпорынның көліктік қызметінің міндеттері, оларға төмендегілер жатады:
• көлік қызметінде қолданылатын нормативтерді әзірлеу;
• жүк ағымдары мен жүк айналымын есептеуге негізделумен
• қосалқы бөлшектерге және оларды сатып алуға деген
• кәсіпорынды барлық көлік түрлерімен қамтуды жедел түрде
• өндірістік процестерді көліктік құралдармен қамту;
• көліктік құралдардың қараулары мен жөндеуін
• қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• көліктік құралдарды күтімге алуды ұйымдастыру;
• жаңа көліктік құралдармен қамту, оларды мемлекеттік органдарда
Көлік қызметіне деген қажеттерді тиімді жоспарлау үшін кәсіпорынның жүк
Жүк айналымы – бұл кәсіпорында белгілі бір уақыт аралығында
Жүк ағымдары тасымалданатын жүктердің түрлеріне, жөнелту мен жеткізу пунктілеріне,
Көліктің жұмысын зерттеу нақты және жоспарлы жүк айналымын, көліктік
Кт.ә. = nт / n (4)
мұндағы, Кт.ә- автомобиль паркінің техникалық әзірлігінің коэффициенті;
nт – техникалық тұрғыдан жарамды автомобильдердің саны;
n – паркте бар автомобильдер.
Жүрісті пайдаланудың тиімділігі жүктемеленген автомобильдердің жүрісі мен бос күйіндегі
Кж.п. = L / L + L0 (5)
мұндағы, Кж.п. – жүрісті пайдалану коэффициенті;
L – жүгі бар автомобильдің жолы, км;
L0 – автомобильдің бос жүрісі, км.
Жүк көтерімділігін пайдалану автомобильдің жүктемесін сипаттайды:
К жүк = Q/q · m (6)
мұндағы, К жүк – автомобильдің жүк көтерімділігін пайдалану коэффициенті;
Q – тасымалданған жүктің салмағы, кг;
q – автомобтльдің оның паспортына сәйкес жүк көтерімділігі, т;
m – орындаған сапарлардың саны.
Көліктің жұмысын жақсартудың негізгі бағыттарына келесілер жатады: тасымалдауларды көліктік
Ұңғымаларды жерасты жөндеу
Шаруашылықтарда ұңғымалардың жерасты жабдықтарының ағымдағы және күрделі жөндеулерін жүргізеді.
Ұңғымаларды ағымдағы жерасты жөндеу жерасты пайдалану жабдығын мұнайды өндіру
Ағымдағы жерасты жөндеулеріне келесілер жатады:
сорғыны немесе оның жекелеген бөлшектерін ауыстыру;
сорғылық қарнақтардың үзілуін немесе ағытылып бұралуларын жою;
сорғылық-сығымдағыш құбырларды немесе қанақтарды ауыстыру;
сорғыны жуу;
құмдық тығындарды тазалау және жуу;
көтергіш құбырлардағы ағып кетулерді жою;
жұмыстық жалғастырғыштарды, іске қосу айлабұйымдарын тексеру;
көтергіш құбырлардың батырылуын өзгерту;
сорғыш зәкірді тазарту және т.б.
Жерасты жөндеудің құрамына кіретін ұңғымаларды жерасты және күрделі жөндеу
ұңғыманың жанына құбырларды, қарнақтарды, көтергіш блокты, ұршықты (вертлюг), шлангіні,
мұнараны немесе арқалықты ортаға орналастыру, олардың тартпасын тексеру;
тальдерді жабдықтау;
алаңшаны тракторлардың жұмыс істеуіне арнап дайындау;
едендерді, көпіршелерді жөндеу;
арқалықтың мұнарасындағы шығыршықтарды немесе қалпақшаны орнату немесе ауыстыру;
жалғастырғыштарды оларды жинақтаған кезде екі түтікшеге бекіту;
құбырларды көпіршелерге қатар-қатар етіп жатқызып қою, ұңғыманы мұнаймен немесе
Сол ұңғымада жүргізуге жоспарланған жұмыстарға байланысты жерасты жөндеумен айналысатын
Еңбектің анық ұйымдастырылуы мен жерасты жұмыстарының жүргізілуін жылдамдату үшін
Жерасты жабдығының жөндеуін жоспарлау кезінде жөндеулердің көлемін анықтап алу
Kq = P/ nж.ұңғ. (7)
мұндағы, Р – жерасты жөндеулерінің саны;
nж.ұңғ. – жөнделген ұңғымалардың саны.
