ӘУЕЗОВТІҢ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ АВТОРЛЫҚ ИДЕЯНЫҢ КӨРКЕМДІК ШЕШІМГЕ ҰЛАСУЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРНЫ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы М.ӘУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АВТОРЛЫҚ ИДЕЯ МЕН КӨРКЕМДІК ШЕШІМНІҢ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..............................................................................................................3
1 М.ӘУЕЗОВТІҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ
АВТОРЛЫҚ ИДЕЯ МЕН КӨРКЕМДІК ШЕШІМНІҢ ӨЗГЕРУІ..............6
“Еңлік – Кебек” пьесасындағы өмірлік шындық пен
көркемдік шешім.........................................................................................9
«Қаракөз» трагедиясындағы авторлық идея мен
көркемдік концепция..................................................................................20
«Хан Кене» трагедиясының тағдыры және әдеби
сында бағалануы.........................................................................................35
2. М.ӘУЕЗОВТІҢ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ АВТОРЛЫҚ ИДЕЯНЫҢ
КӨРКЕМДІК ШЕШІМГЕ ҰЛАСУЫ........................................................48
2.1 «Қилы заман» повесіндегі тарихи оқиға желісі мен
көркемдік таным ........................................................................................60
2.2 «Қорғансыздың күні» әңгімесінің жазылу тарихы................................71
«Оқыған азамат» әңгімесіндегі өмір шындығы
мен автор идеясы.......................................................................................73
2.4 «Кінәмшіл бойжеткен» шығармасындағы авторлық позицияның
өзгерісі.......................................................................................................80
ҚОРЫТЫНДЫ.................................................................................................85
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................................................87
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес идеологиясы қара таңба басып, беті жабылып
Кейінгі кезге шейін қарауға тиым салынып, тасада бүркеліп келген
Зерттеудің нысаны. Зерттеудің нысаны ретінде М.Әуезовтің “Еңлік – Кебек”,
Зерттеудің дереккөздері. Бітіру жұмысын жазу барысында академик М.Әуезовтің ғылыми
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. М.Әуезов туындыларының әуелгі авторлық идеясы
- М.Әуезовтің “Еңлік – Кебек” пьесасындағы тарихи негіз және
- жазушының «Қаракөз» трагедиясындағы авторлық идея мен көркемдік концепцияны
драматургтың «Хан Кене» трагедиясының тағдырына үңіліп, оның әдеби сында
- қаламгердің «Қорғансыздың күні» әңгімесінің жазылу тарихына зерттеу жүргізу;
- «Оқыған азамат» әңгімесіндегі өмір шындығы мен автор идеясын
- «Кінәмшіл бойжеткен» шығармасындағы авторлық позицияның
- «Қилы заман» повесіндегі тарихи оқиға желісі мен
шындықты табу.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Әуезовтану ғылымы саласында зерттеушілердің назарын аударатын
Әуезовтану ғылымындағы осы мәселелер жазушының шығармаларындағы әуелгі авторлық идея
Зерттеудің әдістері. Жұмысты орындау мақсатына қарай баяндау, жинақтау, саралау,
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Бітіру жұмысының барысында
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және
1 М.ӘУЕЗОВТІҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АВТОРЛЫҚ
ИДЕЯ МЕН КӨРКЕМДІК ШЕШІМНІҢ ӨЗГЕРУІ
Қазақ халқын төрткүл дүниеге танытуға, оның әдебиеті мен мәдениетін
Мұхтар Омарханұлы Әуезов шығармашылық саладағы ізденіске толы,
Кеңестік билік алдыңғы толқын алаш зиялыларын «Ескі интеллигенция» өкілдері
Қазақстанда ұлт зиялыларына қарсы саяси қуғын-сүргін Ф.Голощекин билікке
Никогда в жизни не будучи бы один
Кроме того, с 1924 г., я не работал на
М. Әуезов түрмеден 1932 жылғы 10 шілдедегі «Казахстанская правда»
1.1 “Еңлік – Кебек” пьесасындағы өмірлік шындық пен көркемдік
Әдебиеттану ғылымында өмір және өнер, өмірлік шындық және көркемдік
“Біз осының үшеуіне де қосылмаймыз”, - дейді академик Р.Нұрғали
“Көркемдік шындық – өмір шындығының жазушының ой-елегінен, творчестволық көрігінен
Көркемдік шындық жазушы қиялы арқылы екшелген, сұрыпталған, идеологиялық мақсат
1917 жыл. Маусымның жетінші жұлдызы. Бұл күнді Абай ауылы
Сол отырыста Мұхтар «Еңлік-Кебек» туралы пьеса жазуға уәде етеді.
-«Бірде Мұхтар екеуміз Абай бульварының бойында серуендеп жүрдік. Мұхтардың
Әңгімені Николай Иванович араға үзақ уақыт өткізген соң
Тобылғы мен қараған бүршік атып, ойпат пен белес ақша
Ералы жазығының ортасындағы жалғыз төбеден бүкіл аймақ тегіс көрінеді.
