Зар - заман ақындары

Қ.И.Сәтбаев атындағы
Қазақ Ұлттық Техникалық Университет
Қазақ тілі кафедрасы
Тақырыбы: Зар – заман ақындары
Д.Бабатайұлы, Ш.Қанайұлы
М.Мөңкеұлы
Орындаған: Экб-04-1 тобының
студенттері: Бекенова А.Г.
Карпбаева А.С.
Қабылдаған: аға оқытушы
Аманова Ж
Алматы 2005
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Негізгі бөлім 4
1.1. Заман - біреу, зар –ортақ
1.2. Зар заман ақындарының шығармаларында Ресей
1.3. XIX ғасырдың ақиық тұлғасы –Дулат
1.4. “Әр сөзі көріпкелдің болжамындай”.
Қорытынды 19
Қолданылған әдебиеттер тізімі 20
Кіріспе
Ен алғаш зар заман деген атауға
Кеңестік дәуірде қазақ әдебиетінің тарихында зар
Қазір бұл кезең әдебиеті бүгінгі
Зар заман әдебиеті - қоғамның бір
Біздің әдебиетімізде зар заман деп аталган
Бұдан шығатьн қорытынды - зар заман
Еділді келіп алғаны-
Етекке қолды салғаны.
Жайықты келіп алғаны –
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды келіп алғаны-
Ойындағысы болғаны,—
деп түйдектеліп келетін Мұрат Мөңкеұлы жырларының
1. Негізгі бөлім
1.1. Заман - біреу, зар –ортақ
Біздің әдебиетте «Зар заман» қырғыздарда «Тар
Қазақтың талантты ғалымы Едіге Тұрсынов мұндай
Фульбе - Африканың батысына VIII
Өзіндік өрнегі бар көшпенділер елінің поэзиясы
Фульбе халқының басына орнаған қара түнек
Иран әдебиетінің өкілі Ягма Джандакидің (1782-1860)
Жалпақ жұртқа Ягма деген бүркеншек атпен
Сонда бала іркілместен:
Хурда туған кіп-кішкентай адамбыз,
Білімі мен білігі жоқ наданбыз –
деп жауап береді.
Бұған әрі таңқалып, әрі разы болған
Жеті жасынан Ысмайыл ханның сарайында тұрып,
Жоғарыда әр халықтың зар заман поэзиясын
Демек, Махамбет, Абай, Бұқар дыраулармен қатар,
1.2. Зар заман ақындарының шығармаларында Ресей
Арғы түбі сопылық поэзияның
Асан ата айтып кеткен («Мұнан
Зар заман ақындарының шығармаларының кеңестік жүйенің
Шығыстағы Дулаттың Батыстағы Әубәкір мен Мұраттың,
Отаршылдықтың негізгі тұтқасы болған
Орыс шаруаларының қазақ жеріне ағылып келуі
Дулат:
…Жеріңнің алды шұрайын,
Дуан салып жайланып…
ххх
…Айтуға ауыз келе ме,
Аягөз кімнің жері еді?..
ххх
…Сауыр жерден айырылып,
Қазақ елі жұқарды…
Шортанбай:
…Нысапсыз екен бұл кәпір,
Жеріңді алды, малды алды…
Мұрат…
.….Еділді тартып алғаны,
Етекке қолды салғаны.
Жайықты тартып алғаны,
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды тартып алғаны,
Ойындағысы болғаны…
Зар заман ақындарының ішінде күрескерлік рухымен
...Қара бұлақ, сары жазық,
Текесті де еңді алды.
Ойқайың, Қарой, Дардамбы
Үшқақпақ деген төрді алды.
Есек артқан Сүмбемен,
Қоныстың шеті өрді алды.
Албан, Бұғы қонысы
Пайдаланған жерді алды...
Зар заман ақындарының ішінде көршілес
тіркес көп қолданылады (Бұғы – қырғыздың
Бұл кезде төскейде малымыз, төсекте басымыз
Молда Нияз:
Орус келип камады,
Олуя-Ата, Чимкентти.
ххх
Олуя-Ата, Пишкеги
Орус кафир ол кетти...
Арыстанбек Бұйлашұлы:
...Алда құдай қапырай,
Алматыдан аттанып,
Орус келе жатыр-ай!..
ххх
...Бұл орусту қарасаң,
Ченди салып, жерди алды...
Молда Қылыш :
...Белгилеп алды жеринди,
Жериңе салды егинди...