Жөндеулердің жиілік коэффициенті белгілі бір уақыт аралығында орташа есеппен
Ұңғымаларды жөндеуаралық кезеңі ретінде ретті түрде жүргізілетін жерасты жөндеулерінің
М = tk – tж. / ж, (8)
мұндағы, tk – жөндеу жоспарланып отырған күнтізбелік уақыт.
Аудандық инженерлік-технологиялық қызметтер (кәсіпорын) бойынша ұңғымаларды орташа жөндеуаралық кезеңін
Мысалы, (кәсіпорынның) ұңғымалардың орташа жөндеуаралық кезеңі келесі түрде анықталады:
Мn.орт. = Σ tk – Σ tж / ж
мұндағы, Σ tk - әрекеттегі барлық ұңғымалар жұмысының жалпы
Σ tж- ұңғымаларды жөндеуге арнап жоспарланып отырған жалпы уақыт;
ж – ұңғымалардың жоспарланып отырған жөндеулерінің саны.
Мұнай-газ өндіру кәсіпорындарының қызметкерлері жұмыстың жөндеуаралық кезеңін барынша ұзартып
Ұңғымалардың күрделі жерасты жөндеуі өзіндік ерекшеліктерге ие, себебі ұңғымалар
Объектіні бөгде сулардан оқшауландыру.
Объектіні табандық және төменгі сулардан қоршау.
Жоғарғы деңгейжиектерге қайту немесе төменгі деңгейжиектерге тереңдеу.
Ұңғымаларды жою.
Апаттарды жою.
Басқа да жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары.
Күрделі жөндеу кезіндегі негізгі жұмыс – ұңғымаларды цементтеу, бұл
Қабат қысымын ұстау жөніндегі жұмыстар
Мұнай-газ өнеркәсібінде қабат қысымды ұстау жұмыстарын қабат қысымдарды ұстау
Қс = Қс.т. · tкүнт., (10)
мұндағы, Қс.т. – қаттан алынатын судың мөлшерінен асатын қатқа
Тоғыту ұңғымаларының саны nұңғ.т. әзірлеу жобасымен бекітілген қажетті
Қс = R · Сч · kп (11)
мұндағы, R – ұңғымалардың айлық қабылдауыь, пайдалану айына м3/ұңғыма;
Сч – бір жылдағы тоғыту ұңғымалары бойынша есепте тұрған
kп – тоғыту ұңғымалары, станциялар мен су алулар бойынша
Тоғыту ұңғымалары бойынша ұңғыма-айлармен берілген жұмыс көлемі немесе пайдалану
Сч = nұңғ. · Нtкал / 30, (12)
Осылайша,
Тоғыту ұңғымаларының саны қатқа арнап белгіленген құю көлеміне, сондай-ақ
Мұнайды әзірлеу және аудау
Ұңғымадан келіп түсетін мұнай мен газ жабық жүйе бойынша
Шикі мұнайды жинақтау мен оны ұңғымадан жинақтау құрылғысына дейін
Жұмыстың аса күрделі бөлігі – мұнайды өңдеуге арнап әзірлеу.
тонна бруттолардың мөлшері (Б);
тонна неттолардың саны (Н);
ластануы (Л), пайыз;
жанармайдың потенциалы (ж).
Тонна бруттолардың мөлшері (Б) – бұл өзіндегі қоспалармен бірге
Б = Н · 100 / 100-л (13)
Тонна неттолардың саны (Н) (қоспасыз) мұнай өңдеу кәсіпорнындағы мұнайдың
Ластану пайызы (Л) – механикалық қоспалардың (Л) тонналарының салмақтық
Л = Л / Б · 100 (14)
Жанармайдың потенциалы (ж) – бұл қайнау соңы 1500ºС дейінгі
ж = Пж / Н ∙ 100 (15)
Мұнайды өткізу немесе жеткізу жоспары екі бөлімнен тұрады:
мұнайды мұнай құбырлық немесе тауарлық-көліктік ұйымға өңдеуге арнап өткізу;
мұнайды басқа тұтынушыларға өткізу – мұнда мұнайдың шығыны ескеріледі.