Тұңғыш шығарманың жазылу азабымен қоса Мұхтарды осындай күдіктер де
«Мұхтар менің атымды мінген бойда Кіші ордадағы Еңлік –
Мұхтар тек пьеса авторы емес, сонымен қатар спектакльдің режиссері
«1917 жылдың жаз айы. Біздің ауыл биыл да Абай
Сөйтсек, ойынның көкесі «пьеса» екен. Екі киіз үйді тіркестіріп
Иә, «Еңлік- Кебектің» де жазылуын, оның түұңғыш рет қойылуын
«Әлі есімде 1917 жылдың жаз айы. Көк бас көтеріп,
Күндіз Әйгерім шешемнің үйінде «Еңлік - Кебек» қойылды. Төрт
Мұхтардың шығармашылық қайнар көзінің бастауында Тұрағұл Абайұлы тұрды. Ол
Мұқабасына «Еңлік - Кебек» үш перделі, бес суретті трагедия
«Поэзияның шыңы – трагедия... Өлеңмен жазылған драма – көрермендерді
Ол «Еңлік-Кебек» трагедиясы арқылы бүкіл феодалдық қоғамға, әлі де
Жазу-ол үшін рухани қажеттілік, ой соқтылықтан арылудың ең сенімді
Өткен адам болады көзден таса,
Өлді, өшті, оны ешкім ойламаса.
Ол кетсе де белгісі жоғалмайды,
Керектісін ескеріп ұмытпаса,-
деп, Шәкәрім айтқандай, Мұхтар атадан балаға ауыз екі әңгімеленген
Пьесадан бұрын дүниеге келген Мағауияның «Еңлік-Кебек», Шәкәрімнің «Жолсыз жаза»
Алғашқы шымылдық ашылғанда Нысан абыз сахнаға щығады. Дастанда абыздың
«Жолсыз жаза», Абыздың толғауы:
Шырағым бал аштым деп мал алмаймын,
Ол үшін саған ақы сала алмаймын.
Жаман айтсам жабығып қала көрме,
Жанның сөзін жасырып қала алмаймын.
...Мұңлы дауысы щықса зарлап,
Ықтиярсыз кетеді бой шымырлап.
«А» дейді де тыңдайды анда-санда,
Құлағына кеткендей жан сыбырлап...
...Нысан Абыз қысылып, батқан терге,
Қарады да сөйлейді Кебек ерге,
«Ажалдың биік қабақ сұрлау құздан,
Батырым ондай қызға көңіл бөлме.
«Еңлік-Кебек», 1922 жылғы нұсқа:
«Абыз: Ал піріңмін, піріңмін, - піріңнен туған еріңмін.
Аз ұл олжай ішінде- таңдап бір қонған жеріңмін. (Бақсының
Бірі – шәкірт, бірі – ұстаз екі адамның жазған
Яғни, адам жақсылыққа қанша ұмтылғанмен де жазмыштың пешенеңе жазғанына
Он жетінші – жиырма жетінші жылдардың арасында Мұхтар Әуезов
Адал махаббатың құрбаны болған ғашықтар жайлы алғашқы хикая 1892
Оқиға өткен мезгіл 1975-1980 жылдардың шамасы. Тобықты мен Матай
Сол бір қасіретті күні Еңлік пен Кебекті Ералы жазығының
Сонымен, қашанда көркем шындықтың негізінде өмірлік шындық жатады. Кейбір
«Қаракөз» трагедиясындағы авторлық идея мен көркемдік концепция
Абай дүниеге келген Қасқабұлақтың жотасын тіле өткен Семей-Қарауыл
Тағдыр мен тауқымет, махаббат пен ғадауат. Серілік пен сергелдең.
Тағдырдың талқысына салып, тәлкілеуге ұшыратқан да, болашақтағы зауалдың алғашқы
«Қазақтың қойылмай келе жатқан жаман әдеттері: молаға түнеу, оны
Иә, Мұхтар Әуезовтың есімін «әдебиеттен сызып тастауды» талап еттірген
«Қаракөздің» барлық маңызын, түйіні осы прологында көрінуі керек. Сонда
Бұл сыншылдықтың бастауы ғана. Еркін ескен жел-үстем тап емес,
Бұл-«жалынның» кіріспесі ғана. М.Әуезовке ашық түрде алғыс та, қарғыс
Иә, сол «Қаракөз». Осыншама авторды сүйініш-күйінішке ұшыратқан бұл пьеса
Ол-сонысымен де қымбат. Сонысымен де күрделі. Сондықтан да сиқырлы
Барлық құпия – Қаракөзді жоқтап, Сырымның аузынан айтылған осы
Бұл сұрақтың жауабын табу, 1925 жылы екі арудың ыстық
Дала шежірісі академик Әлкей Марғұланның марқұм жұмсақ креслоға шалқайыңқырап,
Әлкей Марғұлан: - «Семейдегі педтехникумда жүрген жылдарында Мұхтармен сырлас,
Әйтеуір үш күн дегенде әрең жеттік. Абай ауылы-аяулы
1925 жылдың жаз айында Мұхтар оңаша шығарып алып:
-Әй, Әлкей, енді Ленинградқа оқуға жүрердің алдында Шыңғысқа
-Қайдағы дерт. Е, барсақ-барайық. Неге түңілесің?-дедім. Үндемеді.