Бір сөзбен айтқанда, елдің әр түкпірінде
Ресей патшалығының қазақ еліне өктемдігін күшейте
...Батыстан патша түнегі,
Жеріңе келіп түнеді.
Жоныңнан таспа тіледі,
Оны Дулат біледі...
Шортанбай:
...Осы күнде заманың
Осылайша болып тұр.
Мұсылманды бұл күнде,
Орыс кәпір жеңіп тұр...
Әбубәкір:
...Қазаққа штат деген хабар тиіп,
Жылында алпыс сегіз хауа болды...
ххх
...қоныстан бірнешелер көшті үркіп,
Штаттың хабарынан білмей қорқып...
Дәл осы тұстағы ахуал жөнінде С.Мұқанов
Отаршылдық саясаттың әуелгі кезде жұрттың көңілінен
Әйтседе, отаршылдық жүйенің құбылыстары халықтың санасына
“Жаңа низам” заңы, елдің еркіндігіне, қоғамдық
Дулат бастаған зар заман ақындарының тіліне
…Жезден қарғы тағынған,
Ақ патшаға жағынған…
Әбубәкір :
…Ісбіргі штатский шенін алдың,
Гүбірнә кеңесіне кіріп алдың…
Албан асан :
…Мансптағы адамдар,
Ұлықтарға жағып тұр.
«Мынау менің белгім» деп,
Мойнына ызнақ тағып тұр.
Отаршылдық саясат өмірге әкелген дерттің бірі
Отаршылдық саясаттың қитұрқы түрлерін бір-бірімен
…Қалмады қыста қыстау, жазда жайлау,
Падышаның бұйрығымен өтіп сайлау.
Жайлымсыз төрт түлік мал қырылуда,
Болған соң күнде тұсау, күнде байлау,
-деген бір шумағының өзінен-ақ Ресейдің қазақ
Бүгінгідей еркіндік алып, ақжарылқап заманға қол
…Секілді киік, құлан қазақ едім,
Замана іліктірді салып қақпан,
-деп зар заман ағымының тұлғалы өкілі
1.3. XIX ғасырдың ақиық тұлғасы –Дулат
XIX ғасырдың алмағайып аласапыраны өмірге әкелген
Ақын жазбалары туралы зерттеулерді оқығанда, тақырып
Үмітім бар құдайдан, Залым туған
Сақтай ма деп жаладан. Мұны жазған
Ақыр заман баладан, Тастамаңыз дұғадан...
Алладан иман сұраған сарабдал сөз зергері
“Өсиетнаманың” өзіндік өрнегін өзгешелеп тұратын және
Тұранның шарықтай дамыған өркениетті өрлеу кезеңінің
Дулат өлеңдері өз заманында халық арасында
Қазан төңкерісіне дейін-ақ, 1880
“Суыңды ішіп құдығыңа түкірген аузы түкті
Осындай шақта бір қауым зерттеушілердің назарын
1880 жылы жарық көрген "Өсиетнама" мен
Мысалы:
Мал — дүниенің опасы,
Иман — жанньщ сапасы.
Ауыздағы иманың,
десе:
Раушан болған нұрмен тең.
Мынау жалған дүние өтер.
Ажал өлім тез жетер.
Ойлап тұрсаң дүниені,
Бір күн өткен күнмен тең... ...Көп
Кетеріне келгенде
немесе:
Киімге жұққан кірмен тең
Азырақ демің аларсың
Мұхаммет атты пайғамбар,
Иман деген сөзден эәредей қорқатын дінсіздік
Адамзат тіршілігінің мәні оның өткіншілігінің сезілуінде,
Отбасының береке-бірлігінен елдің тұтастығы басталатынын пайымдайды.
Қашан да қарсы ұғымдарды қатарластыра, қабаттастыра
Адам өмірін нұрландыратын қуат көзін еңбектен,
Қысқартылған өлеңдердің дені — ұлттық діл,
Жағаңа дуан түскен соң. Бай старшын
Суыңды орыс ішкен соң. Жезден қарғы
Аягөз, суың қағынды.
Осы шумақтың ішіндегі екінші жол қысқартылады.
Сындырды, елім, сағыңды. Қара
Астыңнан алды тағыңды.
"Өсиетнамадағы" осы шумақтың екінші жолы, "Замана,
Байтақ, жерді жайлап жатқан бақуатты
Елің сонда жүргенде,
Қызық дәурен сүргенде, Әбілпейіз,
Бәйшешек шығып бүргенге. Екі
Ерлерін тартпай ..
Тартушы еді тұлпарға
Кешегі сенің