Өткізу жоспарында мұнай тонналарының саны мұнай-газ өндіру кәсіпорнының өндірістік
2 КОМПАНИЯНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДАҒЫ ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯНЫ ҚАМТАМАСЫЗ
Телекоммуникация мен байланыстың жағдайына жалпы сипаттама
Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуінің жылдам дамып келе
Телефондар, факстер мен электронды пошта қазіргі бизнесті дамытудың маңызды
Сонымен қатар телекоммуникациялар жаңа жұмыс орындарын құрумен, ауылдық және
Біздің үкіметіміз қашықтағы және нашар дамыған аудандарға тым болмағанда
Қазақстан Республикасындағы телекоммуникациялар нарығы тұрғындарды әртүрлі байланыс түрлерімен (телевизиялық,
Телекоммуникациялар - байланыс саласының ең маңызды құрамдас бөлігі,
Саланың Қазақстан Республикасы инфрақұрылымының элементі ретіндегі рөлі мен мағынасы
Телекоммуникациялар тұтастай экономикаға қарағанда жылдамырақ дамуда, және бұл соңғы
Саладағы орташа жылдық еңбекақы жалпы республикалық деңгейден 20%-ға жоғары,
Байланыс жеке және заңды тұлғалардың қажеттерін қанағаттандыру мен қауіпсіздіктің,
Байланыс – ақпаратты, пошталық және арнайы жөнелтілімдерді, аошталық ақша
Электрлік байланыс (телекоммуникация) – белгілерді, сигналдарды, дауыстық ақпаратты, жазбаша
Абонент - өзіне арнап байланыс қызметтерін ұсыну үшін абоненттік
Байланыс желілері – беріліс желілері (кабельдік, радиорелелік, серіктік және
Магистральдік байланыс желісі – Қазақстан Республикасының және шетелдік мемлекеттердің
Халықаралық байланыс желісі – Қазақстан Республикасының шекарасын қиып жатқан
Қалааралық телефондық байланыс – жергілікті телефондық жалғануларды санамағанда, Қазақстан
Байланыс құралдары – телекоммуникация хабарларын немесе пошталық жөнелтілімдерді қалыптастыруға,
Трансляция – телевизиялық және радиобағдарламаларды тарату үшін ақпаратты беруші
Трафик – байланыс құралдарына жүктеме түсіретін шақыртулардың, хабарламалар мен
Барлық байланыс түрлерімен қамтамасыз ету шараларын ұйымдастыру
Есептік кезеңде телекоммуникация қызметтері нарығында ашық және айқын бәсекелестік
Қазақстан Республикасының 2006-2008 жылдарға арналған Телекоммуникация саласын дамыту бағдарламасы
• республика бойынша телекоммуникация желілерін цифрлендіру деңгейі 74%,
• телефондық тығыздық (100 тұрғынға) – 17,9;
• негізгі телефондық аппараттардың саны – 2,8
• ұялы байланыс абоненттерінің тығыздығы (100 тұрғынға)
2006 жылдың 1-жартыжылдығы бойынша қалааралық телефондық байланыстың бастапқы төлемдік
Статистика бойынша 2006 жылдың қаңтар-маусым айыларында байланыс кәсіпорындары 127,3
Мемлекеттік мағынадағы ірі ауқымды жобалардың бірін – Ұлттық ақпараттық
Спутниктік байланыстың дамуы ағымдағы жылдың маусымында орбитаға «Kazsat» қазақстандық
Пошталық байланыс
Есептік кезеңде пошталық байланыс 2005-2010 жылдарға арналған пошталық-жинақтау жүйесін
Қаржылық секторда ұсынылатын қызметтердің көлемі едәуір мөлшерде артып кетті.