Шындығында да «Қаракөздің» бірінші нұсқасында әр сөздің астарында екі
Ал жалпы поэтикалық, лирикалық кейіпкер - Мұхтардың өзі-ақ болсын.
«Қаракөз» 1925-1926 жылы, Мұхтардың Ленинградқа жол жүрерінің алдында ғана
Ғайса Сармурзиннің естелігі «Қаракөзді» жазу кезіндегі Мұхтардың көңіл күй
Бір демалыс күннің ішінде Мұхаң бізді үйіне қондырып, пьесаны
Тек үйдің іші күн нұрымен жарық бола бастаған кезде
-Мына жазғаным эпилогы еді, оқиыншы, ұнар ма екен сендерге,-деді
-Құйыл сөзім, құйыл енді тиылмай,
Таудан аққан тас бұлақтың суындай» деп келіп ...
«Құдретім, қылығыма куә бол!»-деп бір тоқтаған екен [14, 256
Шәкірт жерлестері пьесаны көшіріп бітісімен, Мұхтар Әуезов пьесаны ойын-сауық
«1925 жылдың күзі. Үш сабақтан кейінгі 20 минуттық үлкен
Мейлі, піспеген, толыспаған нұсқасы болса да, Семейде жазған соңғы
-«Енді сол «Қаракөздің» қолжазба күйінде тұңғыш рет қалай қойылғанын
Репетиция көбінесе Луначарский клубында өтеді. Оған Мұхаңның өзі қатысып,
Зады, Ахмет Байтұрсынов бастатқан қазақ зиялыларының жолын кесу 1926-1927
Бұл ызғар көп ұзамай Мұхтар Әуезовты да қари бастады.
Шындығында да солай болды. Көп ұзамай «Қаракөз» сахнадан алынып
1926 жылы күзде, біз бір шаңырақ астында тұруға шешім
Жаңғырмайтын жан сарайы, жазылмайтын жан жарасы да көмескіленіп, ұмытыла
Егер де, «Қаракөздің» екінші нұсқасында шығарманың алғашқы реңін әлсіреткен,
Тұрпайы социологиялық сын-махаббаттың өзінен таптық астар іздеп, көркем өнердің
Жазылу, үкім кесу тұрғысынан алғанда ҚазАПП сыншысы Кеңгірбайдан да,
Сонда, «Әйел теңдігі», «қалың мал жойылсын» деп ұран тастаған
Бұл енді жазушы мен шығарма арасындағы байланысты реттеудегі тағдырдың
Сонда Сырым кім, Қаракөз кім?
Жалпы жауабын табуға болады. Сол үшін де әңгіме қозғалып
Сонау жиырмасыншы жылдары 29 жасар Мұхтар Әуезовтың жүрегін тербетіп,
«Қаракөз» трагедиясының прототиптерін іздестіру барысында бір қызықты ұқсасатыққа кезіктік.
Қарт Шыңғысты мекендеген адамдардың тағдыры Мұхтар шығармашылығында ерекше дара,
«Қаракөз» трагедиясы да сол өңірдегі, оның ішінде ұлы жазушының
Бірінші прототип:
Өткен ғасырдың екінші жартысында аға сұлтан Құнанбай өзінің ұлы
Екінші прототип:
...Ол - Сарыарқаны әнге бөлеген күміс көмей сал
Романда да, драмада да, Әмір мен Үмітей, Сырым мен
- «Мені өзің ұзат, қасымда бол», - деп зар
- «Сен мені ертең ұзатқан жерге келесің. Тіпті мені
Сырт көзге «Қаракөздің» оқиғасы түгелденген тәрізді. Негізгі оқиға іс-әрекет,
Бұл оқиғаны Семей облысының Абай ауданына қарасты Шаған селосының
Оқиға төңкеріс кезінде болыпты. Мұхтар Әуезов жас кезінде Шаған
«1927 жылы маусым айында біз осы тұңғыш пәтерімізге тіркелдік,
Кәдімгі үй-ішінің тіршілігі. Бірақ та Мұхтар үшін сондай
Міне бұл тараушада «Қаракөздің» жазылу тарихынан мағлұмат берілді. Жазушы
«Хан Кене» трагедиясының тағдыры және әдеби сында бағалануы
Елінің еркіндік жолындағы қаһармандық күресін жырлаған шығармасы үшін М.Әуезовтің
М.Әуезов бұл шығармасын 1928 жылы жазған. Көп уақытқа шейін
Жинаққа «Абайдың туысы мен өмірі» деген еңбегін қосқан болатын.