бірауызды күніңде
Үш жүздің ұлы
қараған. Орыс
деп аһ ұрады Дулат. "Қу тамның"
Ал, қалай қысқартса да икемге көнбейтін,
Ақ патша тайып сертінен,
Кенет келіп мертінен
Ел зердесі ұласып.
Дерт үстіне дертінен
Құтылмай ел қамалар
Батыстың салған өртінен
Елге салар салмақты.
Әрине, осындай өртті орамдар, ширыға өрілген
Кезінде Дулат шығармаларын зерделей зерттеген белгілі
...Батыстан соқты боран боп, Балапан
Шығыстан күткен ызғырық,
"Е" дерге шамаң қалмады.
Жазықсыз майыр шығарып,
Жау қарасы көрінді,
Қабындап басты жеріңді
Кетпенсіз-ақ қаздырды
Өзіңе~өз көріңді.
Хан сарқыты Кене хан
Хан жарық боп қаңғырды.
Ашуменен ырылдап,
Шиесін аю алдырды.
Шиені алып жау кетті,
Тауға салды салдырды.
"Өсиетнама".
Бұл дана қарттың саналы сәуегейлігі десек
1.4. “Әр сөзі көріпкелдің болжамындай”.
Шортанбай жырау елінің бас бостандығы
Жыраудың ұлылығы оның айтқанының заманнан заманға
Қызың киер биқастап,
Тергеп кимей байқастап.
Кешкі тұрым болғанда,
Үйде тұрмас ойқастап.
Қыз-жігітте әдеп жоқ
Сына болар қылғаны-дегені бүгінгі күннің көкейтесті
Әкемен егесіп туған ұл, шешемен теңдесіп
Нашақорлық, маскүнемдік сияқты келеңсіз құбылыстардың да
Өзін-өзі реттеп, тәртіптеп отырған, билігінен айырылып
Қолында тұрып ұрлығы,
Мойнында тұрып зорлығы.
Ойында тұрып жалғаны,
Баласын беріп моллаға,
Көңілін беріп Аллаға,
Дүнияға көңіл жұбатты.
Бұл жолдарды оқи отырып та апыр-ай,
Батысқа еліктеп, түп тамырымыздың кім екенін,
Тәуелсіздік алғаннан бері қазақы әдет-ғұрып жаңғырып
Жыраудың туындыларында ерекше орын алатын
Бағасы кеткен жігіттің,
Бетінен алар зайыбы,
Кесапаттың кесірі,
Келе ме деп керт басқа.
Жөн білмеген жамандар…
Көтере алмай билігін,
Ұласқан үлкен кек болды.
Жарысқа кірген жақсылар,
Аша алмассың көзің деп…
Арам сулы балаға
Атаның сөзі ұнамас.
Алуан-алуан жан шықты.
Ойлағаны жамандық,
Жарадан аққан іріңдей.
Жақсы жаннан түңілген,
Жаман малдан түңілген,
Заман ақыр болар деп,
Сол себептен қорқамын.
Жыраудың «Заман ақыры» - адамзаттың моральдық
Қорытынды
Зар заман ақындарының мақсат-мүддесі ортақ болғанымен
Бұлардың бәрінің басын қосатын тағы бір
Бұл кезең ақындары шығармаларының түйінінде
Зар заман әдебиеті - тұтас
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Рахымжан К. «Ақшатаудың ақшаңқан биіктері». Қазақстан
Рай Қ. «Жарияланбаған жырлардың жұмбағы: Ақын
Қ.Шортанбай туралы. Алматы Ақшамы –2002,
Жүністегі К. Әр сөзі көріпкелдің болжамындай,
Өршіл жылдар, өміршең ойлар: [Зар заман
Омарұлы Б. Заман –біреу, зар-ортақ:
Омарұлы Б. «Жерінді алды, елді алды:

Ұқсас жұмыстар

Зар Заман - Қазақ әдебиетіндегі кезең атауы

«Зар заман» ағымы ақындарының әдеби мұрасы

Зар Заман Ақындары туралы ақпарат

Шортанбай шығармашылығын жан-жақты талдау

Зарзаман ағымы өкілдерінің идеологиялық құндылықтары

ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ МЕН ҚАЛЫҒҰЛ БАЙҰЛЫ ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ ЗАР ЗАМАННЫҢ СИПАТЫ

Зар заман әдебиеті мен Алаш ұранды әдебиеттің сабақтастығы

Шортанбай Қанайұлының Зар-заман толғауы

Заман ақыр белгісі