2006 жылдың 1-жартыжылдығы бойынша пошталық сала бойынша жиынтық табыс
Ақпараттандыру
«Электронды үкіметті» қалыптастыру жөніндегі бағадарламаны жүзеге асыру шеңберінде есептік
Қазақстан Республикасында 2006-2008 жылдарға арналған ақпараттық теңсіздікті азайту жөніндегі
2000 жылдың 26 мамырында Қазақстан Республикасының Үкіметі Еуропаның Қайта
Қоғамның қарқынды дамуы үлкен ұтқырлықты, жылдам және сапалы байланысты,
Сурет 4 – Байланыс құралдарын пайдаланудың серпіні
Қазақстанда байланыс және телекоммуникациялар нарығы әлі жеткілікті мөлшерде дамымаған
Телекоммуникациялар көрсететін қызметтердің көлемін үнемі арттырып отыратын экономиканың серпінді
Телефондық тығыздықтың шамасы жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің
Ағымдағы телефондық байланыс жан басына шаққанда шамамен 4500 АҚШ
2.3 Қазақстан нарығында телекоммуникация мен байланыстарды бағалау және талдау
Қазіргі кезде республикамыз егеменді және бәсекеге қабілетті телекоммуникациялық желіге
2005 жыл пакеттік коммутациясы бар буынындағы талшықтық-оптикалық байланыс желісін
2005 жылдың 1 шілдесінен бастап бөгде операторлардың желісінде қалааралық
2006 жыл ішінде барлық байланыс түрлерінен түсетін табыстардың төмендегідей
• Қазақстан Республикасының аумағында ұзындығы 1750 км Трансазиялық-еуропалық талшықтық-оптикалық
• ұзындығы 2528 км Шымкент-Қызылорда-Ақтөбе-Атырау-Ганюшкино Батыс талшықтық-оптикалық
• ұзындығы 1140 км Алматы-Қарағанды цифрлік редиорелелік желісі
• Алматыда цифрлік арналар бойынша транзиттік трафикті өткізуге арнап
• Алматы қаласындағы «Орбита» спутниктік байланысы қайта жөн-
• республиканың шалғай жатқан және халқының саны аз аудандарындағы
• Алматы қаласындағы Халықаралық коммутациялар орталығының құрал-жабдығы
• 2001 жылдың қыркүйегінде Астана қаласында халықаралық коммутациялар орталығы
Бәсекеге қабілетті телекоммуникациялар нарығын серпінді дамытуға арнап жағдайлар тудыру
Телекоммуникацияның міндеттері:
1 Телекоммуникациялар саласындағы мемлекеттік реттеу механизмін жетілдірумен бәсекелестікті
2 Телекоммуникациялық инфрақұрылымды сонымен қатар ауылды жерлерде дамыту;
3 Интернет қызметтерінің дамуы мен қол жеткілікті болуына
Бұдан әрі телекоммуникациялар саласын ырықтандыру мен телекоммуникациялар желілерін дамыту
«KAZSAT-1» байланыс және хабар тарату спутнигінің сыйымдылығын толтыру жұмыстары
Соның нәтижесінде 2007 жылы:
• бекітілген телефондық желілердің тығыздығы елдің әр 100
• ұялы байланыс абоненттерінің тығыдығы плотность абонентов сотовой связи
• Интернетті пайдаланушының тығыздығы – елдің әр 100
2008 жылы:
• бекітілген телефондық желілердің тығыздығы елдің әр100 тұрғынына
• ұялы байланыс абоненттерінің тығыздығы –
• Интернетті пайдаланушылардың тығыздығы – елдің әр 100
2009 жылы:
• бекітілген телефондық желілердің тығыздығы елдің әр 100
• ұялы байланыс абонентінің тығыздығы – елдің
• жергілікті коммуникация желілерін цифрлендіру деңгейі –
• Интернетті пайдаланушылардың тығыздығы – елдің әр 100 тұрғынына
Телекоммуникация қызметтері нарығының оңтайлы құрылымы және қоғамның экономикалық дамуына
Қорытындылай келе айта кететіні, телекоммуникацияларды мемлекеттің монополиясынан шығару және
3 ЖОСПАРЛАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ – МҰНАЙ ӨНДІРУШІ
Жоспарлау әдістерінің кәсіпорындарға әсер етуінің ерекшеліктері
Жоспарлау дегеніміз – бұл ең алдымен келешекте фирманың тиімді
Жоспар кәсіпорын қызметкерлері үшін әрекет етуге басшылық болып табылады.