1934 жылы республиканың драма театрында қойылған «Хан Кене» трагедиясы
Бес жыл уақыт өткен соң, 1932 жылы театр қызметкерлерінің
Сол кезде менің пьесам туралы да, Кенесарының өзі жөнінен
«Хан Кене» пьесасы сахнада қойылысымен ағарту, мәдениет істерін басқаратын
Ғ.Мүсіріпов «Социалистік Қазақстан» газетінің 1934 жылғы 24-25 маусымдағы сандарында
1934 жылғы «Социалды Қазақстан» газетінің №133 санында С.Сейфуллиннің «Хан
Бұл екі нәрсе қазақтың ескі әдебиетінде белгілі әңгіме, жырлар
Кеңес өкіметін орнатуға бар күш-жігерін жұмсаған С.Сейфуллин «Тар жол,
«Хан Кенеге» арналған сын «Социалды Қазақстан» газетінің 1934 жылғы
М.Әуезовтың қолжазба мұрасында «Хан Кене» пьесасының қазақ , орыс
Жазушының жиырма томдық шығармалар жинағын дайындау барысында «Хан Кене»
№75 папкеде («Хан Кене» пьеса, 1928 жыл) пьесаның араб
1934 жылы сахнаға шығып зор табыспен қойылып жатқан «Айман-Шолпан»
М.Әуезовтың жоғарыдағы сын мақалаға жауабы «Социалистік Қазақстан» газетінің 1939
Халық Көтібарды феодалдық, реакциялық мінездің адамы етіп, жүз жыл
Ендеше мұраның да мұрасы бар. Жақсы көріп алуға тұрары
«Сынай көрме» деп сенің қаламыңа ешкім жармаспайды. Бірақ айтпағыңды
Коммунистік партия әміршіл-әкімшіл жүйені қалыптастыру кезеңінде қазақ зиялыларын бір-біріне
Аталған жиналыста М.Әуезов есімі үш рет кінәлілер қатарында аталды.
1947 жылы қаңтар айында Қазақстан К(б)П Орталық Коммитетінің «Қазақ
Арада жиырма жылдан аса уақыт өтіп кетсе де С.Байішевтің
1984 жылы тамыз айында Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінде республиканың
Сол жылдардағы Қазақстан К(Б)П Орталық Комитетінің хатшысы болған Ж.Шаяхметов
1953 жылы сәуір айында қазақ эпосын зерттеу мәселелері және
Әдебиет тарихын зерттеуде жіберген өрескел саяси қателіктері мен
Жоғарыда айтылған пікір алысуда сөз кезегі Әуезовке келгенде өз
Міне, әкімшіл-әміршіл жүйеге қызмет еткен партиялық мерзімді басылымдардың Мұхтар
М.Әуезовтің “Хан Кене” трагедиясы – Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық
М.ӘУЕЗОВТІҢ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ АВТОРЛЫҚ ИДЕЯНЫҢ КӨРКЕМДІК ШЕШІМГЕ ҰЛАСУЫ
Адамның өмірінде бүкіл ғұмырының тағдырын шешетін қас - қағым
Екі жарым жыл бойы осы сұрақтың жауабын іздеуге тура
Екінің бірін таңдау қажет. Екінің бірін.
Міне екі жылдан бері ақ қағазды ұмытты. Саусақтары қаламсапты
«Кімсің сен?»
Сол бір қиын, зауалды кезеңде Мұхтар өзіне-өзі осы сұрақты
Қалың алма ағашы мен селмен қоса домалап келген тиірмен
Өйткені, мәдени ревалюцияны бес жылдық қарқынына сай жеделдете жүзеге
Оның тарихи мәні мынада: отызыншы жылдары таптық- тартыстың шиелініскен
Мемлекет қайраткері ретінде қызметінен кінарат таппаған соң, тістерін көркем
«Жалаң әлеуметшілердің» желігін қоздырған РАПП таратылды. Рухани мұраларға байыпты
...Ол адамдардың атын атаудың өзі қылмысқа саналады. Сол бір
«Жоғарыда айтқандарымызды қорыта келе: Абай философиясын кәдімгі буржуазиялық идеялогиялық
Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Қазақ
«Европаның жазушысы анық сүйетінім: Толстой, Достаевский. Адам жанын соларша
Европаның жазушысы Антоль Франсты жақсы көрем. Бұның алуаны өзгелерден
«Бір-ақ ауыз сөзбен ... Абайдың шаруасын бітірген» соң, ендігі
Екінің бірі, екінің бірі.
«Кімсің сен?!», «Кіммін мен?» - деген сұрақты дәл осы
Дегенменде осы хат өз міндетін орындады. Сот үкімі үкімін
Әуезұлы Мұхтардың хаты
«Менің әдебиет пен саясат жолында бұрын қандай адам болғандығым
Осы жай барлық жұршылыққа да, менің өзіме де мәлім.
Соңғы бірнеше жылдар бойында менің ішімде жай созылса да
Ең алдымен менің кейінгі барлық саяси, әдеби терістіктерімнің себепшісі
Өзге алашорда басындағы жазушылар сияқты мен де бұрынғы ауыл
Осы жаймен қатар мен көп уақыт қоғамдық жолдар мен
Бұл сияқты ғылым жағынан негізсіз, тарихи жағынан қате болған
Сондай теріске шығарудың бірі – ұлт мәселесін даусыз, әділ
Бірақ мен осы дәуірдегі, социализм құрып жатқан дәуірдегі тарихи
Біздің аймақтың барлық қоғамдық шаруашылық қалпын капиталшылдық жолынан социализм
Үкіметтің колхоз, совхоз құрылысының тұсында істеген берік ұлы шараларына
Сол сияқты Қазақстанда өндіріс құрылысының кеңінен өріс алуына да
Қазір өмірде қайта барлық Одақ пен Қазақстанның ұлы құбылысының
Енді Қазақстанның еңбекшілеріне жаулық ниет ойлайтын ішкі-тысқы таптар
Олардың бұрынғы өзін әлденеге бағалағандығы болса, Қазақстанның
Ондай бағыттар бұрын қалай залалды болса да, қазір онан
Өзімнің сондай топтармен байланысқан артқы күндерімді осылайша нық тексеріп,
Осы сияқты жаңа түсінік, жаңа бағыт тұрғысынан енді менің
Менің өткендегі жазушылық қызметімнің айқын белгілері «Еңлік – Кебек»,
Менің шығармамның көпшілігі сарнамашылдық бетімен болумен бірге, өткен дәуірді
Ал бұл жол біздің аймақтың кеңесі тарихи өсуінің қортындысында
Түгелдеп айтқанда, төңкеріс жолдарының қоғамдық тапсырысы мен төңкерісшіл жұртшылықтың
Сол қаталарым кейбір кейінгі тексерулерімнен де арылған жоқ. Мысалы,
Онан соң «Алқаның» бағытын әдебиеттегі жаңа төңкерісшіл бағыт деп
Тағы бір сөз, ауыр қатам деп санайтыным қазақ баспасөзінің
Дәлелсіз сыңаржақтықпен қарап, барлық сынды түгелімен ұйымсыз жазушыларға арналған
Енді «Қазақстан правдасы» мен «Социалды Қазақстан» арқылы барлық Қазақстан
2.1 «Қилы заман» повесіндегі тарихи оқиға желісі мен көркемдік
“Қилы заман” повесі жеке кітап ретінде жарияланғаннан кейін оған
Шілде айының орта шені. Тіршілік буы аспанға шығып жатқан
Міне осындай қазанша қайнаған Қарқараның қан базарына көптің бірі
Ол кезде Алматы қаласынан Қарқара жәрмеңкесіне салт атпен ғана
Мұхтардың Қарқараға келу мақсаты 1916 жылғы албан елінің патшаға
Мұхтар көңілді отыр. Белгілі болған іске өзі араласуға
Мұха, мына жәрмеңкенің қызығын аралап көрейік, - деді.
Жоқ, - деді Мұхтар жұлып алғандай. – Бұл адам
Иә, 1916 жылы мұнда Албан руының қаны судай шашылғанын
Иә... ә... ә.., достым, - деді Мұхтар, -
Иә, шындығында да солай болады. Келесі күні - ақ
Сұрастыра – сұрастыра жүріп кешегі патшаның «жазалау» отрядының қырғынынан
Патшаның озбырлығына қарсы ұйымдастырылған халық көтерілісін басқарған азаматтардың ел
Бір күні Мұхтар күндегісінен гөрі ерте тұрады, ол жолдасына
Бүгін үлгере қалсам, кешірек оралатын шығармыз, барып – қайтатын
Сол күні Мұхтар кеш оралды. Бұл тауықтың басқы шақыруы
- Мұха кеше қай жерде болып қайттың? Атыңның сора
- Кеше өкінішті өлімнің куәсі болған жерде, әлі күнге
Тамыз айының ортасынан ауған кез.
Жайлаудың аты жайлау ғой, күндіз жылы, түнде салқын. Жәрмеңкелі
Солардың бірі болып Мұхтар да жиналып-теріну ісіне кірісті. Салт
Әрбір оқиғаны суреттейтін мезгілді, оның болған жерлерін, атаулар мен
Таң құлаң иек тартқан кез. Мұхтарлар атқа отырды, суыт
Таулардың басын күн шала бергенде жолаушылар көк биіктің басына
Пай, пай, мына өңір неткен сұлу еді! – деп
Шындығында Мұхтардың таңқалысына тұратын жер. Ол осы өңірдің орталық
Құдайым бұл жерге сұлулық көркін аямай берген екен, -
Көк биіктің тұрған жері Албан елінің Қызылбөрік, Таз, Сары,
Аттардың солығы басылды. Терілері құрғады. Жолаушылар да ес алып,
Мұха, - деді ол, - баратын жеріміз қашық, аттанайық.
Иә, иә, жол жүрсе қысқарады деген еді – ау.
Күн шайдай ашық, аспанда бір бұлт жоқ. Осы жайлауына
Осы бүгін Асы жайлауына жетеміз бе? – деді Мұхтар.