Жоспарлаудың негізгі міндеті – кәсіпорынның аса маңызды қызметтерін: өндірістік,
Жоспарлық шешімдер, жоспарлау ауқымдары, сондай-ақ нақты кәсіпорынның іс-әрекетінің басқа
• стратегиялық жоспар – ұзақ уақыттық жоспар, әдетте, 10
• ұзақ уақыттық жоспарлар – бірнеше жылға арнап
• ағымдағы жоспарлар – өзінде фирманың ағымдағы қаржылық
• шұғыл жоспарлар – кәсіпорын іс-әрекетінің нақты мәселелерін қысқамерзімді
• инвестициялық жоспарлар – жаңа өндірістік қуаттылықтарды құруға
• бизнес-жоспар – жаңа фирманы құру жоспары, кәсіпорынның іс-әрекетінің
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды әдістерінің қатарына жоспарлау жатады. Ол
Баланстық әдіс өздеріне фирма ие болып отырған немесе келешекте
Баланстық әдіс баланстар жүйесін – материалдық-заттық, бағалық және еңбектік
Кесте 1
Ресурстардың көздері
1. Кезеңнің басына қатысты қалдық
2. Сырттан келген түсімдер
3. Ішкі резервтер 1. Ағымдағы тұтыну
2. Сыртқа сату
3. Кезеңнің соңына қатысты қалдық
Жиыны Жиыны
Баланс Баланс
Мұндай кестелердің негізін баланстық басқару құрайды, ол кезеңнің басына
Натуралды баланстармен қатар жоспарлауда бағалық баланстар кең қолданысқа
Біріншіден, фирма нарықтық қатынастардың субъектісі болып табылады; ол ақшаға
Нормативтік әдіс келесіге негізделген: белгілі кезеңдегі жоспарлық тапсырмалардың негізіне
Жоспарлауда қолданылатын нормалар натуралдық, бағалық және уақыттық болуы мүмкін.
Жоспарлау әдістерінің үшінші тобын математикалық-статистикалық әдістер құрайды, олар әртүрлі
Желілік программалау әдістері бірқатар айнымалы көрсеткіштерді байланыстыратын теңдік пен
Жоспарлық кезеңнің ұзақтылығы мен мақсаттарға байланысты келешектік жоспарлау ағымдағы
Келешектік жоспарлау – бұл кәсіпорын жоспарын ұзақ уақытқа арнап
Өндірісті тактикалық жоспарлау бір жылдық және оған қарағанда қысқа
Ағымдағы жоспарлаудың мақсаты – кәсіпорынның уақыт бойынша, сондай-ақ құрылымдық
Қысқамерзімді жоспарлар, ағымдағы жоспарлардың құрамдас бөлігі ретінде, тұтастай фирмамен
Кәсіпорындағы жедел жоспарлау, әдетте, жедел-өндірістік деп аталады. Жедел-өндірістік жоспарлаудың
• цехтардың, телімдердің, желілердің өндірістік бағдарламаларынан, олар өндірістік
• осы бөлімшелерге берілген жедел тапсырмалардан;
• бұйымдардың және олардың жекелеген бөліктерінің технологиялық тізбек
Осылайша, жедел жоспарлар құрал-жабдықтың жүктемесін, технологиялық циклдегі жекелеген әрекеттердің
Нарықтық типтегі экономикаға көшу жағдайларында реформаларды сәтті түрде жүзеге
Мемлекеттік реттеу экономикалық іс-әрекеттің ережелері мен тәртібін, сол ережелердің
Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіштерінің бірі
Өнеркәсісптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы
Өндірісі факторларының және шаруашлықы субъектілердің пайдалы өндірісітік әрекетілігінің байланысының
Өнеркәсіп әрекеттілігінің финасты нәтижесін анықтау үшін өнімді сатудан пайда
Өнеркәсіптің пайдасына өнеркәсіптің өндірістік және әлеуметтік даму мақсатына
Өнімді өткізуден пайда болған өнеркәсіптің пайдасының мәнін анықтайтын факторға
• өнімді өткізуден пайда болатын табыс
• негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін
• өткізуден басқа да қаржылық нәтижелер.
Өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өндірістің
Сурет 5 - Өткізуден пайда болған табыс
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
Өнеркәсіп өз мүлігімен өзі айналысады. Олар өз мүлігін жою,
=
+
Сурет 6 - Негізгі қондырғылар және басқа да
өткізуден басқа да пайда болған қаржылық нәтижелер бұл өнеркәсіптің
Түсім – бұл өнеркәсіптің өзіндік финанстық ресурстардың қалыптасу
• негізгі;
• инвестициялық;
• қаржылық.
Негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсім өнімді өткізуден пайда болған
өнімді сатудан пайда болған түсім дегеніміз бұл өндірістік өнім,
Өнеркәсіптің негізгі өнімін сатудан басқа пайда болған түсімге басқа
Өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсімнен басқа өнеркәсіптің инвестициялық
Инвестициялық әрекеттілігінен пайда болған түсім айналымның сыртыңдағы активтерді сатудан
Қаржылық әрекеттілігінен пайда болған түсім инвесторлар арасында өнеркәсіптің облигациялары
өнеркәсіпте жалпы (баланстық) және есептік пайда жоспарланады.
Жалпы пайда – бақылаушы сандардан, ал рентабельность – есептік
Пб = По+Ппр+Пвнр (16)
Балансты пайданың жалпы қосындысы өткізу көлеміне, өнімнің өз құндылығына
Есептік пайданы Пр балансты пайданың бір бөлігі деп
Пр = Пб – Пф – Пкр. (17)
Мұнай өндіретін өнеркәсітік ұйымдар бойынша өндірістің өнімін өткізуден пайда
ПТ = Qр – Ср. (18)
Өткізіліп жатқан өнімнің өз құндылығы (Ср) мұнай өндіруде тауарлы
Ср = СТ + Сдр + Со t –
Жоспарланған жылдың ағына және келесі жылдың аяғына дейін өткізілмеген
Со t = Цо t Зо t , (20)
Со t+1 = Цо t+1 Зо t+1 ,
мұндағы, Цо t+1, Цо t – бағаларда берілген жоспарланған
Өткізілмеген өнімнің 1 тенгесіне кететін шығындар келесі формула бойынша
Зо t = СТ t + Сдр t /
Зо t+1 = Сt+1 + Сдр t+1 / QТ
мұндағы, Кс – шығындар қатынасын есептейтін көрсеткіш.
Шығындарды есептейтін көрсеткіш өткізілмеген өнімнің қалдықтарының 1 тенгесіне кететін
Кс t-1 = Зо t-1 / ЗТ t-1. (22)
Есептік жылдар мәліметі бойынша барлық тауарлы өнімнің 1
Зо t-1 = Со t-1 / Цо t-1. (23)
Әдетте табыс тура есеп әдісімен есептеледі.
Есептік табыс өндірістің қосымша қорларының түзілу көзі болады, сонымен
өнеркәсіптерде табысты тарату жүйесі халықтың барлық қажеттілігіне бағытталуы қажет.
Пайданың түрлері:
Өнімді сатудан түскен пайда Дрп НДС, акциз, кедендік салықтардан
(24)
мұндағы, Q – тауарлы өнімнің көлемі;
Ц – өнімнің бірлігін сатуға кететін баға (НДС, акциз
Валды пайда Двал негізгі әрекеттілік Спр нәижесінде пайда болған
немесе (25)
мұндағы, С – өнім бірлігінің өзіндік құны, ол өнімді
Qi – і түріндегі өнімді сатудан пайда
n – өнім түрлерінің саны.
Негізгі әрекеттіліктен түсетін пайда Дод сальдирленген қаржылық нәтиже болып
Негізгі емес әрекеттіліктен түсетін пайда Днод бұл негізгі емес
Негізгі әрекеттіліктен салық салынатын пайда Днобл бұл негізгі
(26)
Салық салынғаннан кейін негізгі әрекеттіліктен түсетін пайда бұл салық
Таза табыс Дч есептік кезеңнің ішінде алынған сальдирленген нәтижені
(27)
мұндағы, Днобл – негізгі әрекеттіліктен салық салуға дейінгі табыс
Нкорп – корпоративті табыс бойынша шығындар, олар салық салынатын
Пайданы алу көздеріне келесілер жатады:
Негізгі әрекеттілік бойынша:
Дайын өнімді өткізу – өнімді шағыратын, жұмыстарды орындайтын және
Сатып алынған тауарларды өткізу – тауарлы, тұтынушылық, аралық, сыртқы
Құрылыс-монтаждық, жобалық-зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-зерттеуші және т.б. жұмыстар түрлерін
Жүк пен адамдарды тасымалдау қызыметі – темір жол, автомобиль,
Мүлікті жалға беру.