Жоқ, Мұха, сізді алдап қайтейін. Егер тоқтамай суыт жүрсек,
Алыстан бұлыңғырланып көрініп тұрған Сарытауды қамшысымен нұсқап:
Сарытауым әне көрініп тұр ғой, - деді Мұхтар.
Ол көрінген тауға жету үшін талай сайларды, талай суларды
Атқа Мұхтар мініп жатып:
- Жігітім, көп шұбыртып жібердің ғой. Онда кеттік, -
Жолаушылар желе жортып келеді. Лепілдеген жүрісті ат айызыңды қандырады.
Күннің ыстығына қара терге малынған аттарды біраз дем алдыруды
Көгалда үш адам отыр. Екеуі еркек, біреуі әйел. Орталарында
Ассалаумағалейкум, - деп сәлем берді.
Әликумассалам! Келіңіздер, - деді отырғандар.
Мұхтарлар аттан түсті. Аттарын байлап, айыл – тұрмандарын босатты.
Ау, жігіттер, аттарың дем алсын десеңдер үстіндегі қоржындарын жерге
Қоржындар жерге түсірілді.
Енді өздерің анау өзеннің салқын суына жуынып, мына
Шелек өзеннің мұздай суына жігіттер лезде сергіп қалды. Олар
Мұхтардың сырт көрінісі көз татарлық болуы керек. Оның үстіндегі
Дастарханға жақын отырыңыздар, тамақ алып, қымыз ішіңіздер. Күн бүгін
Ол әйел қайтып сөз қозғамады. Ондағы ойы «шаршаған жігіттер
Адам қатты шөлдегенде сыпайылықты ұмытатын әдеті ғой. Алғашқы сырлы
Дастархан басында төрт қабат аткөрпенің үстінде, оларды асқа шақырған
Мұхтар бұл әйелге әлсін - әлсін қарап қояды. Ішінен
Жолаушылар сусындап болды. Аттары да дем алып, сергіп қалыпты.
Мұхтарға ой түсті. Бірге келе жатқан адамдармен танысып, жөн
Әңгімені әйел бастады:
Қайным,- деді сыпайы жүзбен әйел, - жолаушының жолдасы жолда
Жеңгей, біз Қарқара жәрменкесінен келеміз, Алматыға барамыз.
Онда шынайы жолдас болдық, қайным. Біз де Алматыға барамыз.
Атым – Мұхтар, әкемнің аты -Әуез. Тобықты елінен боламын.
Бұл жаққа бұрын келіп пе едің?
Жоқ, жеңгей, бірінші рет келіп отырмын.
Жарайды, қайным, үлкен елдің баласы екенсің. Біздің Қарқара жайлауы
Қатты ұнады, жеңгей, мен дәл кезінде барсам керек, -
Қайным, менің жүрегімді қатты тебірінттің. Әркімнің өскен жері
Жер сипаты, - деп сөзін жалғастырды Мұхтар, -оның
Қарқара үлкен думан базар ғой. Жақсы базарлаған шығарсыздар...оны қоржындарыңнан
Жоқ, апай, олай емес. Мына томпайғандардың бәрі кездеме, киім
Қойшы әрі, бірдеңені айтпақшы, қарағым. Қағазы несі? Қарқарадан қағаз
Бұл әдеттегіден тысқары іс болғаны білініп тұр. Мұхтардың өзі
Жеңгей, - деді ол Көкшігерге қарап,- қағаз артып келе
Астапыралла, ол қандай іс екен? - деп таңдайын қағып
Жеңгей, осы жердің адамы екенсіз. 1916 жылғы Албан елінің
- Білмегенде ше. Елімізді бүлдіріп, қанын судай шашқан патша
- Ол өтіп кеткен істі қозғаудың үлкен мәні бар,
Бір сөзбен айтқанда, «Қилы заманға» арналып жиылған материалдар қомақты
1950 жылдан бастап осы бастауға үнемі барып, мөлдір суынан
Туған елінің мұңын мұңдаған, жоғын жоқтаған, зарын зарлаған Мұхтардың
Бостандық туын алғаш көтерген қарапайым көшпенді халықты жазықсыз қанға
Мұхтар болмаса ел үшін озбырлыққа қарсы кеудесін тосқан, балалардың
«Қорғансыздың күні» әңгімесінің жазылу тарихы
Расында да Мұхтар Әуезов бүкіл әлемдік, оның ішінде орыс
Бұл әңгіме төңкерілістен бұрынғы қазақ ауылының өмірінен алынған аса
Сөйтіп, жазушының адам тағдырын, оның іс-әрекеттерін реалистік жағдайда тұтас
Мұхтар Әуезов «Қорғансыздың күні» әңгімесінде қозғаған тақырыбына, яғни қазақ
Ал «Үйлену», «Сөніп жану» сияқты әңгімелер тұрмыс, мораль тақырыптарына
Жазушының алғашқы кезеңдегі шығармалары негізінен сыншыл реалистік бағытта жазылғаны
Алғашқы екі шығармадан төңкеріліс алдындағы өмір шындығының бірталай елесі
Ал, «Жуандық» атты әңгіме жазушының творчествосындағы, оның суреткерлік бағытындағы
Жалпы, адам тағдырының қатыгездікпен жекпе-жекке шығар тайталас тартысы тұсында,
2.2 «Оқыған азамат» әңгімесіндегі өмір шындығы мен автор идеясы
«Оқыған азаматтың» ертедегі нұсқасында оқиға үшінші жақпен баяндалып келе
Кейіпкердің жан күйзелісін бейнелеген Мейірханның «мені» мен Мұхтардың «мені»
Сонымен «Оқыған азаматтағы» Мейірхан – Мұхтардың өзі. Мақсұт –
Қайым Мұхаметханов «Ес – Аймақ» ағарту қоғамының мүшелері: Уәли
Ал, Ғ.Сармурзин «Оқыған азамат» әңгімесінде кәдімгі өзім көріп –
Мұхтар Әуезовтың «Қорғансыздың күнінен» кейігі көркем шығармасы да, көріп
Белгілі бір шығармашылық кезеңдегі жазушының ерекше ден қойған тақырыбын
Жазушының эпигрофына үңілсек, интелегенцияның жастық желегімен қоса, «абүйірсіз
Онда мұның бәрі кездейсоқтық емес, өмірлік құбылыс болып шығады.
Мұхтар да мұндай тебіреністі шақтардың сезім шарпуын өз жүрегі
Ал енді осыдан Мұхтар өмірімен қандай ұқсастықтары табылады? Салыстырайық?
Біз жоғарыда автордың «Менімен» кейіпкердің арасындағы жіктің жымдасып кеткені
Мұндағы басты тұлға, әрекет иесі- қыз. Ал «Сөніп-жануда» жігіт
«Сөніп-жану» алғаш рет 1923 жылы «Заман еркесі» деген атпен
«Үйленуде» де кейіпкердің психологиялық жағынан толығып, даралап түсінуіне де
- Ата-анаңыз атастырып қойған екен. Я, оның үстіне күйеуіңіз
болысы, ұлығы. Енді тимеймін дегеніңіз лайық бола ма? Міне
- Ата-анаңыз атастырып...лайық бола ма? Я, мен бұл сөзді
Жазушы Жәмиланың Оспанмен көңіл қосып қашып кеткен бейнелері де
«Бәрі де сандарын соғып «қап», мына қаңғырған неме, қылып
Кез-келген көркем шығарманың да өзіндік тарихы болады. Кейбір туындылардың
Ағысқа қарсы жүзіп, таным-табиғатына жат әйел бейнелерін кескіндеуге итермелеген
2.4 «Кінәмшіл бойжеткен» шығармасындағы авторлық позицияның
өзгерісі
«Кінәмшіл бойжеткеннің» ғұмырлық деректерін толық ашу мүмкін емес. Алайда
Әлкей Марғұлан марқұмның:
«Е, ол Ғайша ма? Неғыласың ажарлы еді.
Мұхтардың әңгімесі жарияланғанда бәріміз де өкпеледік. Есік көрген, кербездігі
Жазушының бұл әңгімесі алғаш рет «Қазақ қызы» деген атпен
Сол сияқты әңгіменің алғаш нұсқасында мынадай тұстар соңғы басылымдардан
«Кінәмшіл бойжеткен» мен «Қаралы сұлудың» кілтипәні не еді? Қандай
Екі әйел – екі көзқарас. Өмірге, махаббатқа да екі
«Бұның артынан бірталай заман өтті... Ғаббас осы қалада
Бір оқыс әрі назар аударарлық жай - әңгімедегі басты
Қорыта айтқанда, әуел баста автор «Қаралы сұлу» әңгімесіндегі Қаракөз
Біздің пайымдауымыздың «Қаралы сұлудың» әуелгі тұспалды нысанасын ауыстыруына соңғы,
«Көксерек»- Мұхтар Әуезовтың алғашқы шығармашылық белесінің тізгінін тұжырып тастаған
Осылайша М.О.Әуезов шығармашылығындағы прозалық жанр, соның ішінде: әңгіме жанры
ҚОРЫТЫНДЫ
Мұхтар Әуезов өзінің жазу үлгісімен де, шындықты бейнелеу, типтендіру
Мұхтар Әуезов өткен өмір жолының өзі де күрделі еді.
Мұндай міндетті Мұхтар Әуезовтің мойнына тарихтың өзі артқан еді.
Жалпы бітіру жұмысын қорытындылай келе, бұл салада көп ізденіс
Ал енді бір айта кететін қызық жайт, осы
М.Әуезовтің “Еңлік – Кебек”, “Қарагөз”, “Хан Кене” пьесалары, “Қорғансыздың
идеяға ұластырып, көркемдік шешіммен өзгерткен.