Байланыстарды жүзеге асыратын ұйымдар, сақтандыру компаниялар үшін.
Инвестициялық қызымет.
Басқалар.
Негізгі емес әрекеттілік бойынша:
Материалды емес активтарды өткізу.
Негізгі қаржыларды өткізу.
Бағалы қағаздарды өткізу.
Акциялар бойынша дивиденттер және берілген заем және т.б. бойынша
Тенге курсының басқа да шетел валюталарына қарағанда пайда болатын
Басқару ұйымдарының субсидиялары.
Басқалар.
Нарықтық қатынастар жағдайларында өнеркәсіп бәсекелес нарығында өзінің позицияларын ұстап
3.3 Өндірістің рентабельділігі және оны арттыруды жоспарлау
Пайда, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің нәтижелігінің ең маңызды көрсеткіші бола
Өндірістің рентабельділігі – өнеркәсіп кәсіпорындарының, соның ішінде мұнай және
Пайда – материалдық өндіріс саласында кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбегімен
Рентабельділік көрсеткіштерінің жүйесіне келесілер кіреді:
• кәсіпорын активтерінің рентабельділігі;
• меншікті капиталдың рентабельділігі;
• сатулардың рентабельділігі (өткізу);
• өндірістің рентабельділігі;
• өнімнің рентабельділігі.
Жалпы алғанда рентабельділік пайданың 100-ге (%) көбейтілген іс-әрекеттің белгілі
R = П / У · 100, (28)
мұндағы, У – көрсеткіштің деңгейі.
Нақты мақсаттарға байланысты рентабельділік баланстық, таза және үлестірілмеген пайда
Rа = Пб / А · 100
Немесе (29)
Rа = Пч / А · 100,
мұндағы, Пб мен Пч – соған сәйкес баланстық және
А – кәсіпорын активтерінің шамасы (жылдың басына немесе соңына
Активтердің рентабельділігі активтерге салынған капитал теңгесіне қатысты алынған баланстық
Меншікті капиталдың рентабельділігі кәсіпорынның соған меншіктенушілердің салған әр теңгесінен
Rск = Пнр / Кс · 100
Немесе (30)
Rск = Пч / Кс · 100,
мұндағы, Пнр – кәсіпорынның үлестірілмеген пайдасы;
Кс – кәсіпорынның меншікті капиталы.
Сатулардың (өткізудің) рентабельділігі кәсіпорынның өнімді сатудан түскен әр теңгеден
Rр = Пб / Вр · 100, (31)
мұндағы, Вр – өнімді сатудан түскен түсім (ҚҚС мен
Өндірістің рентабельділігі – бұл баланстық пайданың негізгі қорлардың (НҚ)
Rпр = Пб / (ОФ + ОС) · 100
Өнімнің рентабельділігі баланстық пайданың өнімді өндіруге жұмсалатын шығындарға қатынасы
Rпрод = Пб / З · 100 (33)
Рентабельді өндірістің шекараларын белгілеу үшін оңтайлық табалдырығының анықтамасын қолданумен,
Рентабельділік табалдырығы – бұл өздері орын алған жағдайда кәсіпорын
ПР = Зпост : (Вр – Зпер) / Вр
мұндағы, Зпост, Зпер – өнім өндіруге жұмсалатын шығындардың тұрақты
Тіркелген ренталық төлемдер есептік рентабельділігі сала табыстылығының орташа деңгейінен
Жоспарлау кезінде жалпы және есептік рентабельділік есептеледі.
Өндірістің жалпы рентабельділігінің деңгейі (Роб) келесі формула бойынша белгіленеді
Роб = Пб / А · 100, (35)
мұндағы, Пб – баланстық пайданың сомасы, теңге; А –
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық бағасын бастапқы баға бойынша
Есептік рентабельділік Рр сонымен қатар есептік пайданың Пр өндірістік
Мысал. Өндірістің есептік пайдасы мен есептік рентабельділігін есептеу.