1 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі / Құраст. З.Ахметов, Т.Шаңбаев. –
2 Сыздықұлы К. М.Әуезов шығармаларыныңбейтаныс беттері // Қазақ тілі
3 Ауэзов М . Открытое письмо в редакцию /
4 О грубых политических ошибках в работе института языка
5 Күрделі заманның қайсар қайраткері Жұмабай Шаяхметов туралы
6 В райком ВК(б)П тов Голощекину от заключенного
7 Жұртбаев Т. Өмір үшін өнерінен бас тартқан
8 Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы / Р.Нұрғали. –
9 Жұртбаев Т. Еңлік-Кебек пьесасының тарихи негіздері , жинақ
10 Лихачев Д.И. Литература реальности / Д.И.Лихачев.- Москва:
11 Баишев С. Профессор М.Әуезов өткендегі қателерінің шырмауында /
12 Байғалиев Қ. Әдебиетіміздің идеялық және көркемдік дәрежесі
13 Мұхаметханов Қ. Семей театрының тарихынан / Қ.Мұхаметқанов //
14 Жұртбаев Т. Бесігіңді түзе / Т.Жұртбай //
15 Жұртбаев Т. Бесігіңді аяла / Т.Жұртбай //
16 ЗАЯВЛЕНИЕ М.Ауэзова Папову / Заявление - //
17 Әуезов М О. Жиырма томдық шығармалар жинағы /
18 Нурушев С.Н. До конца искоренить буржуазно-националистические извращение в
19 Сармурзин Ғ. Өнеге / Ғ.Сармурзин – Алматы: –
20 Орманбайұлы Ж. Қаракөз / Ж.Орманбайұлы // Абай.
21 Әуезов М. О. Қаракөз / М.О.Әуезов //
22 Жұртбаев Т. Қаракөз қалай жазылды? / Т.Жұртбаев
23 Әуезов М О. Ескілік көлеңкесінде / М.О.Әуезов
24 Кенесары – халықтың қас жауы. // Әдебиет және
25 Заманымызға сай шығармалар жасайық. Әдебиет мәселелері жөнінде ҚКП(б)
26 Кузнецов П. Величание в место критики / П.Кузнецов
27 Әуезов М О. Абай жолы. Роман-эпопея / М.О.Әуезов
28 В ЦК ВКП(б) товарищу Сталину - //
29 Қазақ әдебиетінің тарихы 3-том; 1-кітап /
30 Қабдолов З. Әуезов және оның әсемдік әлемі
31 Дәуітова С. “Хан Кене” трагедиясындағы авторлық концепция
32 Фаизова Р. Жауынгерлік айбыны жоқ сын /
33 Тоғжанұлы Ғ. Әдебиет және сын мәселелері
34 Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті / Д.Махат
35 Алматы қаласының жазушылар мен көркем өнер қызметкерлер жиналысының
36 Габдуллин М.О. Состоянии и задачах изучение казахского эпоса
37 Полномочное представительство ОГПУ в Казахстане секретно-политический отдел. Докладная
38 Мұхаметханұлы Қ. Мұхтар кешкен қилы заман / Қ.
39 Тұңғыш толық жинақ . // Абай. – 1995.
40 Мырзахметов М. Әуезов және Абай /
41 Жұртбаев Т Қилы заман қалай жазылды? //
42 Жансүгіров І. Қата қайда? / І.Жансүгіров
43 «Отырыр» кітапханасындағы Қ. Мұхаметхановтың қолжазбалар қоры.
44 Жұртбаев Т. Бетпе-бет / Т.Жұртбаев //
45 Қазақ ССР Ғылым Академиясы Президиумы мен Қазақстан Совет
46 Ұлтарақов Қ. Қилы заиан қалай жазылған / Қ.Ұлтарақов
47 Мұқанов С. Абайдың шәкірттері туралы / С.Мұқанов //
48 Тайжанов А.Т. М.Әуезов шығармаларында дүние-танымдық өзектері /
49 Шаяхметов Ж. Қазақ халқының әдебиеті / Ж.Шаяхметов
50 Майтанов Б. Қорғансыздың күні / Б. Майтанов //
51 Әуезов М О. Шығармашылығы / М.О Әуезов //
52 Әуезов М О. Қараш-Қараш / М.О.Әуезов //
53 Әуезов М О. Оқыған азамат / М.О.Әуезов //
54 Выступление М.О. Ауэзова на дискуссии по казахскому эпосу
55 Қазақ совет әдебиеті өсуінің кейбір мәселелері туралы //
47
90
М. Әуезов әңгімелеріндегі тақырып пен идея
М. Әуезов шығармашылығындағы авторлық идея мен көркемдік шешімнің өзгеруі
М.Әуезов әңгімелеріндегі тарихи және көркем шындық
Жүсіпбек Аймауытов прозасының көркемдігі
Қазақ прозасының зерттелуі
М.Әуезов әңгімелеріндегі тарихи және көркем шындық жайлы
М.Әуезов – әлем әдебиеті мойындаған тұлға
Әңгіме жанрының жалпы сипаты мен ерекшеліктері
Әңгіме жанры туралы түсінік
Эпикалық шығармаларды оқыту