Бастапқы деректер (мың теңге):
Баланстық пайда.....……………………………………………………….…..3004
Соның ішінде:
тіркелген төлемдер………………………………..........…………………….2004
өндірістік қорларға қатысты төлем…………………………………….…..500
банкілік несие үшін пайыздар бойынша төлемдер ………………………..….40
Кәсіпорынның өндірістік қорлары........………………………………….….6000
Есептік пайда келесі шаманы құрайды:
Пр = 3004 – (2004 + 500 + 40)
Ал есептік рентабельділік:
Рр = 460 · 100 / 6000 ≈ 7,7
Жалпы рентабельділікке келесі өзгерістер әсер етеді: өнім бірлігіне қатысты
Пайданың, сондай-ақ рентабельділіктің артуында шешуші мағынаға өнімнің өзіндік құнының
Кәсіпорын ішінде оның бөлімшелері (цехтар мен телімдер) бойынша өзіндік
Мұнай өнеркәсібінде өндірістік қорларға қатысты төлемдер мемлекетке пайыздық мөлшерлеме
Өндірістің рентабельділігімен қатар экономикалық есептерде өнімнің рентабельділігі анықталады, ол
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуінің жылдам дамып келе
Кәсіпорын жоспары жұмыс өнімі ретінде алдын-ала әзірленген іс-шаралар жүйесі
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау экономикалық және әлеуметтік іс-әрекеттің барлық
Кез келген кәсіпорын өзінің өндірген тауарының өтімділігін жақсарту және
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің тиімділігін рентабельділіктің көрсеткіштері жүйесімен бағалайды. Рентабельділік
Мемлекеттің меншігінде тұрған және мемлекетсіздендіруге және жекешелендіруге жататын объектілерге
Біздің үкіметіміз қашықтағы және нашар дамыған аудандарға тым болмағанда
Қазіргі кезде республикамыз егеменді және бәсекеге қабілетті телекоммуникациялық желіге
Қорытындылай келе айта кететіні, телекоммуникацияларды мемлекеттің монополиясынан шығару және
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуінің жылдам дамып келе
Кәсіпорын жоспары жұмыс өнімі ретінде алдын-ала әзірленген іс-шаралар жүйесі
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау экономикалық және әлеуметтік іс-әрекеттің барлық
Кез келген кәсіпорын өзінің өндірген тауарының өтімділігін жақсарту және
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің тиімділігін рентабельділіктің көрсеткіштері жүйесімен бағалайды. Рентабельділік
Мемлекеттің меншігінде тұрған және мемлекетсіздендіруге және жекешелендіруге жататын объектілерге
Біздің үкіметіміз қашықтағы және нашар дамыған аудандарға тым болмағанда
Қазіргі кезде республикамыз егеменді және бәсекеге қабілетті телекоммуникациялық желіге
Қорытындылай келе айта кететіні, телекоммуникацияларды мемлекеттің монополиясынан шығару және
Қосымша өндіріс
Ғимараттарды, құрылыстарды ағымдағы жөндеу жөніндегі телім
Пайдалану жабдығының илемдік-жөндеу цехы
ПЖИЖЦ
Ғылыми-зерттеу және өндірістік жұмыстардың цехы
ҒЗӨЖЦ
Жылу-сумен қамту телімі
Технологиялық сұйықты даярлау цехы
ТСДЦ
Мұнай мен газды өндіру цехтары
МГӨЦ
1, 2, 3, 4
Мұнайды даярлау мен айдау цехы
МДАЦ
Қаттық қысымды ұстап отыру
цехы
ҚҚҰЦ
Негізгі
өндіріс
Қалдық құны
Өнімді өткізуге кеткен шығындар: жарнама, тасымалдау, өткізуге дайындау және
Выручка от реализации основных фондов, излишнего оборудования, материалов, комплектующих
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
Экспортные тарифы
Өнімнің өзіндік құны
Өнімді өткізуден түскен түсім
Жеке тауарға қойылған акциздер
Өнімді өткізуден түскен пайда
Налог на добавленную стоимость (НДС), получаемый с
Жаңажол кен орны жайында
Үздіксіз – компрессолы газлифтілі әдіс
Цехтың түрлері
Өндірістік процесті ұйымдастыру және мұнай-газ өндіру кәсіпорындарының өндірістік құрылымы
Төменгі карбон жыныс қабатының максималды анықталғаны қалыңдығы 308 метр
Кеніштің биіктігі 200 метр
Мұнай және газ қорларының өндіруін талдау
Жаңажол кен орны жайлы
Жаңажол кен орнының негізгі мәселелеріне талдау
Фонтанды скважиналарды жөндеу